N¨m 1956 ®­îc ghi l¹i trong trÝ nhí cña t«i nh­ mét n¨m ®Çy sù kiÖn.

T«i ë trong mét c¨n phßng ba ng­êi trªn tÇng thø t­ cña ký tóc x¸ sinh viªn Tr­êng §¹i häc §iÖn ¶nh Liªn X« n»m ë phÝa B¾c Moskva.

Ký tóc x¸ cña chóng t«i kh«ng lín, nh­ng lóc nµo còng nhén nhÞp tiÕng ch©n ng­êi ngoµi hµnh lang, nh÷ng cuéc tranh luËn nghÖ thuËt th©u ®ªm suèt s¸ng. §ã lµ thêi gian cña nh÷ng giäng ca vµng Imma Sumak, Yves Montand, Robertino Loretti(1), nh÷ng bé phim t©n hiÖn thùc Italia víi nh÷ng tªn tuæi s¸ng chãi mét thêi nh­ Roberto Rossellini, Luchino Visconti, Vittorio De Sica, Giuseppe de Santis(2)...; thêi gian Serguei Eiseinshtein(3) phôc sinh víi bé phim Ivan B¹o nhiÒu n¨m n»m chÕt trong kho l­u tr÷...

T«i thiÕu qu¸ nhiÒu ®Ó tiÕp cËn c¸i míi - c¶ trÝ th«ng minh lÉn kiÕn thøc cÇn cã. Theo truyÒn thèng cha «ng t«i t×m cøu c¸nh trong sù häc g¹o. §óng vµo lóc t«i vïi ®Çu chuÈn bÞ thi kiÓm tra th× §¹i héi lÇn thø XX §¶ng céng s¶n Liªn X« khai m¹c.

T«i ch¼ng ®Ó ý g× tíi nã. Nh÷ng §¹i héi §¶ng, nh÷ng Héi nghÞ Trung ­¬ng cña ®¶ng nµy ®¶ng nä trong phe x· héi chñ nghÜa lµ chuyÖn c¬m b÷a, c¸i nµo còng gièng hÖt c¸i nµo. T«i ng¸n ®äc nh÷ng diÔn v¨n dµi d»ng dÆc kÝn mÊy trang b¸o, nh÷ng tõ ng÷ ån µo, s¸o rçng vµ mßn vÑt v× lÆp ®i lÆp l¹i. ChÝnh trÞ ch­a bao giê quyÕn rò t«i. Víi t«i chÝnh trÞ lµ thø chØ dµnh cho mét sè ng­êi phi th­êng vµ nh÷ng tªn c¬ héi, hai lo¹i nh©n sinh cã tµi t×m thÊy niÒm vui trong trß ch¬i l¸ mÆt l¸ tr¸i cña nã. V× thÕ, ngåi d­íi c¸i loa suèt ngµy l¶i nh¶i tin tøc vµ b×nh luËn chÝnh trÞ t«i vÉn häc bµi ®­îc nh­ th­êng.

§ã lµ mét c¸i loa-hép giµ l·o ®· háng chiÕt ¸p, háng tõ bao giê kh«ng biÕt, t«i ®Õn th× nã ®· cã ®Êy råi. Giµ nua, x¬ x¸c, nã l¶m nh¶m suèt ngµy, nØ non suèt ngµy cho tíi tËn khuya, víi sù kiªn tr× chØ cã ë m¸y mãc. T«i ®¸nh vËt víi nã ®Ó b¾t nã c©m miÖng, nh­ng thÊt b¹i. Lµm ®ñ c¸ch kh«ng xong, t«i lÊy v¶i bÞt nã l¹i, nh­ng chØ lµm cho tiÕng nã nhá ®i ®­îc chót Ýt. §µnh ®äc s¸ch, lµm bµi trong tiÕng lÈm bÈm kh«ng døt cña c¸i loa cÇn mÉn, riÕt råi còng quªn ®­îc sù hiÖn diÖn cña nã.

T«i ®ang ch×m ®¾m trong sè phËn bi ®¸t cña Vua Lear th× Shpalikov(4) xång xéc ch¹y vµo :

- Trêi ®Êt ¬i, ®å mät s¸ch ! §ang x¶y ra chuyÖn ®éng trêi mµ cÆm côi víi c¸i «ng Shakespeare cña cËu ®­îc th× l¹ qu¸ ! Nghe ®i k×a !

T«i ngÈng lªn nh×n c¸i loa. Trong ®Çu t«i vua Lyr téi nghiÖp võa bÞ c¸c c« con g¸i c¾t tiÒn tiªu, c¾t c¶ lÝnh hÇu khi v­¬ng quèc cña «ng kh«ng cßn lµ cña «ng n÷a. T«i ®ang th­¬ng «ng, ng¸n ngÈm cho t×nh ®êi. C¸i loa lÈm bÈm ®iÒu g× ®ã, Shpalikov t­¬i c­êi, ®«i m¾t ®en lÊp l¸nh. T«i kh«ng nhËn ra ngay giäng nãi cña Nikita Khrushov(5). Nh÷ng trµng vç tay lín vµ kÐo dµi qu¸ møc lµm cho c¸i kh¨n bÞt mµng loa rung lªn bÇn bËt.

T«i th¸o nã ra ®Ó nghe cho râ. Th× ra chuyÖn ®éng trêi !

"Vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi m×nh Iosif Vissarionovich Stalin(6) ®· ph¹m nh÷ng sai lÇm nghiªm träng... - giäng Nikita Khrushov sang s¶ng - ¤ng coi th­êng vµ v× thÕ ®· vi ph¹m th« b¹o nh÷ng chuÈn mùc sinh ho¹t d©n chñ ... Nh÷ng téi ¸c x¶y ra trong thêi kú Stalin ®øng ®Çu §¶ng vµ Nhµ n­íc...TÖ sïng b¸i c¸ nh©n lµ xa l¹ víi b¶n chÊt cña ®¶ng céng s¶n... !!"

T«i bµng hoµng, Cha mÑ ¬i, g× thÕ nµy ?! §¹i nguyªn so¸i Stalin, ng­êi thÇy, ng­êi cha cña nh©n d©n lao ®éng toµn thÕ giíi vµ ... téi ¸c ??

Ngoµi trêi, tuyÕt bay thµnh nh÷ng d¶i chªnh chÕch. Míi th¸ng Hai, mïa xu©n Nga cßn l©u míi b¾t ®Çu.

- Nghe thÊy ch­a ? Mét cuéc c¸ch m¹ng ! CËu hiÓu kh«ng, mét cuéc c¸ch m¹ng ? - Shpalikov nh¶y lªn, hoa ch©n móa tay d­íi c¸i loa søt sÑo. - Mét qu¶ bom nguyªn tö nÐm th¼ng vµo dinh lòy cña nÒn chuyªn chÕ ! Tù do mu«n n¨m !

T«i ngÈn ng­êi. Anh chµng xuÊt th©n thiÕu sinh qu©n häc viÖn Suvorov, vèn nång nhiÖt yªu chÕ ®é x«-viÕt, sao l¹i cã thÓ vui mõng ®Õn thÕ tr­íc cuéc tÊn c«ng trùc diÖn vµo l·nh tô Stalin vÜ ®¹i? Mµ ng­êi më ®Çu cuéc tÊn c«ng l¹i kh«ng ph¶i lµ ai kh¸c Nikita Khrusov, ng­êi b¸o chÝ h«m qua cßn gäi lµ "häc trß xuÊt s¾c vµ trung thµnh" cña «ng ?

§Õn lóc Êy t«i míi nghe tiÕng ch©n ng­êi ®i l¹i rÇm rËp ngoµi hµnh lang, tiÕng më cöa, ®ãng cöa Çm Çm ë c¸c phßng. Giäng ai ®ã rung lªn m·i mét khóc aria kh«ng râ lêi. TiÕng vç tay rén rµng theo nhÞp mét bµi ca c¸ch m¹ng n¨m 1917.

Tèi h«m ®ã nhãm b¹n Nga tæ chøc t¹i phßng t«i mét b÷a tiÖc sinh viªn. Chóng t«i uèng vèt-ka, nh¾m víi c¸ sÊy, xóc xÝch tiÕt lîn, b¸nh m× kh« vµ tin nãng hæi nhËn ®­îc tõng giê tõ phßng häp §¹i héi. B÷a tiÖc kÕt thóc b»ng cuéc c·i v· to tiÕng gi÷a ph¸i ®Õn cïng ®ßi ngay lËp tøc ph¶i tiÕp tôc ®i xa h¬n n÷a nh÷ng kÕt luËn cña §¹i héi vµ ph¸i chñ tr­¬ng c¶i tæ tõ tõ cã §¶ng l·nh ®¹o. Ph¸i ngay lËp tøc bá ®i. Ph¸i tõ tõ ë l¹i.

T«i buån ngñ. Trong c¬n m¬ mµng t«i nghe Shpalikov hái :

- CËu hiÓu råi chø ?

