So víi mÊy cuéc chuyÓn tr¹itr­íc, cuéc chuyÓn tr¹i cuèi n¨m 1973 ®Õn víit«i hoµn toµn kh«ng bÊt ngê.

Tõ mÊy h«m tr­íc t«i trong tr¹i®· cã tiÕng x× xµo vÒ mét sù kiÖn kh«ngb×nh th­êng. Trªn v¨n phßng Ban Gi¸m thÞ ng­êi takhu©n ra khu©n vµo nh÷ng chång hå s¬ cao ngÊt. ViÖcrâ rµng bÝ mËt, cho nªn c«ng an tù lµm lÊy. MÊy c¸im¸y ch÷ gâ rµo rµo kh«ng nghØ.

Nh÷ng ng­êi tï lµ nh÷ng ng­êim¬ méng cùc kú. Cã khi chuyÕn nµy ®¹i x¸, häth× thµo, mÆt t­¬i në. T¹i sao l¹i kh«ng thÓ c㮹i x¸ trong khi nh÷ng chiÕn th¾ng gißn gi· cø theonhau mµ ph¬i phíi mµ t­ng bõng trªn mÆt b¸o ? Héi nghÞbèn bªn ë Paris (1973) ®· buéc ng­êi Mü ph¶i ngõngnÐm bom miÒn B¾c, ph¶i rót qu©n Mü vÒ tõ mÊyth¸ng tr­íc. §· l©u, n¨m nµo Nhµ n­íc còng cã ®Æcx¸, th× nay cã ®¹i x¸ còng kh«ng ph¶i lµ ®iÒukh«ng thÓ x¶y ra. §· ®Õn lóc råi.

Nh­ng chiÒu h«m tr­íc cuécchuyÓn tr¹i tÊt c¶ tï nh©n, sè ch½n còng nh­ sèlÎ, míi ng· ngöa ng­êi ra r»ng than «i, ch¼ng cã ®¹ix¸ ®¹i xiÕc g× hÕt, mµ chØ cã mét cuéc ®¹itan ®µn xÎ nghÐ ®Õn víi hä mµ th«i. Tin tøclät ra tõ nh÷ng c¸n bé cã quan hÖ th©n t×nh víimÊy anh tï tù gi¸c. C¶ tr¹i nh¸o lªn. Ng­êi ta ch¹yÇm Çm tõ nhµ nµy qua nhµ kh¸c, chia cho nhau thø näthø kia kÎo ®Õn lóc hÊp tÊp kÎ ë ng­êi ®i l¹ikh«ng kÞp.

Nh÷ng ng­êi tï kh«ng bao giêthÝch chuyÓn tr¹i, cho dï c¸i tr¹i hä ®ang ë lµtåi tÖ. C¸i tåi tÖ ®· biÕt råi bao giêcòng dÔ chÞu ®ùng h¬n c¸i tåi tÖ ch­a biÕt.Sau, nh÷ng ng­êi ®· kÞp th©n thiÕt víi nhau trongc¶nh tï ®Çy, ®· hîp thµnh mét gia ®×nh ®Ón­¬ng tùa vµo nhau, an ñi nhau, nay lo l¾ng l¾m tr­ícc¶nh mçi ng­êi mét nÎo. Hä ngåi ¨n víi nhau®Êy, c­êi nãi nh­ th­êng ®Êy, nh­ng n­íc m¾t ®angch¶y vµo trong. Ngµy mai ch­a biÕt råi ai ë ai ®i.§ªm h«m Êy hÇu hÕt tï kh«ng ngñ. Nh×n qua song s¾tthÊy ¸nh löa bËp bïng ë c¸c cöa sæ nhµ giam gÇn bªnth× biÕt tï ®ang sét sÖt - nÊu ch¸o s¾n hoÆc®un n­íc pha trµ, bÊt kÓ kû luËt tr¹i. Tõ métng«i nhµ nµo ®ã bªn sè ch½n suèt ®ªm v¼ng ratiÕng ghi-ta ch¬i m·i mét c©u trong b¶n Nh¹c Rõng"t×nh tinh tinh, tinh t×nh tinh tinh, tinh...t×nh!".

§ªm ®ã c¶ tr¹i thøc tr¾ng.

§Õn s¸ng b¹ch míi thÊy c¸nbé xñng xo¶ng ch×a khãa ®i vµo tr¹i. Tï ®· mõng.Th­êng ng­êi ta chuyÓn tï ®i vµo ban ®ªm. KhÐo mµtin ®ån kia lµ nh¶m còng nªn. Nh­ng c¸n bé chØ më métsè nhµ giam tï sè lÎ. Ng­êi ta gäi tªn. Òn µo.Nhèn nh¸o. §i thËt råi. Nh­ng tï sè lÎ kh«ng ®ihÕt. Nh÷ng ng­êi ra ®i hèi h¶ s¾p xÕp ®å®oµn.

T«i nÐm c¸i tói ®å lªn xe t¶i,leo lªn theo. Que sera sera, t«i nghÜ ! T«n ThÊt TÇn leolªn theo, ngåi bªn t«i, mÆt bÊt ®éng. Kh«ng biÕt®©y lµ lÇn thø bao nhiªu trong ®êi «ng, hay ®êi tïth× còng thÕ, «ng ®· l¾c l­ trªn xe nh­ thÕnµy ?

T«i b¾t ®Çu giµ. Khi anh kh«ngmuèn cã sù biÕn ®æi nµo n÷a, khi anh chØ muèn sèngvíi nh÷ng thãi quen lµ anh b¾t ®Çu giµ ®Êy. Bao giêm×nh míi ra khái ®©y ? Bao giê còng ®­îc, nh­ng cói®Çu th× kh«ng. M×nh cã sèng ®­îc hai lÇn ®©u.ThÕ giíi råi sÏ thay ®æi chø. Nã kh«ng thÓkh«ng thay ®æi khi trªn m×nh nã cßn nh÷ng quèc giakiÓu thÕ nµy.

Tr­íc ngµy chuyÓn tr¹i mÊyh«m, Nh©n tíi gÆp t«i. Nã chØ bÞ cïm mét th¸ng råi®­îc ra. Tßa xö vô giÕt H¸n cßi ®­îc thiÕtlËp trong tr¹i. Nh©n bÞ xö hai m­¬i n¨m.

- H¸n Cßi lµ ch¸u chó thËt µ ? -Nh©n nãi, ngåi xuèng bªn t«i.

- Th× sao ?

Nã buån rÇu :

- Ch¸u xin lçi chó. Ch¸u kh«ng®Þnh thÕ.

T«i nh×n bé mÆt non choÑt, míilón phón nh÷ng sîi ria nh­ nh÷ng l«ng t¬ cña tªngiÕt ng­êi :

- Chó hiÓu.

- Ch¸u ®©u cã ®Þnh lµm thÕ.Nh­ng nã lµm ch¸u tøc qu¸ !

ThÕ ®Êy, mét nçi tøcgiËn, mét m¹ng ng­êi.

Tr­íc ®Êy vµi th¸ng t«i ®­îcgÆp gia ®×nh. ChÝnh s¸ch ®èi xö víi t«i b©y giê réngr·i h¬n, t«i ®­îc ë víi vî mét ngµy ®ªm. Cïng ëtrong nhµ kh¸ch cña tr¹i cã mét ng­êi ®µn bµ ®itiÕp tÕ gµy tong teo, ©m thÇm nh­ mét c¸i bãng.Vî t«i lµm c¬m, mêi bµ ta ¨n cïng.

