NguyÔn Xu©n Cao ®­îc ra tr¹i bÊtth×nh l×nh.

Mét s¸ng, toµn tr¹i ®ang ngåingoµi s©n chê ®i lao ®éng th× phã gi¸m thÞ kiªm c¸nbé phô tr¸ch gi¸o dôc gäi tªn Cao.

Cao l÷ng th÷ng ®i lªn tr­íchµng. Bao giê cËu ta còng l÷ng th÷ng nh­ thÕ. mÆcdÇu c¸n bé tr¹i uèn n¾n nhiÒu lÇn. C¸i d¸ng ®ingang tµng nh­ cã ý nãi :"Tao ®©y ! Chóng mµymuèn g× ?"

T«i ngåi ë hµng kh«ng nghe ®­îchä nãi g× víi nhau. ChØ thÊy Cao quay l¹i nh×n t«iråi ®i theo c¸n bé gi¸o dôc. L¸t sau, tõ phÝa nhµ giamCao c¾p quÇn ¸o ch¹y nh­ bay vÒ phÝa t«i. Mét qu¶ngi¸o chÆn Cao l¹i.

- Em ®i nh¸¸¸ ! - Cao kªu lªn tõxa.

- §i ®©u ? - t«i hái víi.

- Em ®­îc thaaa... !

Viªn qu¶n gi¸o n¾m lÊy tay Caol«i tuét vÒ phÝa cæng.

Tõ ®ã t«i kh«ng gÆp l¹i chµngtrai ®¸ng mÕn n÷a.

T«n ThÊt TÇn trë nªn ®¨m chiªu.

- Tui kh«ng tin cËu ta ®­îc tha. -«ng nãi, mÊy h«m sau - Anh cã nghÜ røa kh«ng ?

T«i h¬i ng¹c nhiªn tr­íc ýnghÜ cña «ng.

- Tha lµ chuyÖn b×nh th­êng.cã g× l¹ ®©u ? CËu ta cã thÓ bÞ oan, hoÆc cãnh÷ng t×nh tiÕt gi¶m nhÑ...

- Tha chi mµ mÇn røa. - «ng nh¨ntr¸n - Cao l¹i ch­a hÕt mét lÖnh. Còng kh«ng thatheo ®ît, mµ gäi ra mét m×nh. Cã khi nã bÞchuyÓn ®i tr¹i kh¸c còng nªn.

T«i th× t«i tin Cao ®­îc tha. Cãg× l¹i ®©u, ng­êi ta x¸c minh xong råi th× ng­êi tatha. ChuyÖn x¸c minh kÐo dµi hµng nhiÒu n¨m lµchuyÖn th­êng. §· tõng cã nh÷ng chiÕn sÜ c¸chm¹ng bÞ vu oan cã khai b¸o bÞ ngåi ch¬i x¬i n­íc c¶chôc n¨m. Giê ®©y ng­êi ta ®· biÕt chiÕn sÜtrinh s¸t NguyÔn Xu©n Cao ®óng lµ ®· chiÕn ®Êu®Õn viªn ®¹n cuèi cïng tr­íc khi bÞ b¾t, trªnl­ng câng ®ång ®éi bÞ th­¬ng. B¸o c¸o tØ mØ cña CaovÒ khu biÖt kÝch Long Thµnh còng chÝnh x¸c. Nãrâ rµng lµ mét chiÕn tÝch. Ch¼ng lÏ mét viÖcdÔ nh­ vËy mµ l¹i kh«ng x¸c minh ®­îc ? Víi tÊt c¶sù giái giang cña ngµnh qu©n b¸o.

C¸ch tha kú côc, kh«ng d¸m chong­êi ®­îc tha tiÕp xóc víi ai, kh«ng lµm t«ing¹c nhiªn. Trong mét x· héi m¾c bÖnh s©n khÊucuång th× mäi sù ®Òu cã thÓ. Ch¼ng quang­êi ta thÊy Cao th©n víi t«i, kh«ng muèn tr­íc khiCao ra vÒ t«i nh¾n Cao lµm hé viÖc g× ®ã,chuyÓn lêi tíi ai ch¼ng h¹n. Cã thÓ lµ nh­thÕ.