T«i im lÆng. T«i kh«ng hiÓu hoÆc chØ míi hiÓu lê mê. Nh­ng t«i tin Shpalikov. NÕu anh vui mõng ®Õn thÕ mµ t«i kh«ng c¶m thÊy nh­ anh th× t«i cÇn xem l¹i m×nh. Ch¾c r»ng trong t«i cßn nhiÒu t¨m tèi, cßn nhiÒu u mª. Còng nh­ t«i kh«ng hiÓu hÕt ®­îc c¸i ®Ñp trong th¬ Pushkin(7) vËy. Trong ngµy h«m nay Pushkin ®­îc nh¾c tíi rÊt nhiÒu. Bµi th¬ Nh÷ng Ng­êi Th¸ng Ch¹p cña «ng ®­îc c¶ hai bªn tranh luËn ng©m nga.

§¹i héi XX kh«ng ph¶i chØ v¹ch trÇn tÖ sïng b¸i c¸ nh©n Sta-lin, ®ßi phôc håi c¸c chuÈn mùc d©n chñ trong mäi mÆt sinh ho¹t x· héi, trong sinh ho¹t ®¶ng... Nã cßn më ra tÇm nh×n míi cho c¶ thÕ giíi céng s¶n. Nã b¸c bá quan ®iÓm coi b¹o lùc lµ ph­¬ng ph¸p giµnh chÝnh quyÒn duy nhÊt cña giai cÊp v« s¶n, coi m©u thuÉn gi÷a hai hÖ thèng thÕ giíi lµ kh«ng thÓ ®iÒu hßa. §ã lµ §¹i héi cña tinh thÇn hßa b×nh - cïng tån t¹i trong hßa b×nh, hîp t¸c hßa b×nh gi÷a c¸c n­íc cã chÕ ®é x· héi kh¸c nhau, tinh thÇn gi¶i quyÕt mäi tranh chÊp b»ng th­¬ng l­îng, chÊm døt mäi thø chiÕn tranh nãng còng nh­ l¹nh, gi¶i trõ qu©n bÞ...

§ã lµ ngµy 25 th¸ng Hai n¨m 1956.

H«m sau t«i vµo trung t©m thµnh phè ®Ó xem phim "ChiÕn tranh vµ hßa b×nh" cña Mü t¹i Cung §iÖn ¶nh. C¸c ga metro d«ng nghÞt. Nh÷ng con ®­êng dÉn tíi Hång tr­êng1 cuån cuén nh÷ng c¬n lò d©n chóng vui vÎ, phÊn khÝch. Hä hß reo, ca h¸t, mang cê ®á bóa liÒm, ch©n dung Nikita Khrushov tíi ®iÖn Kremli chµo mõng §¹i héi. Hä «m nhau, h«n nhau, nhÈy móa trong tiÕng nh¹c ®Öm cña ®µn bay-an. R¶i r¸c trªn vØa hÌ lµ nh÷ng bøc ch©n dung Stalin, c¸i cßn nguyªn, c¸i bÞ xÐ n¸t, nhem nhuèc d­íi gãt giÇy kh¸ch bé hµnh.

T«i rïng m×nh. C¶nh t­îng diÔn ra tr­íc m¾t lµm t«i bµng hoµng.

Nh÷ng ng­êi ch­a tõng bÞ gi¸o dôc lßng yªu mÕn vµ kÝnh träng s©u s¾c ®èi víi l·nh tô vÜ ®¹i Stalin kh«ng thÓ hiÓu næi nçi xóc ®éng cña chóng t«i khi thÇn t­îng cña m×nh bÞ quËt ng·, bÞ chµ ®¹p.

T«i cßn nhí tin Stalin qua ®êi ®Õn víi chóng t«i nh­ thÕ nµo. Cuéc kh¸ng chiÕn tr­êng kú b­íc vµo n¨m thø bÈy. T«i ®ang ë Thanh Hãa. Hµng ngµy, tõng tèp m¸y bay Hellcat vµ Spitfire tõ Hµ Néi chèc chèc l¹i bay vµo quÇn ®¶o trªn nh÷ng lµng m¹c thanh b×nh vïng tù do(8). ThØnh tho¶ng chóng thu hÑp vßng l­în vµ bªn d­íi, tõ mÆt ®Êt, bèc lªn nh÷ng cét khãi ®en. Tin Stalin qua ®êi ®Õn víi chóng t«i trong mét ngµy nh­ thÕ. Ng­êi ta quªn b½ng nh÷ng m¸y bay - thÇn chÕt khi tiÕng loa cÊt lªn vang vang trong th«n xãm b¸o tin ng­êi Cha, ng­êi ThÇy vÜ ®¹i cña nh©n d©n thÕ giíi kh«ng cßn n÷a.

Líp trÎ chóng t«i lÆng ®i. ít l©u sau, häc sinh c¸c tr­êng phæ th«ng ®· ra r¶ häc bµi th¬ §êi §êi Nhí ¤ng cña Tè H÷u(9), trong ®ã nhµ th¬ khãc Stalin :

Th­¬ng cha, th­¬ng mÑ, th­¬ng chång
Th­¬ng m×nh th­¬ng mét, th­¬ng ¤ng th­¬ng m­êi.
Yªu con, yªu n­íc, yªu nßi,
Yªu bao nhiªu l¹i th­¬ng Ng­êi bÊy nhiªu,
Ngµy x­a kh« hÐo qu¹nh hiu,
Cã Ng­êi míi cã Ýt nhiÒu vui t­¬i...

T«i quyÕt ®Þnh bá Shakespeare ®Êy ®· ®Ó t×m hiÓu nh÷ng g× ®ang x¶y ra. T«i ®em nh÷ng th¾c m¾c cña m×nh hái gi¸o s­ Turkin. ¤ng thÇy gi¶ng m«n kÞch b¶n ®iÖn ¶nh xua hai tay :

- ChÝnh trÞ kh«ng ph¶i c¸i ®Ó cho chóng ta, anh b¹n trÎ ¹. Khi cßn ë tuæi 20 t«i còng chó ý tíi nã, y nh­ anh b©y giê, sau ®ã th×... th«i, t«i ch¸n. Mµ kh«ng ph¶i ch¸n, t«i sî. T«i khuyªn anh quªn nã ®i. Nh÷ng viÖc anh thÊy h«m nay cã vÎ ghª gím thËt ®Êy, nh­ng ngµy mai mäi sù l¹i cã thÓ kh¸c. D©y vµo lµm g× !

Nghe t«i tr×nh bµy, gi¸o s­ m«n v¨n häc n­íc ngoµi Nina Anosova ra hiÖu cho t«i ®i theo bµ. Chóng t«i xuèng tÇng hÇm cña nhµ tr­êng. Trong gãc tèi, bµ chØ cho t«i c¸i thang dùng s¸t t­êng :

- §èi víi t«i thêi Stalin g¾n liÒn víi c¸i thang nµy. Nã trë thµnh biÓu t­îng. Anh cã thÊy ch©n dung c¸c nhµ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n­íc treo trªn héi tr­êng kh«ng ? Thêi Stalin cßn sèng, c¸i thang ®­îc dïng ®Õn lu«n. ThØnh tho¶ng anh thî ®iÖn Stepan l¹i v¸c nã lªn ®Ó th¸o vµi vÞ xuèng, treo vµi vÞ kh¸c thÕ vµo. B¸o Pravda (Sù ThËt) th«ng b¸o hä lµ nh÷ng tªn ph¶n béi, kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt. Råi chÝnh nh÷ng vÞ võa ®­îc treo lªn l¹i bÞ gì ®i - hãa ra hä còng lµ kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt nèt. TÊt c¶ ®Òu tõng ®­îc ngîi ca lµ b¹n chiÕn ®Êu, lµ häc trß ­u tó cña Lªnin vµ Stalin. Cø mçi vÞ bÞ b¾t th× mét lo¹t c¸n bé kh¸c bÞ b¾t theo, nh­ lµ mét ®ît sãng. Ngay t¹i tr­êng ta nµy nh÷ng c¸n bé hiÒn lµnh bçng nhiªn còng bÞ c«ng an ®ang ®ªm tíi nhµ b¾t ®i. Håi Êy chóng t«i chØ biÕt ng¹c nhiªn : chÕ ®é m×nh tèt thÕ sao cã l¾m ng­êi chèng l¹i ®Õn thÕ, l¾m kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt ®Õn thÕ ? T«i kh«ng tin nh÷ng ng­êi nä lµ kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt, t«i biÕt râ hä mµ, ng­êi kh¸c còng kh«ng tin, nh­ng ch¼ng ai d¸m nãi ra. ThËt xÊu hæ, nh­ng chóng t«i ®· sèng hÌn nh­ thÕ ®Êy!

Anosova lµ ng­êi trung thùc. Bµ kh«ng bÞa ®Æt. Ch¼ng lÏ bµ còng lµ mét trong nh÷ng kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt ?