Th× ra ®Êy lµ mÑ cña Nh©n. BµkÓ mäi sù khèn khã trong gia ®×nh bµ ®Òu do«ng chång g©y ra hÕt. ¤ng lµ ®¶ng viªn, lµm gi¸m®èc mét xÝ nghiÖp ®å ®iÖn. Häp suèt,ch¼ng quan t©m g× con c¸i. Bè mÑ kh«ng gi¸o dôc chóngnã th× hÌ phè gi¸o dôc. Nh©n trë nªn h­ háng. BÞc«ng an b¾t mÊy lÇn, bµ l¹y lôc xin tha, nã ®­îc ra.Nh­ng chøng nµo tËt Êy, kh«ng chõa. Råi ®Õn métngµy «ng bè kh«ng chÞu næi n÷a, «ng ®iÖu nã lªn®ån : "Nhê §¶ng vµ ChÝnh phñ, nhê c¸c ®ång chÝgi¸o dôc". Bµ khãc lãc, «ng kh«ng chuyÓn lßng.¤ng chÞu ®ùng ®­îc tiÕng khãc cña bµ mét th¸ng.L¹i lªn ®ån :"Xin c¶m ¬n c¸c ®ång chÝ, ch¾c métth¸ng qua ch¸u nã ®· biÕt sî, xin c¸c ®ång chÝ choch¸u vÒ, kÎo mÑ ch¸u khãc qu¸". C«ng an b¶o:"¥ hay, vÒ lµ thÕ nµo ? §©u cã thÕ®­îc ! §ång chÝ xin chÝnh quyÒn gi¸o dôc ch¸u,chóng t«i cho ch¸u ®i tr¹i". "Th× c¸c ®ångchÝ th«ng c¶m cho, cÊp cho t«i c¸i giÊy, t«i lªn tr¹i®­a ch¸u vÒ". "§­a vÒ lµ lµm sao ?Ch¸u ®· ®­îc thµnh phè cho mét lÖnh tËp trung c¶it¹o råi. HÕt ba n¨m nã míi vÒ ®­îc".

HÕt lÖnh, th»ng bÐ ®­îcmét lÖnh tiÕp. Ng­êi ta b¶o : nã c¶i t¹o ch­atèt. Sau ®Êy nã trèn tr¹i, råi trë thµnh tªn giÕtng­êi.

Cïng ®i chuyÕn nµy víi t«icßn cã nh÷ng ng­êi b¹n míi tõ VÜnh Quang võachuyÓn lªn T©n LËp. PhÇn lín, ®ã lµ nh÷ng sÜ quantrong qu©n ®éi Ph¸p vµ qu©n ®éi B¶o §¹i. Sau sùkiÖn VÞnh B¾c bé (8.1964) hÇu hÕt nh÷ng ai ®· ëtrong qu©n ngò phÝa bªn kia trong chiÕn tranhViÖt-Ph¸p ®Òu bÞ gom vµo c¸c tr¹i tËp trung(1). Ng­êi ta sî Mü tÊn c«ng ra miÒnB¾c th× nh÷ng ng­êi nµy sÏ theo Mü.

Cùu ®¹i óy qu©n ®éi viÔn chinhPh¸p KiÒu Duy VÜnh lµ ng­êi ®èi víi t«i th©n t×nhh¬n c¶. Anh kh«ng nh×n t«i nh­ ng­êi cña c¸i chÝnhquyÒn ®­a anh ®i tï. H×nh nh­ c¸i sù tï kh«ng g©yra cho anh nhiÒu phiÒn nhiÔu l¾m. Anh ta Ýt cã vÎtï nhÊt trong nh÷ng ng­êi tï, "Jean Valjean gäib»ng cô" nhËn xÐt. KiÒu Duy VÜnh th¶n nhiªn®èi víi sè phËn, nh­ thÓ anh chØ ®Õn th¨m thótr¹i tï Ýt l©u råi ®i, chø kh«ng cã ý ®Þnh ël¹i.

VÜnh t©m sù :" C¸c anh ëngoµi kh¸ng chiÕn kh«ng hiÓu t©m tr¹ng tôi t«i,chø trong lßng ®Þch chóng t«i ®©u cã thÝch cÇm sóngcho Ph¸p. Trong ®¸m chóng t«i hiÖn ë ®©y Ýt ng­êitheo Ph¸p thùc lßng l¾m. Ng­êi th× bÞ b¾t lÝnh, ng­êith× thÊt nghiÖp ph¶i ®¨ng lÝnh ®Ó kiÕmc¬m, chø ®Òu h­íng vÒ kh¸ng chiÕn ®Êy.Phµm ng­êi ViÖt Nam, ai kh«ng muèn ®éc lËp, tù do ?ThÕ råi kh¸ng chiÕn thµnh c«ng, chóng t«i ël¹i. Chóng t«i vui l¾m chø ! Chóng t«i tin c¸c anh kh«ngtr¶ thï, c¸c anh høa thÕ mµ. Qua cuéc b¾t bí nµymíi thÊy - c¸c anh lµ nh÷ng con ng­êi quay qu¾t,tiÒn hËu bÊt nhÊt". KiÒu Duy VÜnh kÓtrong trËn cµn Mandarine ë Th¸i B×nh, lÝnh cña anh b¾t®­îc mét c¸n bé ViÖt Minh, anh ®· gi¶ lÖnhtrªn ®­a vÒ khai th¸c råi bá lªn xe chë ®i. Gi÷a®­êng, anh dõng xe, më khãa cho anh c¸n bé :"Tíilòy tre kia lµ vïng c¸c anh råi, ch¹y ®i !" Anh tach¹y, võa ch¹y võa ngo¸i l¹i, sî bÞ b¾n sau l­ng. VÜnhnãi thªm :"NÕu anh ta ®õng qu¸ sî, nÕu anhta can ®¶m mét chót, dõng l¹i thªm vµi gi©y b¶o t«i®i theo cã dÔ h«m ®ã t«i ®· theo c¸c anh råi !"

- §¸ng tiÕc ! - t«i nãi.

VÜnh nhón vai :

- Kh«ng biÕt cã ®¸ng tiÕchay kh«ng, nh­ng trong chÝn n¨m chèng Ph¸p c¸c anh lu«nlu«n lµ h×nh mÉu lý t­ëng cña chóng t«i, chóngt«i nh×n c¸c anh trong ¸nh hµo quang rùc rì cña nh÷ngnhµ ¸i quèc.

Cùu trung óy Lª Tr×nh, tøc Tr×nhHµng V¶i, kÓ cho t«i nghe mét lÇn anh thÊy tªn lÝnhlÊy b¸ng sóng ®¸nh tï binh, anh ®· nÖn cho nã méttrËn tr­íc mÆt ®ång ngò råi b¾t nã ®i khu©n nh÷ngthïng casse-croute vÒ cho tï binh ¨n. Mét trong nh÷ngtï binh gÆp anh sau hßa b×nh ®· mêi anh ®i ¨n mét b÷at¸i ngé rÊt vui vÎ. "T¸ch tõng ng­êi ra, c¸c anhdÔ th­¬ng l¾m. Nh­ng gép l¹i, c¸c anh cã nhiÒuchÊt qu¸i vËt".

KÓ cho t«i nh÷ng chuyÖn®ã ch¼ng ph¶i c¸c anh muèn kÓ c«ng víi t«i. T«icã lµ c¸i g× ®Ó mµ hä kÓ c«ng. T«i còngtï nh­ hä. Còng ch¼ng ph¶i hä nãi tèt ®Ót«i b¸o c¸o víi Ban Gi¸m thÞ - hä thõa biÕt t«ikh«ng ph¶i chØ ®iÓm. §¸ng lÏ hä cßn ph¶i trótlªn ®Çu t«i nçi c¨m giËn chÊt chøa trong lßng n÷akia. G× th× g×, t«i ®· lµ mét c¸n bé céng s¶n. T«icho r»ng hä kÓ nh÷ng chuyÖn ®ã cho t«i nghev× trong nh÷ng ngµy Êy lßng hä vÉn cßn mét chót g×Êm ¸p dµnh cho nh÷ng ng­êi céng s¶n thËt t©m v× ®ångbµo, v× ®Êt n­íc. T«i hiÓu thÕ nªn kh«ng c·i,kh«ng trÇn t×nh. T«i c­êi.

Chóng t«i trë thµnh b¹n cña nhau,nh÷ng ng­êi ®· tõng ë hai bªn chiÕn tuyÕn.Nh÷ng viªn ®¹n cña chóng t«i ®· bay vÌo vÌo sang nhau,nh­ng may m¾n, hay kh«ng may m¾n, ®· kh«ng tróng.

Cïng nhãm víi c¸c anh cßn cã anhV¨n Thî Méc, t«i kh«ng nhí hä anh, còng ch¼ng nhíanh cÊp bËc g×, còng trung óy ®¹i óy chi ®ã, kh«ngh¬n. Anh cùc kú hiÒn lµnh, tÝnh l¹i hay gióp ®ìng­êi, ®­îc c¶ tr¹i mÕn, tõ ng­êi tï cho tíiviªn qu¶n gi¸o coi ®éi. Anh ngåi l¾c l­ trªn xe, trongmét gãc khuÊt, ch¼ng buån ngã nghiªng ra ngoµi. CuécchuyÓn tr¹i nµy lµm anh khæ t©m l¾m - anh ph¶i xath»ng con nu«i. §ã lµ mét th»ng bÐ cã g­¬ng mÆtth«ng minh, vµ còng hiÒn l¾m, ch¼ng hiÓu sao l¹ir¬i vµo ®¸m sè ch½n. Trong ®¸m l­u manh, nã kh«ng ëtrong hµng sÜ quan, còng kh«ng ph¶i lÝnh vÐt, mét th»ngbÐ rÊt tr×, nghÜa lµ l× lîm, cøng ®Çu, kh«ng chÞumét ai. Bän sÜ quan vÉn ph¶i kiÒng nã ra. B¹n tïnãi nã lµ con ng­êi t×nh n¨m x­a cña anh. Anh ch¨m sãcnã b»ng tÊm lßng cña ng­êi cha, nh­êng nhÞn mäithø hiÕm hoi trong tï cho nã. Bï l¹i, th»ng bÐ cøng®Çu mÒm nhòn ra bªn c¹nh cha nu«i, nh­ mét con mÌocon.

Phæ Gi¸n §iÖp lÇm l× ngåibªn V¨n Thî Méc. Anh sèng trong tï nh­ mét èc ®¶o,kh«ng dÝnh d¸ng víi ai, kh«ng ch¬i víi ai. Cã ng­êinãi anh tr­íc ho¹t ®éng trong néi thµnh, sau mÊt liªnl¹c víi cÊp chØ huy. Mét h«m thî söa m¸i ph¸t hiÖntrªn trÇn cã mét m¸y ph¸t tin, thÕ lµ anh bÞ b¾t,bÞ buéc téi lµm gi¸n ®iÖp. Nh÷ng ng­êi ho¹t ®éngcïng víi anh ®· ®i Nam, x¸c minh kh«ng ®­îc v× tr­ícanh chØ liªn l¹c víi hä b»ng mËt danh, mËt hiÖub©y giê kh«ng dïng n÷a...

Khi qua thÞ x· Yªn B¸i, xe dõng,t«i ®­îc thiÕu óy NhÈm rñ xuèng ®i xem phè. TrongchuyÕn ®i nµy nh÷ng ng­êi tï sè lÎ kh«ng bÞ khãatay. Trªn xe chØ cã hai c«ng an ®eo tiÓu liªn canhchõng víi tinh thÇn c¶nh gi¸c kh«ng s¾c bÐn. Nh÷ngng­êi tï bÞ b¾t v× cÈn thËn kh«ng bao giê trèn.Hä ®· ®øng tuæi, hoÆc ®· giµ, kh«ng thÝch hîpvíi sù phiªu l­u.

T«i ®i lang thang däc phè ng¾mc¶nh. Kh«ng gièng nh­ khi võa tõ xµ lim ra, t«i kh«ngcßn h¸o høc muèn nh×n ngã. ThÞ x· lµ mét d·y nhµthÊp tÌ, ¸m khãi n»m ven ®­êng « t«. Mét cöa hµng¨n mËu dÞch ®«ng ®óc b¸n c¬m phiÕu, phë kh«ngng­êi l¸i. Mét cöa hµng b¸ch hãa lÌo tÌo. Cßn l¹i lµnh÷ng ng«i nhµ xiªu vÑo, t¹m bî. Tõ nh÷ng m¸i tranhxËp xÖ mïi mèc thÕch cña c¸i nghÌo ph¶ ra®­êng. L¸c ®¸c mÊy c¸i m¸y kh©u im l×m châ ra mÆtphè, mÊy «ng thî c¹o ngÈn ng¬ bªn nh÷ng c¸i ghÕkh«ng kh¸ch. Nh÷ng tÊm biÓn gµy cßm : ª §©y LénCæ Lén Gèi, V¸ Ch÷a QuÇn áo LÊy Ngay, C¾t Tãc,C¾Tãc.. Cø nh­ thÓ ng­êi ë ®©y ra ®êi chØ®Ó c¾t tãc, ®em s¬ mi ®i lén cæ, ®em quÇn ®i léngèi, v¸ m«ng råi chÕt.

- N­íc m×nh nghÌo qu¸, ph¶ikh«ng anh ? - NhÈm ®i bªn t«i, nãi. - Kh¸c Liªn X« qu¸,ph¶i kh«ng ?

T«i c­êi thay lêi ®¸p.

NhÈm rñ t«i vµo qu¸n. TÊt nhiªn,anh ta muèn chiªu ®·i t«i. Nh­ng t«i tõ chèi. C¸iviÖc t«i ®­îc ®Æc c¸ch xuèng xe ®i l«ng nh«ngcòng ®· lµm c¸c b¹n tï ngøa m¾t råi.

Tr¹i Phong Quang n»m trong mét lßngch¶o s¸t biªn giíi ViÖt-Trung, c¸ch ®­êng H÷u NghÞlµ con ®­êng do n­íc b¹n Cuba míi x©y dùng giópkho¶ng h¬n chôc c©y sè. §ã lµ theo nh÷ng g× ng­êi takÓ, mét h×nh dung ®Þa lý mê mÞt ®­îc ch¾p v¸bëi nh÷ng c©u nãi kh«ng râ rµng cña nh÷ng ng­êi ®itiÕp tÕ vµ d©n ®Þa ph­¬ng, chø tï th­êng bÞchuyÓn tíi n¬i ë míi vµo ban ®ªm kh«ng bao giêbiÕt chÝnh x¸c n¬i m×nh ®Õn lµ ®©u.

Khi t«i võa tíi, nh÷ng c©uchuyÖn vÒ khÝ hËu ®éc ®Þa cña vïng nµy lµmt«i ph¸t ín. Tr­íc hÕt lµ sù v¾ng bãng chim sÎ,®­îc nh÷ng ng­êi tï cã häc gi¶i thÝch b»ng b¶nn¨ng trêi cho cña loµi vËt - chóng mÉn c¶m víi taihäa nªn tr¸nh xa nh÷ng vïng nguy hiÓm. ThËt vËy,chim sÎ cã mÆt kh¾p n¬i, nh­ng ë Phong Quang tÞnh kh«ngthÊy chóng. C¸c gièng chim kh¸c còng kh«ng. ChØ ®ªm®Õn míi nghe v¨ng v¼ng tiÕng tõ quy kh¾c kho¶igäi nhau. N­íc Phong Quang cã ®éc hay kh«ng, ®éc®Õn møc nµo, kh«ng ai biÕt, nh­ng tï ë c¸c®éi n«ng nghiÖp nãi r»ng ë ®©y cã nh÷ng khu ruéngs×nh mµ léi xuèng b­íc lªn ®· thÊy l«ng ch©n tuéthÕt kh«ng cßn c¸i nµo.

Trong c¸c tr¹i t«i ®· qua, PhongQuang bÞ liÖt vµo lo¹i tr¹i kh¾c nghiÖt. Kh«ngng­êi tï nµo muèn bÞ chuyÓn tíi tr¹i nµy. Nh÷ngng­êi tï l©u n¨m an ñi nh÷ng ng­êi tï Ýt n¨m r»ngdï sao Phong Quang còng ch­a ph¶i tr¹i d÷ nhÊt. D÷ nhÊt,theo hä, vÉn lµ Cæng Trêi mµ t«i ®· nãi tíi ëtrªn.