T«i ®­îc nghe mét ng­êi võa ®­îc tha vÒ tõ tr¹i tËp trung K«l­ma næi tiÕng(10) ph¸t biÓu. Ng­êi ®µn «ng ®øng tuæi, tr­íc kia lµm viÖc t¹i v¨n phßng nhµ tr­êng, khãc nøc në trong cuéc häp chi bé(11) :"C¸c ®ång chÝ ¬i ! T«i bÞ §¶ng ®­a ®i gi¸o dôc m­êi mét n¨m. Trë vÒ, t«i nh­ bÞ l¹c vµo mét thÕ giíi kh¸c. TÊt c¶ ®Òu khã hiÓu, mäi c¸i ®Òu xa l¹. H·y gióp ®ì t«i, c¸c ®ång chÝ ! T«i muèn ®­îc lµm mét ng­êi b×nh th­êng...nh­ mäi ng­êi".

Ng­êi tï ®­îc tha kh«ng hÒ thèt lªn mét lêi o¸n tr¸ch ®¶ng. ¤ng còng ch¼ng nãi g× tíi lý t­ëng céng s¶n. D­êng nh­ c¬n ¸c méng cßn ®ã, vÒ tíi Moskva råi «ng vÉn ch­a hÕt sî. Nh­ng lý trÝ ph¶n b¸c r»ng c¶m gi¸c cña t«i sai, r»ng nhê tÝnh ®¶ng cao nªn tr¶i qua ®äa ®Çy «ng ta vÉn trung thµnh víi ®¶ng. ChØ ®Õn khi chÝnh m×nh nÕm tr¶i nh÷ng g× mµ nh÷ng ng­êi céng s¶n nä nÕm tr¶i t«i míi hiÓu trùc c¶m cña t«i lµ ®óng.

§ã chÝnh lµ c¸i sî. Kh«ng ph¶i c¸i g× kh¸c(12).

Trong nh÷ng cuèn håi ký ®­îc xuÊt b¶n sau ®ã, c¸c t¸c gi¶ viÕt r»ng khi n­íc §øc Quèc x· v­ît qua biªn giíi Ba Lan tiÕn vµo l·nh thæ Liªn X«, xÐ to¹c hiÖp ­íc kh«ng x©m ph¹m lÉn nhau X«-§øc, Stalin míi ng· ngöa ng­êi ra thÊy c¸c t­íng lÜnh vµ c¸n bé chØ huy qu©n ®éi ®· n»m gÇn hÕt trong c¸c tr¹i tËp trung. ¤ng h¹ lÖnh tha khÈn cÊp ®Ó hä trë vÒ ®i ®¸nh nhau víi §øc. §iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn vµ h¬n n÷a, ®¸ng kh©m phôc, lµ nh÷ng ng­êi ®­îc tha ®Òu s½n sµng ra ngay mÆt trËn ®Ó chiÕn ®Êu chèng qu©n x©m l­îc.

Nh÷ng ng­êi bÞ b¾t oan khi ®­îc tha vÉn ph¶i ký vµo mét tê giÊy cam ®oan kh«ng nãi l¹i víi ai vÒ giai ®o¹n ®· qua. Mét qu©n ®oµn tr­ëng gÆp cÊp d­íi, t­ lÖnh s­ ®oµn, t¹i nhµ an d­ìng miÒn Nam Liªn X« :"K×a, Ivan, l©u l¾m t«i míi ®­îc gÆp ®ång chÝ ! - «ng mõng rì kªu lªn - D¹o nµy ®ång chÝ gµy qu¸ !", "B¸o c¸o thñ tr­ëng, t«i võa ®i c«ng t¸c xa vÒ. - t­ lÖnh s­ ®oµn tr¶ lêi - T«i tr«ng thñ tr­ëng còng kh«ng ®­îc kháe ?". Qu©n ®oµn tr­ëng c­êi :"T«i còng vËy, t«i võa ®i c«ng t¸c xa vÒ".

Mét sè ng­êi bªnh Stalin nãi r»ng Sta-lin kh«ng biÕt g× vÒ c¸c nguyªn so¸i, c¸c t­íng lÜnh bÞ b¾n hoÆc bÞ ®i ®Çy. T«i kh«ng tin. C¸i huyÒn tho¹i vÒ vÞ l·nh tô anh minh bÞ cÊp d­íi bÞt m¾t, bÞ lõa dèi, kh«ng ®øng v÷ng tr­íc sù thËt hµng ngµy diÔn ra bªn nh÷ng ng­êi d©n biÕt suy nghÜ nh­ gi¸o s­ Anosova.

Mét ng­êi b¹n ë khoa lý thuyÕt ®iÖn ¶nh, Naum Kleiman(13), cho t«i biÕt chÝnh anh vµ gia ®×nh ®· bÞ ®Çy ®i Sibir gÇn chôc n¨m chØ v× hä lµ ng­êi Do Th¸i. Mµ ng­êi Do Th¸i, theo Stalin, lµ gièng ng­êi kh«ng tin ®­îc, ph¶i chÞu téi chung cïng víi nh÷ng b¸c sÜ Do Th¸i bÞ b¾t trong c¸i gäi lµ "vô ¸n bän ¸o choµng tr¾ng" ë Lªningrad(14). M·i tíi khi Stalin qua ®êi Naum míi ®­îc trë vÒ Moskva. Anh nãi anh kh«ng bao giê quªn chuyÕn ®i tíi miÒn Cùc ®«ng b¨ng gi¸ trong toa chë sóc vËt víi nh÷ng thanh gç ®ãng chÐo ngoµi cöa. C¸ch di chuyÓn d©n ®i ®µy cña c¬ quan an ninh Liªn X« gièng hÖt c¸ch ph¸t-xÝt §øc chuyÓn tï.

C©u chuyÖn cña Naum lµm t«i cho¸ng v¸ng. Chñ nghÜa céng s¶n trong h×nh dung cña t«i kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã g× chung víi tÖ kú thÞ chñng téc. T«i quan niÖm mäi gièng ng­êi lµ nh­ nhau, b×nh ®¼ng víi nhau, ng­êi ta sinh ra lµ ®Ó th­¬ng yªu nhau. T«i rÊt thÝch mét ca khóc cña L­u H÷u Ph­íc(15), më ®Çu b»ng hai c©u "Vµng, ®en, tr¾ng - n­íc da kh«ng chia tÊm lßng. Biªn giíi kia kh«n ng¨n mèi d©y t©m t×nh..." §ã chÝnh lµ thÕ giíi mµ t«i muèn ®­îc thÊy khi ®i víi chñ nghÜa céng s¶n. Chñ nghÜa céng s¶n cña Lª DuÈn, Lª §øc Thä vµ Huúnh Ngù hoµn toµn kh«ng gièng thÕ. Cã thÓ, t«i sai. Trong t«i chñ nghÜa céng s¶n cã d¸ng dÊp Thiªn Chóa gi¸o, n¬i mäi ng­êi ®Òu lµ con c¸i Chóa. LÇn ®Çu tiªn t«i ®­îc thÊy mét chñ nghÜa céng s¶n ph©n biÖt chñng téc.

Nh÷ng ®øa trÎ còng kh«ng ®­îc yªn khi cuéc trÊn ph¶n ®· bïng lªn thµnh c¬n cuång tµn s¸t. Nh©n danh c¸ch m¹ng ng­êi ta chuyªn chÝnh c¶ víi con nÝt. C¸ch suy nghÜ cña nh÷ng nhµ chuyªn chÝnh v« s¶n thËt ®¬n gi¶n : nÕu cha mÑ ®· lµ kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt th× con c¸i hä lín lªn nhÊt ®Þnh còng sÏ lµ kÎ thï cña nh©n d©n x«-viÕt. Mét trong nh÷ng nghÞ ®Þnh cña Bé Néi vô thêi Sta-lin ghi râ :"...Vî con nh÷ng tªn ph¶n béi Tæ quèc ph¶i bÞ giam gi÷ trong c¸c tr¹i tËp trung víi thêi h¹n kh«ng d­íi 5-8 n¨m tïy theo møc ®é nguy h¹i cho an ninh x· héi. Nh÷ng ®øa trÎ cã h¹i cho an ninh x· héi ph¶i ®em xö ¸n, tïy theo tuæi, tïy theo møc ®é nguy h¹i vµ kh¶ n¨ng c¶i t¹o chóng, chóng ph¶i bÞ giam gi÷ trong c¸c tr¹i tËp trung, c¸c tr¹i c¶i t¹o lao ®éng cña Bé Néi vô hoÆc giam gi÷ t¹i c¸c nhµ trÎ víi chÕ ®é ®Æc biÖt "(16).

Th× ra d­íi líp vµng son léng lÉy tr­ng ra mÆt tiÒn mét x· héi tuyÖt vêi l¹i lµ nh÷ng vô thanh to¸n cung ®×nh, nh÷ng vô thñ tiªu mê ¸m, nh÷ng vô trÊn ph¶n ®Èy hµng triÖu d©n chóng v« téi vµo c¸c tr¹i tËp trung khñng khiÕp, kh«ng trõ phô n÷ vµ trÎ em.

T«i bÞ sèc thËt sù.