Xe tï võa tíi Phong Quang t«i ®·thÊy ngay tr¹i nµy kh¸c h¼n tr¹i T©n LËp. C¸n bé c«ngan ë ®©y s¸t khÝ ®»ng ®»ng, ®i l¹i hïng hæ, lu«nmiÖng qu¸t th¸o. §Ëp vµo m¾t t«i lµ c¶nh mÊyng­êi tï bÞ khãa c¸nh tiªn, lång ngùc c¨ng ra hÕtmøc, mÆt ®á bõng, lö l¶ ngoµi cæng tr¹i. Sau míibiÕt ng­êi bÞ khãa c¸nh tiªn bao giê còng bÞ khãaë ®Êy, n¬i mäi ng­êi tï ®Òu thÊy râ, métkiÓu triÓn l·m ngoµi trêi. Th¶o nµo, khi chia tayvíi t«i, NhÈm tÇn ngÇn :"Th«i, t«i vÒ nh¸, anhHiªn nh¸ ! Anh ë ®©y cè g¾ng mµ chÞu ®ùng. T«i ®·bµn giao víi c¸n bé ë ®©y cÈn thËn vÒ tr­êng hîpcña anh råi. Nh­ng dï sao th× ®©y còng kh«ng ph¶i T©nLËp. Mong anh chãng ®­îc ra. C¬n bÜ cùc nµo råi mµch¼ng cã lóc hÕt".

C¬n bÜ cùc cña t«i xem ra cßndµi.

Trêi bï cho t«i. Tr¹i Phong Quangthó vÞ bëi nh÷ng nh©n vËt ®Æc s¾c. T«i gÆp ë ®©ymét bé s­u tËp tï ®éc ®¸o. Kh«ng kÓ tÝn ®å c¸c®¹o vµ c¸c bËc chøc s¾c cña hä, c¸c thø ®¶ngph¸i t«i ch­a mét lÇn nghe tªn, t«i cßn gÆp mét ng­êi¢u, mÊy anh Lµo, mÊy anh Miªn, c¶ nh÷ng anh hïng lao®éng n­íc Céng hßa Nh©n d©n Trung Hoa. L¹i cã c¶ haianh xÐt l¹i ch¼ng dÝnh d¸ng g× tíi vô chóng t«i. T«inhí tíi Paustovsky :"Nhµ v¨n cø th¶n nhiªn mµ sèng.Ch¼ng cã g× cña cuéc ®êi ®i qua mµ kh«ng ®Ó l¹idÊu vÕt, kh«ng trë thµnh tµi liÖu v¨nhäc". ¤ng ®óng. Nh÷ng bøc ch©n dung kh«ng cèý gi÷ l¹i trong trÝ nhí mµ cø cßn m·i, nh­ thÓchóng ®­îc kh¾c s©u b»ng dao, xï x×, gãc c¹nh, kh«ngthÓ tÈy xãa.

Nghe nãi cã tï xÐt l¹i ë ®©yt«i véi v· bæ ®i lµm quen.

Th× ra cã thËt. Mét ng­êi lµsinh viªn du häc ë Hungari, yªu mét c« g¸i Budapest,bÞ sø qu¸n quyÕt ®Þnh ®uæi vÒ n­íc. Anh tatrèn ë l¹i víi ng­êi yªu th× bÞ C«ng an Hungari b¾ttrao tr¶ theo yªu cÇu cña sø qu¸n(2). BÞ ¸p gi¶i vÒ ViÖt Nam, anh nµyë Háa Lß mét thêi gian råi lªn Phong Quang. Anh thø hailµ mét thanh niªn ®· häc ë Nga, vÒ ng«n ng÷ hayv¨n häc g× ®ã t«i kh«ng nhí. Hái lµm sao anh bÞb¾t th× anh Êp óng, nãi cã lÏ do anh cã qua l¹i víimÊy ng­êi Nga d¹y häc ë Hµ Néi. C¶ hai ®Òu bÞgäi lµ xÐt l¹i, Ýt nhÊt th× còng lµ c¸ch gäicña c«ng an. Kh«ng râ trong hå s¬ tËp trung c¶i t¹o cñahai anh ng­êi ta ghi téi danh g×, nh­ng râ rµng häkh«ng thuéc vô chóng t«i.

ThÕ lµ vÉn nh­ tr­íc, 뮩y t«i chØ cã mét m×nh.

Trong nh÷ng ng­êi tï Phong Quangmµ t«i quen ®Çu tiªn, t«i ®Æc biÖt nhí mét thanhniªn Trung Quèc bëi ý chÝ kiªn c­êng cña anh ta.Theo anh ta tù giíi thiÖu th× ë Trung Quèc anh tatr­íc kia lµ sinh viªn mét tr­êng ®¹i häc Vò H¸n.MÊy «ng giµ biÕt phiªn ©m H¸n ViÖt gäi anhta lµ Lý Ph­¬ng, phiªn ©m tõ tªn Trung Quèc Li Fenhay Li Feng, kh«ng biÕt cã ®óng hay kh«ng. Nh÷ngng­êi Trung Quèc míi sang trong ®ît ch¹y c¸ch m¹ng v¨nhãa v« s¶n ®Òu kh«ng cã tªn gäi theo ©m H¸nViÖt. Kh«ng hiÓu nghe ai nãi t«i lµ nhµ b¸o nhµv¨n, Lý Ph­¬ng tù t×m tíi t«i :

- T«i cã viÖc muèn nhê anh. -Lý Ph­¬ng nãi b»ng tiÕng ViÖt, rÊt râ rµng,qu¸ chuÈn, do ®ã kh«ng ®­îc ViÖt l¾m.

- Cã chuyÖn g× vËy ?

- T«i muèn anh gióp t«i trongviÖc t×m c¸ch la-tinh hãa tiÕng Trung Quèc.

T«i ngÇn ngõ :

- T«i kh«ng biÕt tiÕngTrung Quèc, kh«ng biÕt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸chph¸t ©m Trung Quèc, lµm sao gióp anh ®­îc ?

- Anh gióp ®­îc. T«i chØ hái anhkhi cÇn th«i. Tù t«i nghiªn cøu lµ chÝnh. Anh ng­êi HµNéi, ph¸t ©m tiÕng ViÖt chuÈn, l¹i cã hiÓubiÕt vÒ ng«n ng÷, thÕ lµ tèt cho t«i l¾mråi. Anh biÕt kh«ng, t«i thÊy tiÕng ViÖt®­îc la-tinh hãa rÊt hay. CÇn ph¶i b¾t ch­íc c¸chla-tinh hãa tiÕng ViÖt ®Ó ký ©m tiÕngTrung Quèc, la-tinh hãa nã ...

Kh«ng mét lêi nµo nãi tíi cuécsèng tï téi, kh«ng mét c©u hái th¨m vÒ ¸n h×nh,vèn lµ ®Ò tµi mu«n thuë trong nh÷ng cuéc lµm quenë chèn nµy.

Trung Quèc kh«ng bao giê hÕtnh÷ng con ng­êi vÜ ®¹i.

Cho ®Õn lóc rêi Phong Quangt«i vÉn kh«ng biÕt chÝnh x¸c lý do LýPh­¬ng r¬i vµo nhµ tï ViÖt Nam. Cã ng­êi nãi anhta ë trong mét tæ chøc chèng Mao. Trong cuéc ®¹i c¸chm¹ng v¨n hãa v« s¶n, Lý Ph­¬ng bÞ b¾t, v­ît ngôcch¹y sang ViÖt Nam. Trong tr­êng hîp mét ng­êi ën­íc m×nh nh©n th©n bÞ ®e däa v× nguyªn nh©nchÝnh trÞ ®Õn xin t¸ tóc mét n­íc kh¸c, gäilµ xin c­ tró chÝnh trÞ, th× n­íc nä th­êng chophÐp anh ta c­ tró, thËm chÝ cßn gióp ®ì ®iÒukiÖn sinh sèng. Trõ ViÖt Nam.

Lý Ph­¬ng kh«ng bÞ b¾t tr¶vÒ Trung Quèc lµ may. Nh­ng cã thËt anh ta chèng Maokh«ng th× t«i kh«ng biÕt. ChØ biÕt trong tr¹iPhong Quang Lý Ph­¬ng kÕt nghÜa anh em víi métng­êi tï, còng rÊt ®Æc biÖt, lµ Lý Cµ Sa.

VÒ Lý Cµ Sa t«i ®·®­îc nghe tõ T©n LËp. Ng­êi tï nµy ®· qua nhiÒutr¹i, do ®ã anh em tï biÕt nhiÒu. Anh ta h×nh nh­mang téi danh thæ phØ th× ph¶i. T«i nãi h×nh nh­ v×chÝnh tai t«i ch­a nghe Lý Cµ Sa nãi vÒ téitr¹ng m×nh lÇn nµo, còng kh«ng nghe c¸n bé tr¹i giamnãi, hoÆc nghe ng­êi ta ®äc téi danh trong khikiÓm kª tï hµng n¨m. Anh ta, theo t«i, cã vÎ gièngtï sè lÎ h¬n tï sè ch½n. §ã lµ mét ng­êi Trung Quèchoµn toµn, nh­ng kh«ng ph¶i mét ng­êi Trung QuèchiÖn ®¹i, mµ tõ thêi hßa th­îng Lç TrÝ Th©m,Ýt nhÊt th× còng tõ thêi ®Ò môc L©m Xung, l¹c vµo®©y. Cao, to, nh­ng c©n ®èi, g­¬ng mÆt s¸ng sña, víi®­êng nÐt ngay th¼ng, tr«ng tho¸ng còng thÊy lµ ng­êitrung thùc, Lý Cµ Sa næi tiÕng lµ ng­êi cã søckhoÎ kú l¹. T¸m ng­êi tï lÎo khuÎo × ¹ch kÐo métc¸i xe bß lªn dèc kh«ng næi, Lý Cµ Sa ch¹y l¹igióp, l«i nã ®i b¨ng b¨ng b»ng mét tay. H¬n mét chôctï t¸t tõ s¸ng tíi tr­a kh«ng c¹n mét c¸i giÕng,Lý Cµ Sa xua hä ®i, mét m×nh mét gÇu thau xonggiÕng tr­íc khi trêi tèi. V× søc kháe, vµ v× c¶nÕt ch¨m lµm cña anh, Ban gi¸m thÞ c¸c tr¹i ®Òuträng nÓ anh. Hä cho anh mét ®Æc ©n kh«ngng­êi tï nµo cã ®­îc lµ suÊt ¨n hµng ngµy gÊp ®«itï th­êng. Cã ®iÒu, víi søc khoÎ cña Lý CµSa, suÊt ¨n nh­ thÕ ch¼ng ®i ®Õn ®©u, theo t«inghÜ.

Lý Cµ Sa rÊt th­¬ng LýPh­¬ng. KiÕm ®­îc c¸i g× anh còng nh­êng choLý Ph­¬ng. Lý Ph­¬ng nhËn sù nh­êng nhÞn cña®µn anh nh­ lÏ ®­¬ng nhiªn, suèt ngµy chØ ch¨m chóvµo viÖc c¶i tiÕn ch÷ Trung Quèc. Tr«ng c¸ch lµmviÖc cña Lý Ph­¬ng th× cã thÓ nghÜ r»ng anhthanh niªn nµy kh«ng ph¶i bÞ tï, mµ anh ta sang ViÖtNam ®Ó cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu cho viÖchoµn tÊt mét c«ng tr×nh ng«n ng÷ häc rÊt quanträng.

Kh«ng biÕt råi c«ng tr×nh cñanhµ ¸i quèc Lý Ph­¬ng cã gióp Ých g× cho ng«n ng÷Trung Hoa hay kh«ng, nh­ng anh ta ®· lµm viÖc, nh­chóng ta th­êng nãi, quªn m×nh.

VÒ sau t«i cã ®iÒukiÖn gióp Lý Ph­¬ng ®­îc nhiÒu h¬n n÷anhê «ng Lª H÷u Qua, côc tr­ëng Côc qu¶n lý tr¹igiam. Sau ®ît lªn thanh tra tr¹i cña «ng côc tr­ëng,trung óy B­ëi, c¸n bé phô tr¸ch gi¸o dôc, ng­êi HµTÜnh, mét thanh niªn trÎ vµ ®Ñp trai, gäi t«i lªn :

- Ban gi¸m thÞ cã ý ®Óanh lµm v¨n hãa tr¹i, ý anh thÕ nµo ?

- T«i muèn biÕt c«ng viÖcgåm cã nh÷ng g× ?

- Còng ch¼ng cã chi m«. RÊt ®¬ngi¶n. §¹i kh¸i lµ th«ng b¸o cho ph¹m biÕt nh÷ngquyÕt ®Þnh cña Ban(3),kiÓm tra vÖ sinh, nÕp sèng v¨n hãa míi, thØnhtho¶ng ph¸t tin trong b¸o §¶ng cho ph¹m nghe, trong tr¹icã hiÖn t­îng g× th× b¸o c¸o cho Ban biÕt ...

- T«i nhËn c«ng viÖc nµy, trõhai viÖc.

- ViÖc chi ?

- T«i kh«ng b¸o c¸o vÒ nh÷ngviÖc x¶y ra trong tr¹i. T«i kh«ng lµm c«ng viÖcchØ ®iÓm.

B­ëi cau mÆt l¹i.

- Nh­ng nÕu trong tr¹i cã mét©m m­u giÕt nhau, ch¼ng lÏ anh còng kh«ng b¸o c¸o®Ó chóng ta cïng nhau ng¨n chÆn ?

- Nh÷ng chuyÖn nh­ thÕ t«isÏ b¸o c¸o.

- Cßn viÖc thø hai ?

- T«i sÏ kh«ng khãa c¸nh tiªnc¸c tr¹i viªn khi c¸n bé h¹ lÖnh.

B­ëi ngÇn ngõ :

- Anh cho ®ã lµ nhôc h×nh ?

- H¬n thÕ, nã cßn h¹ thÊpnh©n phÈm cña ng­êi bÞ khãa lÉn ng­êi h¹ lÖnhkhãa.

- Anh sÏ kh«ng ph¶i lµm viÖc®ã. - B­ëi nãi - C«ng viÖc cña anh trùc thuéc Bangi¸o dôc tr¹i. Cã chi anh cø trùc tiÕp gÆp t«i®Ó gi¶i quyÕt.

Anh ta ®· gi÷ ®óng lêi høa. T«i®­îc tù do trong c«ng viÖc cña m×nh. T«i xin phÐptæ chøc mét tr­êng bæ tóc v¨n hãa trong tr¹i, bè trÝgi¸o viªn, khuyÕn khÝch tr¹i viªn ®i häc. Kú thitèt nghiÖp cÊp hai ®­îc tæ chøc ngay trong tr¹i, doc¸c gi¸m thÞ ë ngoµi ®­a vµo coi, rÊt cã kû luËt,sÜ sè ®ñ ®iÓm tèt nghiÖp thuéc lo¹i cao nhÊttØnh Hoµng Liªn S¬n. Tr¹i Phong Quang ®­îc coi lµ l¸cê ®Çu vÒ bæ tóc v¨n hãa trong khu vùc c¸c tr¹igiam. B­ëi ngµy mét gÇn t«i h¬n.