Mét phÇn trong nh÷ng téi ¸c cña Stalin - t«i nãi mét phÇn v× sau nµy ng­êi ta cßn ph¸t hiÖn nhiÒu téi ¸c kh¸c, thÝ dô nh­ vô thñ tiªu binh lÝnh, sÜ quan vµ c¸c nhµ chÝnh trÞ Ba Lan vµo n¨m 1940 (lùc l­îng nh÷ng ng­êi kh¸ng chiÕn Ba Lan nµy ch¹y sang l¸nh nhê ®Êt b¹n) t¹i khu rõng Kat­n thuéc tØnh Smolensk. Con sè ®­îc nãi tíi kho¶ng 30.000 ng­êi. Kh«ng thÓ nµo t­ëng t­îng næi : b¾n chÕt 30.000 ng­êi råi vïi trong c¸c huyÖt tËp thÓ. Lêi b×nh trong mét bé phim tµi liÖu vÒ khu rõng khñng khiÕp nãi trªn nãi r»ng ë ®©y cßn cã c¶ di thÓ c¸c c«ng d©n x«-viÕt "kh«ng râ lµ nh÷ng ai, con sè hä lµ bao nhiªu, bëi v× ch¼ng ai quan t©m tíi nh÷ng ng­êi xÊu sè Êy". Nh÷ng g× ®­îc nªu lªn trong B¸o c¸o mËt(17) do Nikita Khrusèp tr×nh bµy tr­íc §¹i héi XX cßn xa míi tíi sù thËt. Kh«ng biÕt b»ng c¸ch nµo, chØ Ýt l©u sau §¹i héi B¸o c¸o mËt ®· ®­îc ®¨ng t¶i trªn trang nhÊt nh÷ng tê b¸o lín ë "thÕ giíi tù do". Nh÷ng ng­êi céng s¶n Liªn X« ®­îc ®äc B¸o c¸o mËt vÒ t×nh h×nh quèc gia m×nh sau nh÷ng kÎ v« c«ng råi nghÒ ë c¸c n­íc kh¸c.

LÏ ®­¬ng nhiªn, c¸c ®oµn ®¹i biÓu dù §¹i héi ®Òu nhËn ®­îc B¸o c¸o mËt. Nh­ng ë ViÖt Nam trõ c¸c ñy viªn Bé ChÝnh trÞ vµ vµi ñy viªn Ban BÝ th­, kh«ng ai ®­îc ®äc nã. T«i ®­îc biÕt néi dung B¸o c¸o mËt t­íng Lª Liªm kÓ l¹i. ¤ng chØ lµ ñy viªn Trung ­¬ng, kh«ng cã tiªu chuÈn ®äc B¸o c¸o mËt, «ng ph¶i ®i m­în. NhiÒu ñy viªn Trung ­¬ng kh¸c thËm chÝ ch­a ®­îc cÇm nã trong tay.

B¸o c¸o mËt lµ tiÕng nãi bÊt b×nh, lµ sù lªn ¸n lèi cai trÞ tïy tiÖn, ®éc ®o¸n, tµn b¹o nh­ng ch­a ph¶i sù ®o¹n tuyÖt víi nã. Nikita ®· kh«ng ®i ®Õn cïng. HoÆc «ng ch­a ®ñ gan, hoÆc «ng cßn bÞ kiÒm chÕ bëi c¸c thÕ lùc th©n Stalin, hoÆc chÝnh «ng thÊy xÊu hæ nÕu ph¬i bµy tuèt tuét nh÷ng c¸i xÊu cña chÕ ®é x«-viÕt. V× thÕ b¸o c¸o míi lµ mËt, míi kh«ng c«ng khai. C¸i cßn thiÕu trong b¶n b¸o c¸o lµ th¸i ®é s¸m hèi. Trong b¸o c¸o Nikita xuÊt diÖn chØ víi t­ c¸ch ng­êi buéc téi. ¤ng xÊu hæ tr­íc nh÷ng g× x¶y ra trªn ®Êt n­íc x«-viÕt. ¤ng kÞch liÖt lªn ¸n nh÷ng viÖc lµm bÊt nh©n, v« ®¹o. Nh­ ch¼ng lÏ kh«ng ph¶i chÝnh «ng ®· tõng ë trong ®¸m thuéc h¹ cña Stalin trong khi téi ¸c diÔn ra, nÕu kh«ng trùc tiÕp th× còng gi¸n tiÕp nhóng tay vµo m¸u. ¤ng còng ch­a mét lÇn nãi "Kh«ng!" ®Ó chÆn ®øng bµn tay giÕt ng­êi cña Stalin.

Nh­ mét nghÞch lý, nh÷ng ng­êi dùng nªn chÕ ®é x· héi chñ nghÜa l¹i thiÕu ®øc tÝnh mµ hä cã thõa khi cßn ®Êu tranh chèng nÒn chuyªn chÕ : lßng dòng c¶m. ChØ tíi §¹i héi XX c¸c ®¹i biÓu míi bµng hoµng tr­íc sù thËt : trong sè 139 ñy viªn Trung ­¬ng ®­îc §¹i héi XVII (1934) bÇu ra ®· cã tíi 98 ng­êi bÞ b¾n vµ tèng giam. VÞ chi lµ trªn hai phÇn ba. Kh«ng mét ai trong nh÷ng ng­êi cßn sèng sãt d¸m lªn tiÕng. Stalin ®· thµnh c«ng trong viÖc ®¸nh thøc b¶n n¨ng sinh tån trong mçi ng­êi. Ai còng sî c¸i chÕt cÇm ch¾c khi ®éng tíi l·nh tô vÜ ®¹i. Kh«ng cø Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng, trong sè 1.956 ®¹i biÓu ®i dù §¹i héi XVII cã tíi 1.108 ng­êi sau nµy bÞ kÕt ¸n ph¶n c¸ch m¹ng, bÞ b¾t vµ bÞ giÕt.

HiÖn t­îng Khrusov g©y ra sù ng¹c nhiªn cã lý trong hµng ngò nh÷ng ng­êi céng s¶n ViÖt Nam. KÓ c¶ nh÷ng ng­êi cã t­ t­ëng cÊp tiÕn nhÊt trong thêi kú Êy còng kh«ng hiÓu næi v× sao ngay trong lßng chñ nghÜa x· héi ®· ®­îc thiÕt lËp v÷ng ch¾c ë Liªn X« l¹i n¶y nßi ra mét Khrusov bÆm trîn d¸m ®¹p ®æ thÇn t­îng.

T«i cho r»ng trong khi gi¶i thÝch hiÖn t­îng Khrushov ng­êi ta cã khuynh h­íng lµm rèi r¾m vÊn ®Ò. Sù thËt, theo t«i, ®¬n gi¶n.

Khrusov còng lµ con ng­êi. Nh­ mäi con ng­êi, «ng thÌm tù do. ChÕ ®é toµn trÞ t­íc ®o¹t mäi quyÒn tù do kh«ng riªng cña bÇy n« lÖ mµ cña c¶ quÇn thÇn. ChØ cã thÊm thÝa nçi ®au khæ bÞ mÊt tù do, ý thøc ®­îc nçi nhôc nh»n ph¶i lµm th©n t«i tí, Khrusov míi ®ñ dòng khÝ tù t­íc bá quyÒn thèng trÞ mÆc nhiªn cã nÕu nh­ «ng kh«ng v× tù do mµ phanh phui tÖ sïng b¸i c¸ nh©n Stalin(18).

Trong ý nghÜa nµy Khrushov cßn h¬n mét anh hïng, «ng lµ mét Con Ng­êi, viÕt hoa.

Cuéc tÊn c«ng cña §¹i héi XX vµo tÖ sïng b¸i c¸ nh©n kh«ng ph¶i chØ lµ qu¶ bom nguyªn tö nÐm vµo dinh lòy chÕ ®é chuyªn chÕ ë Liªn X«. Nã cßn lµm rung chuyÓn toµn bé hÖ thèng x· héi chñ nghÜa. BÊt kú n­íc nµo thuéc hÖ thèng nµy còng cã sù sïng b¸i c¸ nh©n y nh­ thÕ.

Nh­ng nghÞch lý cßn ®ã : nh÷ng ng­êi céng s¶n míi h«m tr­íc ®i ®Çu trong viÖc xãa bá sïng b¸i c¸ nh©n, b¶o vÖ quyÒn con ng­êi, th× h«m sau l¹i ®µn ¸p nh÷ng ng­êi d©n th­êng t¹i Hungari(19) chØ v× nh÷ng ng­êi nµy d¸m ®ßi thªm mét chót tù do. ¤ng Khrushov chèng sïng b¸i c¸ nh©n biÖn b¹ch : xe t¨ng Liªn X« ®Õn Budapest ®Ó b¶o vÖ chñ nghÜa x· héi !

Th× ra sèng b¶o thñ dÔ chÞu h¬n sèng s¸ng t¹o nhiÒu.