T«i ph¶i mµ c¶ râ rµng v× t«ikh«ng muèn c¸c b¹n tï hiÓu nhÇm t«i lµm tay sai choc«ng an. ª tr¹i Phong Quang cã mét anh c¸n bé Bé Ngo¹igiao, còng bÞ b¾t vÒ téi liªn l¹c víi ng­êi n­ícngoµi, trong ®ã cã c¶ téi giao thiÖp víi sø qu¸nLiªn X«, còng lµ mét d¹ng xÐt l¹i, mÆc dÇu anh kh«ng®­îc h©n h¹nh n»m trong sù qu¶n lý cña Ban Tæchøc Trung ­¬ng vµ Bé Néi vô. Anh ë tr¹i nµy tr­íct«i, ®­îc Ban gi¸m thÞ tr¹i cho lµm trËt tù. NÕunh­ hä cho t«i lµm c¸i ch©n nµy, ch¾c ch¾n t«ichèi tõ. Nh­ng anh b¹n ®· nhËn, v× anh em yªu cÇu, nh­anh kÓ. Trong sè lÎ cã ng­êi lµm trËt tù th× vÉnh¬n trËt tù toµn sè ch½n. Nh­ng lµm trËt tù cã nghÜalµ lµm tay sai trùc tiÕp cña ®ñ mäi lo¹i c¸nbé, kÓ tõ Ban gi¸m thÞ trë xuèng. Hä b¾t lÊyroi quÊt anh em th× ph¶i quÊt, b¾t khãa c¸nh tiªn anh emth× ph¶i khãa. Theo sù tháa thuËn gi÷a t«i vµ trung óyB­ëi, c¸c qu¶n gi¸o sai t«i khãa c¸nh tiªn tï, t«i tõchèi th¼ng. Hä giËn d÷, kiÖn lªn Ban gi¸m thÞ,nh­ng kh«ng thÊy ai khiÓn tr¸ch t«i c¶. T«i s½nsµng trë l¹i ®éi thî xÎ chø kiªn quyÕt kh«ng lµmchuyÖn bÊt nh©n ®ã. V¶ l¹i, t«i hiÓu r»ngnÕu cã lÖnh cña côc tr­ëng Ban gi¸m thÞ tr¹imíi cho t«i lµm v¨n hãa tr¹i, kh«ng cho t«i lµm n÷acòng ph¶i cã ý kiÕn cña côc tr­ëng(4).

Trung óy B­ëi lµ ng­êi nh©nhËu. T«i ch­a thÊy anh h¹ lÖnh khãa tay mét ng­êitï nµo. Anh b¨n kho¨n rÊt nhiÒu khi ph¶i cho métph¹m nh©n ®i cïm. Cßn nhí mét h«m cã anh chµng sèch½n tªn Léc, biÖt hiÖu Léc Ca-l«-ba, ®Õngiê ®i lao ®éng cø n»m ×, nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu ®i.B­ëi hái t¹i sao kh«ng chÞu ®i, Léc Ca-l«-ba chØ khãc,råi nãi "viÖc cña t«i «ng kh«ng gi¶i quyÕt®­îc, chØ cã chó Hiªn míi gi¶i quyÕt ®­îcth«i". B­ëi gäi t«i. Th× ra anh chµng nµy, ëngoµi lµ mét vâ sÜ quyÒn Anh h¹ng ruåi, vµo tï®ãi qu¸, thÕ lµ vay nî lung tung. LÖ trong tï vaymét tr¶ hai, vay mét c¸i b¸nh m× h«m nay, mai ph¶i tr¶b»ng hai suÊt c¬m, kh«ng tr¶ ®­îc th× h«m sau nî nh©nlªn gÊp ®«i. Léc Ca-l«-ba vay bõa, tr¶ th× b÷a ®ùcb÷a c¸i, nî cø thÕ t¨ng lªn, cho tíi h«m ®ã ®·lµ mét tr¨m bèn m­¬i suÊt. Léc ®ãi l¶ do bÞ chñ nîcóp c¬m liªn tôc. Y xin t«i gióp ®ì.

- Anh mÇn r¨ng gióp h¾n ? - B­ëihái.

- T«i ®ang nghÜ. Nh­ng ph¶i gióp.Cø ®µ nµy h¾n sÏ chÕt ®ãi.

- §Ó t«i cho lò chñ nî ®icïm. Chóng nã lµm lo¹n qu¸ !

- Kh«ng ®­îc ®©u. §©y lµ quy­íc hai bªn tháa thuËn. Kh«ng ai b¾t buéc Léc Ca-l«-baph¶i vay nî. Anh lµm thÕ, ng­êi ta cho lµ bÊt c«ng.

- Røa th× chÞu µ ?

T«i gäi c¸c chñ nî ®Õn :

- H«m nä chóng mµy cã thÊymÑ th»ng Léc Ca-l«-ba kh«ng ?

- Cã. Qu¶ t¾c cña nã cßm l¾m.

- Chóng mµy siÕt c¶ råi, ph¶ikh«ng ?

- Nã nî chóng em nhiÒu l¾m.

- Tao cã gÆp bµ ta. Míi biÕtnã lµ con mét. Bµ l·o giµ råi, ch¼ng cßn biÕttr«ng cËy vµo ai, trõ nã ra.

C¸c chñ nî ®o¸n ®­îc t«i®Þnh dÉn c©u chuyÖn tíi ®©u.

T«i nãi tiÕp :

- MÊy h«m nay th»ng Léc Ca-l«-baxem ra yÕu l¾m råi. Cø bÞ cóp c¬m thÕ nµy nãsÏ chÕt.

- Chóng em kh«ng b¾t nã vay. Nîth× ph¶i tr¶.

- §µnh lµ thÕ. Nh­ng nÕunã chÕt, mÑ nã sÏ kh«ng cßn n¬i n­¬ng tùa trongtuæi giµ. VËy th× thÕ nµy. Anh, chóng mµy biÕt®Êy, vÉn tËp yoga. Mµ ng­êi tËp yoga ngµy ¨n mét b÷alµ chuyÖn th­êng. Anh th­¬ng bµ l·o, chø kh«ngth­¬ng th»ng Léc, anh ®Ò nghÞ chóng mµy cho anh tr¶thay cho nã, víi ®iÒu kiÖn lµ sè nî ®Õn®©y lµ dõng, kh«ng tÝnh thªm n÷a.

- Kh«ng ®­îc. - c¸c chñ nî ph¶n®èi - Chóng em mµ l¹i cóp c¬m anh sao ®­îc !

- Cø b÷a chiÒu chóng mµy lªnlÊy. Anh chÞu ®­îc mµ.

- Kh«ng.

- VËy th× cho anh xin chóng mµy sènî Êy. V× mÑ th»ng Léc. Nh­ng th»ng nµy th× ph¶itrõng trÞ cho s¸ng m¾t ra, ®Ó tõ sau nã chõa, kh«ngd¸m thÕ n÷a... Chóng mµy cho anh chø ?

- V©ng. Nh­ng anh ph¶i ®Óchóng em cho nã mét trËn.

- Th× anh võa nãi råi, th»ng Êykh«ng tha ®­îc. Nh­ng nã yÕu qu¸ råi, chóng mµy®­îc phÐp ®¸nh nã, nh­ng anh sÏ gi¸m s¸t, chØ ®­îc®¸nh nã b»ng bµn tay xße, th»ng nµo n¾m tay ®õngtr¸ch...

S¸ng h«m sau Léc Ca-l«-ba bÞ méttrËn t¬i bêi. Nh÷ng bµn tay xße kh«ng lµm cho vâ sÜh¹ng ruåi bÞ ®o v¸n. Nh­ng mÆt y s­ng lªn nh­ c¸i bÞ.

B­ëi quan s¸t c¸ch gi¶i quyÕtcña t«i, c­êi tñm tØm :

- Hay thËt ®Êy ! T«i ®­îc métbµi häc : ph¶i t«n träng nh÷ng quy ­íc, dïchóng lµ thÕ nµo.

B­ëi còng n­¬ng nhÑ ®èi víinh÷ng ng­êi céng s¶n Trung Quèc thuéc "vô Qu¶ngNinh".