Hoµn toµn bÞ bÊt ngê tr­íc b­íc ngoÆt trong phong trµo céng s¶n quèc tÕ do §¹i héi XX g©y ra, §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam khÐo lÐo chän th¸i ®é kÎ ngoµi cuéc : dµo, chèng sïng b¸i c¸ nh©n lµ ph¶i th«i, lµ ®óng, l·nh ®¹o lµ ph¶i tËp thÓ chø, nh­ng ®ã lµ chuyÖn Liªn X«, chuyÖn c¸c n­íc §«ng ¢u, ®©u ph¶i chuyÖn nhµ m×nh. Vµ thÕ lµ trong khi c¶ thÕ giíi céng s¶n chèng sïng b¸i c¸ nh©n hèi h¶ dÑp ®i nh÷ng trß ch­íng m¾t cña thãi xÊu ®ã th× ë ViÖt Nam ng­êi ta vÉn ngang nhiªn tr­¬ng ch©n dung «ng Hå ChÝ Minh vµ «ng Tr­êng Chinh ë hµng ®Çu trong nh÷ng cuéc mÝt tinh, biÓu t×nh.

§¹i héi XX l«i t«i ra khái nghÖ thuËt, b¾t t«i më m¾t ra ®Ó thÊy ë bÊt cø n­íc nµo cã chÕ ®é ®éc tµi t×nh h×nh còng thÕ c¶. Nh÷ng nhµ ®éc tµi cña mäi n­íc chØ cho phÐp tån t¹i thø nghÖ thuËt tay sai, nghÖ thuËt båi bÕp, ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng t«n vinh nÒn chuyªn chÝnh vµ nhµ ®éc tµi, ®Ó ®¸nh bãng m¹ kÒn cho chÕ ®é. Mäi ho¹t ®éng nghÖ thuËt ë bªn ngoµi kh«ng gian sinh tån ®· ®­îc quy ®Þnh ®Òu bÞ coi lµ bÊt hîp ph¸p.

Mïa ®«ng n¨m 1956 t¹i tr­êng §¹i häc §iÖn ¶nh Liªn X« x¶y ra mét sù kiÖn ch­a tõng cã. Sinh viªn Céng hßa Nh©n d©n TriÒu Tiªn H« Un P©y, nhµ th¬, ®¶ng viªn céng s¶n, trong cuéc häp bÊt th­êng cña chi bé mµ anh lµ bÝ th­, ®· lªn tiÕng ®ßi §¶ng Lao ®éng TriÒu Tiªn ph¶i nghiªm kh¾c kiÓm ®iÓm Chñ tÞch Kim NhËt Thµnh(20) vÒ nh÷ng hiÖn t­îng phi d©n chñ, sïng b¸i c¸ nh©n.

Tr­íc khi sang Liªn X« häc, H« Un P©y lµ sÜ quan t×nh b¸o ho¹t ®éng t¹i H¸n Thµnh, nhiÒu lÇn bÞ th­¬ng, bÞ ®Þch b¾t. Sau khi anh göi kiÕn nghÞ, c¸c nh©n viªn mËt vô TriÒu Tiªn ®éi lèt c¸n bé ngo¹i giao ®Õn tr­êng mêi anh tíi gÆp ®¹i sø, råi giam anh l¹i trong sø qu¸n. H« Un P©y ®· dïng mÑo nhµ nghÒ lõa ®­îc bän chóng. Anh nh¶y tõ tÇng lÇu thø t­ xuèng, vïng tho¸t ra ngoµi. TuyÕt gom thµnh ®èng d­íi ch©n t­êng ®· gi¶m nhÑ có r¬i tõ ®é cao h¬n hai chôc th­íc.

- Chóng nã ®Þnh thñ tiªu cËu ? Ngay trong sø qu¸n ? - ®­îc tin anh tho¸t hiÓm, chóng t«i kÐo ®Õn hái th¨m.

- Kh«ng, chóng nã nãi sÏ ¸p gi¶i m×nh vÒ n­íc. - anh kÓ vÒ cuéc ®µo tho¸t cña anh khái sø qu¸n, c¸nh tay bÞ s¸i khi ng· ®eo tr­íc ngùc - M×nh ®Ò nghÞ chóng nã cho gÆp vî tr­íc khi vÒ (anh cã vî, còng ng­êi TriÒu Tiªn, häc t¹i tr­êng Y Moskva), ®Ò nghÞ cho m×nh quay l¹i ký tóc x¸ lÊy quÇn ¸o th× chóng nã c­êi g»n : "VÒ ®Õn TriÒu Tiªn mµy kh«ng cÇn vî n÷a ®©u, quÇn ¸o th× mét bé ®· thõa ®ñ".

N­íc m¾t dßng dßng H« Un P©y ®äc cho t«i nghe nh÷ng bøc th­ anh göi Trung ­¬ng §¶ng, chÝnh phñ, quèc héi, göi Kim NhËt Thµnh :"T«i tuyªn bè tõ bá §¶ng ®· ph¶n béi nh©n d©n TriÒu Tiªn anh hïng vµ ®au khæ...T«i ®au lßng tõ bá quèc tÞch Céng hßa Nh©n d©n TriÒu Tiªn, v× nã kh«ng xøng ®¸ng víi t«i, nã kh«ng ph¶i lµ quèc tÞch cña t«i mµ lµ dÊu Ên ®ãng trªn tr¸n tªn n« lÖ...Trong m×nh t«i m·i m·i ch¶y dßng m¸u cña tæ tiªn vµ t«i m·i m·i mang trong t«i niÒm tù hµo lµ ng­êi TriÒu Tiªn..."

T«i gai ng­êi khi nghe H« Un P©y ®äc nh÷ng hµng ch÷ chua xãt.

Ng­êi cña Kim NhËt Thµnh ®· thÊt b¹i trong vô b¾t cãc H« Un P©y. Liªn X« sau §¹i héi XX ®· lµ Liªn X« kh¸c. Nh­ng còng ch­a kh¸c l¾m. Tr­êng §¹i häc §iÖn ¶nh Liªn X« ®· lµm mét viÖc ®¸ng xÊu hæ. Ng­êi ta c«ng bè lÖnh ®uæi häc ®èi víi sinh viªn H« Un P©y mµ kh«ng nªu lý do.

H« Un P©y bá ®i Tashkent(21) lµm gi¶ng viªn v¨n häc TriÒu Tiªn.

Sau viÖc x¶y ra víi H« Un P©y, t«i kinh tëm Kim NhËt Thµnh vµ c¸i nhµ n­íc cña «ng ta. Anh trung óy Hång qu©n Liªn X«(22) ®· biÕn B¾c TriÒu Tiªn thµnh mét tr¹i lÝnh, trong ®ã d©n chóng bÞ cai trÞ theo c¸ch lÝnh tÈy.

Ph¶n øng cña Mao Tr¹ch-®«ng ®èi víi nh÷ng kÕt luËn cña §¹i héi XX m¹nh mÏ h¬n c¶. Mao kh«ng tha cho Khrushov téi d¸m tÊn c«ng vµo trËt tù ®· ®­îc thiÕt lËp mét lÇn cho m·i m·i t¹i c¸i quèc gia cho ®Õn lóc Êy cßn ®øng ®Çu phe x· héi chñ nghÜa, mµ ph¶n øng d©y chuyÒn cña nã cã thÓ lµm lung lay ngai vµng cña chÝnh Mao.

Chèng sïng b¸i c¸ nh©n kh«ng thÓ kh«ng ¶nh h­ëng tíi vÞ trÝ ®éc t«n cña Mao. §Ó ®èi phã víi t×nh h×nh míi, khi nh÷ng tiÕng nãi ®ßi d©n chñ vµ tù do vang lªn ngay bªn trong "bøc mµn tre" Trung Quèc, Mao gµi bÉy "B¸ch hoa tÒ phãng, b¸ch gia tranh minh" (tr¨m hoa ®ua në, tr¨m nhµ ®ua tiÕng(23)) ®Ó "cá d¹i", "tiÕng l¹" lé h×nh. Cuéc vËn ®éng nµy më ®Çu cho cuéc tÊn c«ng nh»m vµo nh÷ng ng­êi muèn thay ®æi trËt tù x· héi Trung Quèc, gäi bÊt cø ai kh«ng ­a Mao vµ kh«ng ®­îc Mao ­a lµ phÇn tö h÷u khuynh chèng §¶ng chèng chñ nghÜa x· héi.

Nh÷ng lêi bµi b¸c Liªn X« vèn cã s½n trong Mao nay ®­îc nhÊn m¹nh thªm. Sù r¹n nøt trong khèi x· héi chñ nghÜa vµ trong phong trµo céng s¶n quèc tÕ b¾t ®Çu.

Cuéc häp mÆt c¸c ®¶ng céng s¶n vµ c«ng nh©n trªn thÕ giíi n¨m 1957 vµ ®Æc biÖt Héi nghÞ 81 ®¶ng céng s¶n vµ c«ng nh©n thÕ giíi t¹i Moskva vµo th¸ng 11 n¨m 1960, bèn n¨m sau §¹i héi XX §¶ng Céng s¶n Liªn X«, víi b¶n Tuyªn bè chung g­îng g¹o, chØ lµ nh÷ng tháa hiÖp bÊt ®¾c dÜ. BÞ l«i kÐo vµo cuéc chiÕn ý thøc hÖ kh«ng nh÷ng chØ cã nh÷ng ®¶ng cÇm quyÒn mét sè n­íc x· héi chñ nghÜa, mµ cßn mét lo¹t c¸c ®¶ng céng s¶n vµ c«ng nh©n. T×nh tr¹ng ph©n liÖt x¶y ra trong hÇu hÕt c¸c ®¶ng, cã nh÷ng n­íc cã tíi hai ba ®¶ng, ®¶ng nµo còng x­ng m×nh lµ m¸c-xÝt - lª-nin-nÝt.

Trong cuéc chiÕn ý thøc hÖ Mao hi väng B¾c Kinh sÏ trë thµnh trung t©m l·nh ®¹o phong trµo céng s¶n quèc tÕ. B¸o chÝ Trung Quèc khua chiªng gâ mâ vÒ mét thêi ®¹i míi - thêi ®¹i giã §«ng thæi b¹t giã T©y, trung t©m c¸ch m¹ng chuyÓn vÒ ch©u ¸.

§Õn l­ît m×nh Khrusov l¹i ph¹m vµo sai lÇm tæ t«ng truyÒn cña chñ nghÜa n­íc lín : c¾t viÖn trî, rót toµn bé chuyªn gia giái vÒ n­íc(24). LËp tøc c¸c ph­¬ng tiÖn truyÒn th«ng cña c¸i quèc gia gÇn mét tû d©n ®­îc huy ®éng toµn lùc ®Ó v¹ch mÆt nh÷ng tªn ph¶n béi chñ nghÜa M¸c - Lªnin, v¹ch mÆt bän xÐt l¹i hiÖn ®¹i vµ chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i. Cuéc tÊn c«ng b»ng n­íc bät vµ mùc in diÔn ra theo bµi b¶n mµ ng­êi ViÖt Nam ®· h©n h¹nh ®­îc biÕt trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt : b¾t ®Çu b»ng ®Êu l­ng (v¹ch téi khi kÎ bÞ ®Êu ngåi quay l­ng l¹i), sau míi ®Êu mÆt (®Êu trùc diÖn, chØ tËn mÆt, gäi ®Ých tªn mµ ®Êu).

Trong giai ®o¹n ®Çu tiªn cña cuéc c·i v· gi÷a hai n­íc ®µn anh, «ng Hå ChÝ Minh, nh¹c tr­ëng cña c¸i dµn nh¹c kh«n ngoan chØ ch¬i mét bµi tñ "KÕt ®oµn chóng ta lµ søc m¹nh" liÒn cho cö nh¹c lªn, nh­ng lÇn nµy tiÕng kÌn yÕu ít cña «ng bÞ tiÕng trèng cña hai bªn xung ®ét ®ang h¨ng m¸u ¨n thua dËp t¾t.

Do kÐm häc thøc, c¸c v¨n kiÖn Liªn X« lµm c¸c nhµ l·nh ®¹o ViÖt Nam thÊt ®¶m bëi giäng v¨n hµn l©m cao ®¹o. Trong khi ®ã c¸ch lý gi¶i theo l« gÝch tam ®o¹n rÊt b×nh d©n cña c¸c lý thuyÕt gia B¾c Kinh hîp víi tÇm kiÕn thøc cña hä h¬n. Êy lµ ch­a kÓ gi÷a hai n­íc céng s¶n ch©u á tr­íc nay vÉn cã mét mÉu sè chung lµ gèc rÔ phong kiÕn l¹c hËu, trong lßng mçi ng­êi d©n cã mét «ng quan. Trong t©m tr¹ng hoang mang tr­íc mét t­¬ng lai bçng d­ng trë thµnh kh«ng x¸c ®Þnh cña phong trµo céng s¶n, c¸c nhµ l·nh ®¹o ViÖt Nam, mÆc dÇu ®· ng¶ theo Trung Quèc, vÉn kiªn tr× chñ tr­¬ng ®­êng lèi kh«n ngoan cña nhµ nghÌo - göi tiÒn vµo hai ng©n hµng cïng mét lóc. Cho nã ch¾c ¨n.

- ¤ng Cô lõng khõng v× «ng lóng tóng trong nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p cña cuéc ®Êu tranh lý thuyÕt. - cha t«i gi¶i thÝch lËp tr­êng trung dung cña «ng Hå trong cuéc c·i v· quèc tÕ - ¤ng Cô chØ thÝch nh÷ng c¸i ®¬n gi¶n. C¸i vô «ng chän §Ö tam Quèc tÕ chø kh«ng chän §Ö nhÞ Quèc tÕ ë §¹i héi Tours lµ mét thÝ dô. Quèc tÕ tèt lµ Quèc tÕ ñng hé phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë c¸c thuéc ®Þa.

¤ng Hå thuéc sö n­íc nhµ l¾m. §¸nh nhau víi thiªn triÒu, th¾ng th× th¾ng ®Êy, mµ vÉn ph¶i sai sø sang cÇu hßa, xin ®­îc lµm ch­ hÇu. Noi g­¬ng c¸c cô, «ng nhòn nhÆn víi bÊt kÓ Trung Quèc nµo, Trung Quèc T­ëng hay Trung Quèc Mao. §­êng ®­êng lµ chñ tÞch mét n­íc n¨m 1945 «ng Hå vÉn h¹ m×nh th©n ®Õn chµo c¸c t­íng Tiªu V¨n vµ L­ H¸n(25) vµo ngµy hä tíi Hµ Néi. ¤ng c¨n dÆn cha t«i ph¶i lo thuèc phiÖn cho t­íng Long V©n con(26) "kÎo nã giËn th× l«i th«i l¾m, th»ng nhãc Êy cã thÓ ¶nh h­ëng xÊu ®Õn mèi bang giao cña ta víi hä". Khi La Quý Ba, ®¹i sø ®Çu tiªn cña Trung Quèc Mao tíi ViÖt B¾c, «ng sai cha t«i ph¶i chän ®Þa ®iÓm cho ®Ñp, dùng nhµ cho ®Ñp ®Ó hä La ë :"M×nh thÕ nµo còng xong, chø víi ng­êi ta th× ph¶i chu ®¸o. Hä xÐt nÐt l¾m ®ã !". ¤ng nhí lÇn «ng bÞ b¾t ë Hongkong(27), ngµy mét ngµy hai sÏ bÞ Anh trao cho Ph¸p, nh÷ng ®ång chÝ Trung Quèc ®· lê «ng ®i, mÆc cho «ng tù xoay xáa. ¤ng còng kh«ng quªn lÇn «ng tíi B¾c Kinh ®Ó ®i tiÕp Moskva, bÞ Mao b¾t chÇu chùc ch¸n chª ë nhµ kh¸ch råi míi cho tiÕp kiÕn. ¤ng nhí, vµ «ng ®Ó bông.

BiÕt «ng TrÇn Huy LiÖu ®ang ®iªn tiÕt v× bøc ¶nh ®¨ng trªn Nh©n d©n nhËt b¸o B¾c Kinh víi dßng chó thÝch :"§ång chÝ TrÇn Huy LiÖu, tr­ëng ®oµn ®¹i biÓu ViÖt Nam ®· ®­îc h©n h¹nh Mao chñ tÞch cho b¾t tay" nh©n forum B¾c Kinh n¨m 1965, «ng Hå ChÝ Minh an ñi «ng LiÖu :"Ng­êi ta bao giê ch¶ røa, thiªn triÒu mµ !" Mét h«m t«i ®Õn ch¬i thÊy bøc ¶nh Mao Tr¹ch-®«ng vÉn th­êng treo trong nhµ kh«ng cßn ë chç cò, t«i hái th× «ng LiÖu kÓ cho nghe chuyÖn x¶y ra víi «ng ë B¾c Kinh, chuyÖn «ng Hå an ñi «ng. ¤ng nãi :"Tao còng nh­ B¸c Hå, tao Øa vµo thiªn triÒu, tao lµ th»ng d©n téc chñ nghÜa".

ChÝnh th¸i ®é lõng khõng trong giai ®o¹n nµy cña Hå ChÝ Minh lµm cho líp ®µn em ®ang h¨ng m¸u chèng Liªn X« coi th­êng «ng(28). MÆt ngoµi hä lµm ra vÎ kiªn tr× ®­êng lèi ®øng gi÷a, trªn thùc tÕ hä ®· sµ vµo chiÕu b¹c råi, ®· xØa tiÒn vµo cöa Trung Quèc råi.

Khëi ®Çu cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi ë ViÖt Nam lµ nh­ vËy. Nã cã diÖn m¹o mét cuéc th¸nh chiÕn v× lý t­ëng m¸c-xÝt. Cµng vÒ sau nã cµng lé ra tÝnh chÊt ®êi th­êng. Nãi chung, chÝnh trÞ cëi bá ¸o quÇn th× nã lµ ®êi th­êng, nh­ t«i thÊy.