- Hä vÉn gi÷ t­ c¸ch ®µnghoµng l¾m - B­ëi nhËn xÐt - §¸ng phôc.

- C¨n cø tuæi hä th× ®©y lµnh÷ng ng­êi ®· tham gia gi¶i phãng Trung Quèc. - t«inãi - Vµo thêi gian ®ã chØ nh÷ng ng­êi cã t­ c¸chmíi l·nh ®¹o ®­îc quÇn chóng.

Nh÷ng ng­êi céng s¶n nµy®Õn ViÖt Nam b»ng con ®­êng kh¸ vßng vÌo.Kho¶ng ®Çu thËp niªn 60, t«i kh«ng cßn nhí râ n¨mnµo, vïng Hoa Nam bÞ l©m vµo n¹n ®ãi khñng khiÕp.D©n ®ãi ïn ïn kÐo ®i Hång K«ng, nghe nãi c¶ triÖung­êi. D­íi chÕ ®é kiÓm so¸t ngÆt nghÌo cñachÝnh quyÒn Trung Hoa lôc ®Þa, mét cuéc di d©n å ¹tnh­ thÕ kh«ng thÓ x¶y ra ®­îc nÕu kh«ng cãl·nh ®¹o. ChÝnh nh÷ng ng­êi céng s¶n ®Þa ph­¬ng ®·tæ chøc cuéc ch¹y trèn. ChÝnh quyÒn Hång K«ng giamd©n di t¶n l¹i råi b¸o cho B¾c Kinh biÕt. B¾c Kinhtuyªn bè :"Kh«ng hÒ cã chuyÖn c¸c c«ng d©nn­íc Céng hßa Nh©n d©n Trung Hoa bá ch¹y tíi HångK«ng". §¶o quèc §µi Loan giang tay ®ãn nh÷ng ®øacon ®ãi kh¸t cña tæ quèc, nh­ng kh«ng ph¶i chØ v×t×nh th­¬ng, mµ cßn v× nh÷ng môc ®Ých chÝnh trÞ -hä nghÜ tíi nh÷ng ®éi biÖt kÝch sÏ ph¸i vÒ"gi¶i phãng tæ quèc". Nh÷ng ng­êi céng s¶n®­îc läc ra, ®­îc huÊn luyÖn, råi ®­îc bálªn nh÷ng con thuyÒn buåm, nh»m h­íng Hoa lôc. Kh«nghiÓu la bµn háng, thuyÒn tr­ëng tåi, hay v× trôctrÆc nµo kh¸c, nh­ng hä l¹i cËp bÕn Qu¶ng Ninhsau mét c¬n b·o, t­ëng m×nh ®· ë trªn ®Êt ®ai cñatæ tiªn.

T«i hái mét cùu bÝ th­ huyÖnñy (huyÖn cña Trung Quèc to b»ng tØnh cña ta) :

- Anh thÊt väng vÒ chñnghÜa céng s¶n, vµ chèng l¹i nã ?

- §©u cã. T«i vÉn thÝch chñnghÜa céng s¶n. T«i vÉn tin chØ cã nã míi mang l¹i chochóng t«i c«ng b»ng vµ h¹nh phóc.

- ThÕ mµ anh ®· ra ®i kháin¬i ®ang x©y dùng chñ nghÜa céng s¶n. T¹i sao ?

- Mao Tr¹ch-®«ng kh«ng ph¶i céngs¶n. T«i cã tr¸ch nhiÖm tr­íc d©n chóng mµ t«il·nh ®¹o. Hä ®ãi. §· cã nh÷ng ng­êi chÕt.Chñ nghÜa céng s¶n th× xa. Nåi c¬m gÇn h¬n.

Anh NguyÔn ChÝ ThiÖn, mét tïnh©n cã th©m niªn ®¸ng kÝnh, mét nhµ th¬ ®­îc ­u¸i trong tÇng líp trÝ thøc cña x· héi tï, bÜu m«i :

- C¸c anh nãi thèi bá mÑ:"tr¸ch nhiÖm tr­íc d©n chóng mµ t«i l·nh®¹o". D©n chóng ch¼ng cÇn tíi sù l·nh ®¹o cñac¸c anh. V× c¸c anh d©n míi ®ãi. V× c¸c anh d©n TrungQuèc míi th©n tµn ma d¹i.

¤ng bÝ th­ huyÖn, anh hïng lao®éng n­íc Céng hßa Nh©n d©n Trung Hoa, im lÆng.

Nh÷ng ng­êi céng s¶n Trung Quèctrong nhµ tï ViÖt Nam nh­ kh¸ch. Hä chØ quan t©mtíi t×nh h×nh ViÖt Nam trong chõng mùc nh÷ng g× liªnquan tíi hä. Hä kh«ng quþ lôy c¸n bé tr¹i,còng kh«ng hßa nhËp víi céng ®ång tï ViÖt. C¸n bécã qu¸t n¹t hä còng gi¶ vê ®iÕc, kh«ng nghethÊy, kh«ng hiÓu. ThØnh tho¶ng høng lªn hä h¸t®ång ca nh÷ng bµi h¸t c¸ch m¹ng cña Trung Quèc, nh­bµi "X× lai (5)!"mµ chóng t«i còng biÕt. HoÆc "Quèc tÕca". Nh­ng kh«ng bao giê hä h¸t bµi "§«ngph­¬ng hång, mÆt trêi lªn. Trung Hoa chóng ta cã MaoTr¹ch-®«ng !".

- N¹n ®ãi lµ kinh niªn ®èi víimét n­íc nh­ Trung Quèc. - t«i nãi víi ThiÖn -Kh«ngph¶i nh÷ng ng­êi céng s¶n lµ nguyªn nh©n duy nhÊt.Thêi T­ëng, t«i biÕt, n¹n ®ãi cßn x¶y ra nhiÒuh¬n. H·y nhí l¹i bän Tµu phï sang ta n¨m 1945. Kh«ngph¶i chØ ®ãi, mµ cßn man rî n÷a...

ThiÖn trîn m¾t nh×n t«i. Anhkh«ng thÝch mét c©u ®Õ ngang x­¬ng nh­ thÕ.Víi anh, céng s¶n lµ xÊu, lµ tåi tÖ, lµ kinh tëm,chÊm hÕt. Kh«ng mét c¸i g× cña céng s¶n cã thÓlµ tèt. C¸i c¸ch t«i ®¸nh ®ång lo¹t chÝnh quyÒnT­ëng Giíi-th¹ch víi chÝnh quyÒn Mao Tr¹ch-®«ngnh­ thÕ lµ kh«ng ®­îc. Kh«ng hiÓu sao anh vÉnchÊp nhËn t«i nh­ mét ngo¹i lÖ.

NguyÔn ChÝ ThiÖn lµm nhiÒuth¬. ChiÒu chiÒu chóng t«i tô häp nhau ë sautr¹i ng¾m hoµng h«n, uèng trµ vµ nghe th¬. Nh×n c¶nhnh÷ng KiÒu Duy VÜnh, NguyÔn ChÝ ThiÖn, Lª Tr×nh,V¨n Thî Méc, T«n ThÊt TÇn... kÎ ®øng ng­êi ngåi trongr¸ng chiÒu bµng b¹c cña mét vïng rõng nói ©m u b¾t®Çu ng¶ sang mµu tÝm, t«i nhí tíi bøc tranh vÏ Nh÷ngNg­êi Th¸ng Ch¹p(6)trong c¶nh l­u ®Çy ë Sibir thêi Sa hoµng.