ChuyÖn ®ã nãi sau.

Cuéc tÊn c«ng lý thuyÕt nh»m vµo ®iÖn Kremli ®· ®­îc hä Mao tÝnh kü. Nã gióp Mao Tr¹ch-®«ng b¾n mét mòi tªn mµ ®­îc hai con thá : mét mÆt nã che lÊp hËu qu¶ nÆng nÒ cña b­íc nh¶y vät vÜ ®¹i ®· vµ ®ang lµm suy kiÖt nÒn kinh tÕ Trung Quèc, mÆt kh¸c nh©n c¬ héi nµy Trung Quèc sÏ giµnh lÊy vÞ trÝ l·nh ®¹o thÕ giíi céng s¶n.

ThÕ giíi céng s¶n ®ang t¸ch ®«i : hai con ®­êng, hai m« h×nh x· héi.

BÞ trãi buéc bëi ý thøc hÖ céng s¶n, chóng t«i chØ cã sù lùa chän hai lÊy mét. Kh«ng cã con ®­êng thø ba. Kh«ng l­ìng lù, chóng t«i bá phiÕu cho m« h×nh Liªn X«. M« h×nh nµy, theo chóng t«i, tèt h¬n h¼n m« h×nh Trung Quèc. T¹i Liªn X« ®ang manh nha mét nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa, trong ®ã nh÷ng quyÒn tù do vµ d©n chñ ®­îc luËt ph¸p b¶o ®¶m. Nhµ n­íc nµy chñ tr­¬ng hßa b×nh tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, chø kh«ng lÊy b¹o lùc ¸p ®Æt chñ nghÜa x· héi lªn c¸c d©n téc, lµ c¸i phï hîp víi t×nh h×nh thÕ giíi hiÖn t¹i.

ChÕ ®é x· héi Trung Quèc, còng nh­ chÕ ®é x· héi ViÖt Nam kh«ng høa hÑn mét c¸i g× t­¬ng tù. NÕu ë Trung Quèc lµ chÕ ®é toµn trÞ cëi truång th× ë ViÖt Nam cßn gi÷ l¹i manh khè.

LÊy Trung Quèc lµm thÝ dô. Mao muèn thÕ giíi thÊy d­íi sù l·nh ®¹o cña «ng ta Trung Quèc trong mét thêi gian cùc ng¾n sÏ ®¹t ®­îc s¶n l­îng gang v­ît n­íc Anh. ThÕ lµ c¸c lß luyÖn thÐp s©n sau mäc lªn nh­ nÊm trªn ®Êt n­íc bao la. Ng­êi ta mang ban thê ra ®èt lß. Ch¼ng ai cÇn tíi thø gang Êy, chóng ch¼ng ®Ó lµm g×.

MÊy anh b¸c häc nhµ quª tr×nh lªn Mao mét con to¸n lËp theo quy t¾c tam suÊt r»ng nÕu mét con chim sÎ mét ngµy ¨n hÕt b»ng nµy h¹t thãc th× toµn bé chim sÎ ë Trung Quèc trong mét n¨m sÏ ¨n hÕt bao nhiªu. Mét con sè khñng khiÕp. Ng­êi cÇm l¸i vÜ ®¹i bÌn h¹ bót ký mét nh¸t ra lÖnh tiªu diÖt b»ng hÕt lò chim ¨n h¹i. GÇn mét tØ d©n ®æ ra ®ång, khua chiªng, gâ mâ, thóc trèng, ®Ëp mÑt, ®Ëp thïng, ®èt ph¸o... lµm cho tr¨m hä chim chãc kinh hån t¸ng ®ëm bay t¸n lo¹n, bay m·i, bay m·i mµ kh«ng d¸m ®¸p xuèng, kh«ng cßn chç nµo yªn ®Ó ®¸p xuèng, cho tíi khi r· c¸nh th× r¬i xuèng mµ chÕt, hoÆc ®Ó bÞ ®Ëp chÕt. T«i rïng m×nh khi nh×n thÊy nh÷ng bøc ¶nh x¸c chim chÊt cao nh­ ®èng r¹ trªn häa b¸o Trung Quèc. Thiªn nhiªn lËp tøc cho Mao mét c¸i t¸t trêi gi¸ng(29). MÊt mïa. S©u bÖnh. Kh«ng cßn chim ®Ó b¾t s©u. Cïng víi chim sÎ mäi gièng chim biÕn mÊt trªn ®¹i lôc mªnh m«ng. N¹n ®ãi hoµnh hµnh.

Ch¼ng bao giê ng­êi cÇm l¸i vÜ ®¹i lÉn ®¸m ®Ö tö cña «ng ta nhËn sai. C¸i vô tµn s¸t chim, còng nh­ nh÷ng vô tµn s¸t ng­êi, råi bÞ lê tÞt, cho ch×m vµo qu¸ khø, coi nh­ ch­a tõng x¶y ra.

C¬n cuång phong b¾t ®Çu tõ §¹i héi XX §¶ng céng s¶n Liªn X« lín dÇn thµnh c¬n b·o trong khèi nh©n sinh céng s¶n, mµ m¾t b·o ë Trung Quèc. Chóng t«i c¶m thÊy râ rÖt bÇu kh«ng khÝ ngét ng¹t b¸o tr­íc c¬n b·o sÏ trµn tíi ViÖt Nam. Nh­ng chóng t«i kh«ng cã c¸ch nµo tr¸nh nã.

§µnh tù an ñi : m×nh cßn may ch¸n - ë ViÖt Nam chØ cã b·o rít th«i !

(1) Nh÷ng ca sÜ næi danh gi÷a thËp niªn 50.

(2) Nh÷ng ®¹o diÔn tªn tuæi cña trµo l­u Lµn Sãng Míi cña ®iÖn ¶nh ý.

(3) Seguei Mikailovich Eisenshtein (1898-1948), ®¹o diÔn, nhµ lý luËn ®iÖn ¶nh Liªn X«. Bé phim Ivan B¹o ®Õ gåm ba phÇn : phÇn Mét ®­îc gi¶i th­ëng Stalin n¨m 1945, phÇn Hai miªu t¶ Ivan B¹o ®Õ cã nhiÒu nÐt gièng Stalin nªn kh«ng ®­îc dùng vµ chiÕu, m·i tíi n¨m 1956 míi ®­îc ®­îc ®­a ra c«ng chóng, phÇn Ba t¸c gi¶ ch­a hoµn thµnh, t«i chØ ®­îc xem toµn bé phim nµy vµo n¨m 1991 t¹i ViÖn b¶o tµng ®iÖn ¶nh b¶n ch­a hoµn chØnh t¹i tr­êng ®¹i häc ®iÖn ¶nh.

(4) VÒ sau Guenadi Shpalikov viÕt kÞch b¶n, lµm ®¹o diÔn, lµm th¬. Cuéc ®êi anh kÕt thóc bi th¶m. Anh nghiÖn r­îu nÆng råi tù vÉn, thÊt väng thÊy cuéc sèng x· héi chñ nghÜa kh«ng ®Ñp nh­ anh muèn thÊy. Shpalikov ®Ó l¹i nh÷ng bé phim mµ kh¸n gi¶ x«-viÕt rÊt yªu mÕn :"Lang thang trªn phè ph­êng Moskva". "Cöa « IlÝch", "Nhòng chuyÕn xe ®iÖn ®i vÒ tØnh xa".

(5) Khrushov Nikita Sergeievich (1894-1971) BÝ th­ thø nhÊt §¶ng céng s¶n Liªn X« 1953-1964. Tªn cña Khrushov phiªn theo c¸ch ph¸t ©m Nga, ë ph­¬ng T©y hä cña «ng ®­îc viÕt Khrushchev.

(6) (1879-1953).Tªn thËt lµ Iosif Vissarionovich Dzugashvilli, con mét gia ®×nh n«ng d©n tØnh Gori (n­íc Céng hßa Gruzia), thêi niªn thiÕu theo häc Chñng viÖn Tbilisi, bÞ b¾t vµ ®i ®Çy Sibir vµo nh÷ng n¨m 1902-1904, tham gia §¶ng X· héi D©n chñ Nga tõ n¨m 1899, "häc trß vµ b¹n chiÕn ®Êu cña Lªnin", nh­ ®­îc ghi trong LÞch sö §¶ng céng s¶n Liªn X«. Sau khi Lªnin chÕt (1924) trë thµnh tæng bÝ th­ §¶ng céng s¶n Liªn X«.

(7) Pushkin A.S. (1799-1837), nhµ th¬ lín cña n­íc Nga.

(8) Vïng cña c¸c lùc l­îng kh¸ng chiÕn, ph©n biÖt víi vïng t¹m chiÕm do qu©n Ph¸p chiÕm ®ãng.

(9) Nhµ th¬, ñy viªn Bé ChÝnh trÞ, Tr­ëng Ban Tuyªn gi¸o Trung ­¬ng. Tè H÷u b¾t ®Çu lªn nhanh sau vô ®¸nh "Nh©n v¨n - Giai phÈm", sau ®ã trë thµnh tæng t­ lÖnh nÒn v¨n nghÖ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam trong mét thêi gian dµi cho tíi khi nhËm chøc phã thñ t­íng phô tr¸ch kinh tÕ.

(10) Mét trong nh÷ng tr¹i tËp trung næi tiÕng nhÊt Liªn X« thêi Stalin, ®­îc miªu t¶ tØ mØ trong tiÓu thuyÕt "QuÇn ®¶o ngôc tï" cña Solzhenitsyn.

(11) T«i t×nh cê r¬i vµo mét cuéc häp chi bé më réng §¶ng céng s¶n Liªn X« do chñ tr­¬ng c«ng khai hãa mäi c«ng viÖc cña ®¶ng trong lý thuyÕt ®¶ng toµn d©n rÊt dÔ th­¬ng cña Nikita Khrusov. Khrusov cho r»ng ®¶ng kh«ng cã g× bÝ mËt ®èi víi d©n bëi v× mäi c«ng viÖc ®¶ng lµm lµ v× d©n. Trong cuéc häp mµ t«i ®­îc dù ng­êi ta chØ bµn chuyÖn m¾c thªm m¸y ®iÖn tho¹i c«ng céng cho nhµ ë tËp thÓ cña sinh viªn, chuyÖn lµm vÖ sinh quanh tr­êng së, chuyÖn kÕt n¹p ®¶ng viªn míi.

(12) VelÐri Frid, nhµ biªn kÞch ®iÖn ¶nh næi tiÕng, tõng ë tï 11 n¨m trong c¸c nhµ tï GULAG, ®ång ý víi nhËn ®Þnh cña t«i. Sù sî h·i d­íi thêi Stalin ®· h×nh thµnh nh­ mét tÝnh c¸ch x«-viÕt.

(13) Naum Kleiman, viÖn tr­ëng ViÖn b¶o tµng ®iÖn ¶nh, chuyªn gia vÒ Eisenshtein.

(14) Vô nµy b¾t ®Çu b»ng mét bøc th­ cña n÷ b¸c sÜ Timashuk tè c¸o ©m m­u chèng §¶ng vµ Nhµ n­íc x«-viÕt cña mét nhãm b¸c sÜ.. Mét cuéc tæng khñng bè næ ra, nhiÒu chuyªn gia y tÕ lçi l¹c bÞ b¾t vµ bÞ giÕt. Nh÷ng biÖn ph¸p chuyªn chÕ trung cæ ®­îc ¸p dông. Stalin ra lÖnh trãi viÖn sÜ Vinogradov b»ng xÝch s¾t. Môc ®Ých cña nhµ ®éc tµi xa h¬n - qua vô "¸o choµng tr¾ng" «ng muèn lîi dông lêi khai cña c¸c bÞ can ®Ó triÖt h¹ c¸c ®èi thñ cña m×nh trong Bé ChÝnh trÞ.

(15) Nh¹c sÜ næi tiÕng, t¸c gi¶ nhiÒu ca khóc c¸ch m¹ng, trong ®ã cã hai bµi ®­îc chÝnh quyÒn ViÖt Nam Céng hßa vµ chÝnh quyÒn l©m thêi Céng hßa miÒn Nam ViÖt Nam chän lµm quèc ca (d­íi tªn Huúnh Minh Siªng).

(16) TrÝch chØ thÞ cña bé tr­ëng Bé Néi vô nh©n d©n sè 00486, ®Ò ngµy 15.8.1937. Sau cuéc chÝnh biÕn mïa thu n¨m 1991 b¸o chÝ Liªn X« (cò) khui ra ®­îc rÊt nhiÒu v¨n kiÖn mËt vµ tèi mËt cña chÝnh quyÒn x«-viÕt liªn quan tíi nh÷ng vô trÊn ¸p.

(17) Tªn chÝnh thøc cña nã lµ :"VÒ tÖ sïng b¸i c¸ nh©n vµ hËu qu¶ cña nã" do Nikita Khrusov ®äc suèt ®ªm 24 r¹ng ngµy 25 th¸ng Hai n¨m 1956 trong mét phiªn häp bÝ mËt cña §¹i héi, mµ kh«ng mét ®oµn ®¹i biÓu cña c¸c ®¶ng anh em cã mÆt t¹i §¹i héi ®­îc tham dù.

(18) §¸ng ng¹c nhiªn lµ trong chuyÖn v¹ch téi ¸c cña Beria, Nikita Khrusov còng dïng nh÷ng ph­¬ng ph¸p bÞa ®Æt ®Æc tr­ng cña thêi kú Stalin. Beria bÞ xö nh­ mét tay sai ®Õ quèc. Thùc ra, nh­ b©y giê mäi ng­êi ®· biÕt, Beria còng xuÊt th©n tõ thµnh phÇn lao ®éng, vµo §¶ng n¨m 1930, ñy viªn Trung ­¬ng n¨m 1934 (cïng mét l­ît víi Khusov vµ Bunganin), ñy viªn Bé ChÝnh trÞ tõ 1939. Beria cßn lµ bé tr­ëng Bé Néi Vô, thèng chÕ qu©n ®éi Liªn X«, mét trong ba ñy viªn Bé ChÝnh trÞ ®­îc vinh dù ®äc ®iÕu tang Stalin.

(19) Ngµy 23.10.1956, nh©n d©n Hungari, víi trÝ thøc vµ sinh viªn ®i ®Çu, næi dËy chèng chÕ ®é ®éc tµi. Imre Nagy, mét nhµ l·nh ®¹o chñ tr­¬ng c¸ch t©n trong ®¶ng céng s¶n lªn lµm thñ t­íng. ¤ng kªu gäi lËp chÝnh phñ liªn hiÖp, d©n téc tù trÞ, kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, nh­ng ngµy 4.11 qu©n ®éi Liªn X« vµo dËp t¾t cuéc næi dËy, h¹ bÖ Imre Nagy. ¤ng bÞ qu©n ®éi Liªn X« mang sang Rumani, råi bÞ chÝnh quyÒn Hungari (th©n Liªn X«) mang vÒ n­íc n¨m 1957, hµnh quyÕt n¨m 1958.

(20) Kim NhËt Thµnh (Kim Il Sung, tªn thËt lµ Kim Song Ju, 1912-1994), chñ tÞch n­íc Céng hßa Nh©n d©n TriÒu Tiªn.

(21) Thñ ®« n­íc Céng hßa x«-viÕt Uzbekistan (OuzbÐkistan).

(22) Tr­íc khi ®­îc Liªn X« ®­a vÒ TriÒu Tiªn sau chiÕn th¾ng ph¸t-xÝt, Kim NhËt Thµnh phôc vô trong Hång qu©n Liªn X«, cÊp bËc trung óy.

(23) Cuéc vËn ®éng "B¸ch hoa tÒ phãng, b¸ch gia tranh minh" ®­îc Mao Tr¹ch-®«ng ph¸t ®éng tõ th¸ng 5.1956. Nã ®­îc ®Æc biÖt ®Èy m¹nh sau §¹i héi VIII kú I (tõ 15.9-27.9 n¨m 1956) cña §¶ng céng s¶n Trung Quèc.

(24) Theo nh÷ng nguån tin Trung Quèc thêi kú ®ã th× th¸ng 7-1960 Khrushov ®· ®¬n ph­¬ng xãa bá 600 hiÖp ®Þnh vµ hîp ®ång, rót toµn bé chuyªn gia ®ang lµm viÖc t¹i Trung Quèc vÒ n­íc lµm tæn h¹i nÆng nÒ cho nÒn kinh tÕ Trung Quèc. Mét sè tµi liÖu Liªn X« nãi r»ng Trung Quèc yªu cÇu cho rót chuyªn gia vÒ.

(25) Hai t­íng chØ huy c¸c c¸nh qu©n cña qu©n ®éi Trung Hoa D©n quèc vµo ViÖt Nam gi¶i gi¸p qu©n ®éi NhËt b¹i trËn.

(26) §Ó ph©n biÖt víi t­íng Long V©n bè kh«ng sang ViÖt Nam.

(27) ¤ng Hå ChÝ Minh bÞ c¶nh s¸t Hongkong b¾t n¨m 1931.

(28) N¨m 1965, trong mét cuéc nãi chuyÖn víi c¸n bé tuyªn gi¸o ë H­ng Yªn, tr­ëng ban tuyªn gi¸o Trung ­¬ng Tè H÷u nãi : "¤ng Cô lÉn cÉn råi, mäi viÖc b©y giê ®Òu do anh Ba (Lª DuÈn) vµ tôi t«i gi¶i quyÕt".

(29) Cµng thÊy râ Mao Tr¹ch-®«ng ch¼ng hÒ ®äc s¸ch cña Marx vµ Engels. Trong cuèn PhÐp BiÖn Chøng Cña Tù Nhiªn, Engels ®· c¶nh c¸o loµi ng­êi chí cã kiªu ng¹o, chí t­ëng m×nh cã thÓ chÕ ngù thiªn nhiªn.