Nh÷ng bµi th¬ cña NguyÔn ChÝThiÖn kh«ng hîp víi t¹ng t«i. Th¬ cña anh trÇntrôi, bç b·, nãi th¼ng vµo vÊn ®Ò, mµ t«i th×l¹i thÝch th¬ gîi, th¬ kÝch thÝch trÝ t­ëng t­îng,thø th¬ cho phÐp ng­êi ®äc ®­îc tham gia thªm vµoc¸i ®· cã s½n trong bµi th¬, c©u th¬, mét chót t©mhån m×nh. Nh­ng còng cã bµi cña anh ®äng l¹i trongtrÝ nhí :

Kh«ng cã chç trªn con tµu Tr¸i ®Êt
T«i lµ ng­êi hµnh kh¸ch b¬ v¬.
Lì chuyÕn, lÇm ga, mÊt c¾p, b©y giê
T«i ñ rò trªn sµn toa l¹nh ng¾t,
C¸i toa ®en dµnh cho sóc vËt.

hoÆc :

Ng­êi x­a ngÈng ®Çu nh×n tr¨ng s¸ng
Råi cói ®Çu th­¬ng nhí cè h­¬ng...
Cßn t«i ®©y ngÈng ®Çu nh×n nhÖn ch¨ng t¬ v­íng
Råi cói ®Çu nhÆt h¹t c¬m v­¬ng...

Cao lªnh khªnh gi÷a c¸c b¹n tï,NguyÔn ChÝ ThiÖn nh×n ®êi qua cÆp kÝnh tr¾ng mµ®µng sau chóng lµ cÆp m¾t låi ng¬ ng¸c. Bé quÇn ¸otr¹i ph¸t, dù tÝnh cho ng­êi tï cã chiÒu cao trungb×nh, qu¸ còn cìn trªn ng­êi anh, lµm thß ®«i c¼ngch©n kh¼ng khiu ra ngoµi. ThiÖn kh«ng bao giê ®i dÐp,tø thêi anh diÖn ®«i guèc méc tù ®Ïo, lµm anh caothªm mÊy ph©n n÷a. ThiÖn kh«ng ph¶i lµ ng­êi tïb­íng bØnh, chèng ®èi bÊt cø ai vµo bÊt cø lóc nµo.Anh cßn thuéc lo¹i hiÒn lµnh n÷a lµ kh¸c. Cã vÎlóc nµo anh còng ng¬ ng¸c, còng ng¹c nhiªn tr­íc cuéc®êi bôi bÆm vµ uÕ t¹p. Anh ghª tëm nã, nh­ng còngkh«ng cã ý ®Þnh dän dÑp nã hay söa ch÷a nã.Nãi tãm l¹i, anh ch¼ng g©y sù víi c¸n bé tr¹i giam.Nh­ng ®ã lµ mét ng­êi tï kh«ng thÓ bÎ g·y. TinhthÇn bÊt khuÊt trong nh÷ng ng­êi tï kh«ng biÓuhiÖn ë th¸i ®é ngang tµng mµ ë th¸i ®é bÊt cÇn,th¸i ®é khinh m¹n.

Cã lÇn ®i lao ®éng vÒ t«ithÊy NguyÔn ChÝ ThiÖn ®· bÞ khãa c¸nh tiªn ngoµicæng tr¹i. Tr«ng anh nh­ bé x­¬ng ng­êi trong giê c¸chtrÝ - lång ngùc ­ìn ra nh×n râ tõng rÎ s­ên. Nh×nthÊy t«i ThiÖn mÆt ®á gay cßn cè mØm c­êi thaylêi chµo.

Tr×nh Hµng V¶i th× thµo víi t«i:

- Chóng nã b¾t ®­îc mÊy bµith¬ cña ThiÖn.

Nh÷ng ng­êi tï sè lÎ lÆng lÏ®i ngang b¹n m×nh ®ang bÞ hµnh h¹. MÆt hä ®anhl¹i. T«i nghÜ : chØ cÇn nh×n thÊy c¶nh nµy chø kh«ngcÇn nÕm nã ng­êi d©n còng khã mµ yªu ®­îcchÕ ®é.

KiÒu Duy VÜnh ®¸nh gi¸ caoc¸i ngo¹i lÖ mµ ng­êi tï chèng céng cùc ®oan dµnhcho t«i :

- ThiÖn nã tin anh l¾m ®Êy !Mµ còng träng anh l¾m ®Êy ! NÕu kh«ng nã ch¼ng®äc th¬ cho anh nghe ®©u.

T«i hiÓu KiÒu Duy VÜnhquý t«i. Trong c¸i sù träng t«i cña NguyÔn ChÝThiÖn cã ¶nh h­ëng t×nh c¶m cña KiÒu Duy VÜnhdµnh cho t«i. Nh­ng kh«ng cã KiÒu Duy VÜnh th×NguyÔn ChÝ ThiÖn còng vÉn tin t«i kh«ng lµm ¨ng-ten.Nh÷ng ng­êi tï trÝ thøc kh¸c còng tin nh­ vËy.

NguyÔn ChÝ ThiÖn cã trängt«i hay kh«ng lµ chuyÖn kh«ng quan träng. Trong tït«i häc ®­îc c¸ch sèng tù t¹i, mÆc kÖ ng­êita nghÜ vÒ m×nh thÕ nµo. T«i m·i m·i vÉn lµt«i, kh«ng phô thuéc vµo sù ®¸nh gi¸ cña bÊt kú ai.

V¶ l¹i, t«i ch¼ng viÖc g×ph¶i ®Êm ngùc tr­íc NguyÔn ChÝ ThiÖn hay ng­êi tïchèng céng nµo kh¸c chØ v× t«i ®· ch©n thµnh ®i theosù vÉy gäi cña niÒm tin mang tªn chñ nghÜa céngs¶n.

(1) Trõ mét sè ®· chøng minh®­îc lßng trung thµnh víi chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng.

(2) ChuyÖn nghiªm cÊm sinh viªn ViÖtNam yªu ng­êi n­íc ngoµi còng lµ chuyÖn cã thËt.Ng­êi ta nãi r»ng chÝnh «ng Hå ChÝ Minh ra lÖnh nµytõ n¨m 1953, khi nh÷ng sinh viªn cña n­íc ViÖt Namkh¸ng chiÕn lÇn ®Çu tiªn ®­îc xuÊt ngo¹i. Ng­êiph¸ rµo cÊm cña «ng Hå n¨m 1957 lµ mét n÷ sinh viªn.Sau nµy chÞ mang quèc tÞch Ba Lan, trë thµnh mét chuyªngia xuÊt s¾c trong ngµnh kiÕn tróc. Vµo cuèi thËpniªn 60, khi con g¸i Lª DuÈn ngang nhiªn lÊy chång ng­êin­íc ngoµi th× lÖnh nµy hoµn toµn mÊt hiÖulùc.

(3) C¸c Ban gi¸m thÞ còng x­ng Banvíi tï.

(4) Sau khi ra tï t«i míi biÕt«ng Lª Gi¶n ®· nãi víi côc tr­ëng Lª H÷u Qua t×mc¸ch gióp t«i. Lª H÷u Qua lµ c¸n bé d­íi quyÒn«ng Lª Gi¶n khi «ng cßn lµ Tæng gi¸m ®èc Nha C«ng anViÖt Nam. ¤ng Qua lµ mét trong sè Ýt c¸n bé c«ng ancã häc cò cßn ®­îc gi÷ l¹i lµm viÖc khi thñtr­ëng ra ®i. Võa nhËm chøc TrÇn Quèc Hoµn ®· g¹thÕt c¸c c¸n bé cña Lª Gi¶n ra ngoµi.

(5) Vïng lªn ! Bµi h¸t c¸ch m¹ngphæ biÕn ë Trung Quèc, më ®Çu b»ng c©u :"Vïnglªn, kh«ng cam t©m lµm ngùa tr©u ngu d©n !"

(6) C¸c sÜ quan trong trµo l­u ®Êutranh cho tù do ®· næi dËy chèng l¹i Nga hoµng Nicolai§Ö nhÊt vµo n¨m 1825. Cuéc næi dËy bÞ ®Ì bÑp,Nh÷ng Ng­êi Th¸ng Ch¹p bÞ ®Çy ®i Sibir. Nh÷ng ng­êivî dòng c¶m cña hä ®· ®i theo chång tíi tËn n¬il­u ®Çy, nªu mét tÊm g­¬ng s¸ng cho phô n÷ Nga.