Cao ®Ó l¹i tÊt c¶ tµi s¶n :hai c¸i t« men, th×a, ®òa. T«i ®em cho mét b¹n tïnghÌo. Anh chµng gµy cßm da bäc x­¬ng cã c¸i b¸tmen ®¹i l¹i thñng lç chç. Ngµy nµo t«i còngthÊy anh ta hµn v¸ b»ng nhùa PE ®èt ch¸y thµnh nh÷nggiät ®en nh­ nhùa ®­êng. Cã h«m ®­îc xuÊt canhtr¹i nÊu x­¬ng bß, võa ®­îc chia n­íc ®· ch¶y tongtong. Canh nÊu x­¬ng lµ quý l¾m, anh ta hóp véi hópvµng nh­ng kh«ng kÞp, n­íc canh ch¶y ­ít c¶ ngùc ¸o.V¶ l¹i, t«i kh«ng muèn nh×n thÊy nh÷ng kû vËt gîinhí tíi chó em ®· ch¨m chót t«i trong nh÷ng ngµy t«it­ëng lµ cuèi cïng cña ®êi m×nh.

-Tui e th»ng Cao bÞ ®­a lªn CængTrêi. - T«n ThÊt TÇn buån rÇu - DÔ røa l¾m !

Téi nghiÖp, nÕu Cao bÞ®­a lªn ®ã.

Cæng Trêi lµ mét tr¹i giam ë xatÝt mï t¾p m·i tËn Hµ Giang, bªn kia Mï Cang Ch¶i, gi¸pgiíi Trung Quèc. Cæng Trêi ®i vµo huyÒn tho¹i, lµnçi kinh hoµng cña tï. Nh÷ng ng­êi ®· tõng sèng ëCæng Trêi thËm chÝ kh«ng muèn kÓ vÒ nã, kh«ngph¶i chØ v× sî c«ng an trõng ph¹t (nghiªm cÊm nãi tíibÝ mËt cña c¸c tr¹i), mµ cßn v× sî ng­êi nghe ngìm×nh bÞa ®Æt. D­êng nh­ T«n ThÊt TÇn ®· ë c¸i tr¹ikinh khñng ®ã, nh­ng «ng ngËm t¨m. Nh÷ng ng­êi tï nãir»ng ai ®· lªn Cæng Trêi mµ cßn vÒ ®­îc coi nh­sèng lÇn thø hai. Kh«ng gièng nh÷ng tr¹i kh¸c, CængTrêi lµ n¬i chØ cã tï sè lÎ, vµ lµ tï ®Æc biÖtquan träng, ®Æc biÖt nÆng. ChÕ ®é giam gi÷ë ®©y rÊt khe kh¾t. H¬i mét tÝ lµ bÞ khãa c¸nh tiªn,bÞ h¹ huyÖt, cßn nÕu bÞ cïm hép th× coi nh­®êi ®i tong.

Khãa c¸nh tiªn lµ thÕ nµoth× khi chuyÓn tíi tr¹i Phong Quang ë Lao Cai t«i míi®­îc biÕt. Ng­êi tï bÞ khãa c¸nh tiªn ph¶i danghai tay ra, lßng bµn tay më ngang víi ngùc, sau ®ã hai taysÏ bÞ kÐo vµo tõ tõ cho tíi khi cæ tay s¸t nhau, lócbÊy giê míi bËp khãa sè 8 l¹i. Víi c¸ch khãa nµy,lång ngùc ng­êi tï bÞ c¨ng ra hÕt møc, rÊt ®au®ín. Cã ng­êi chØ chÞu ®­îc vµi phót lµ ngÊt xØu,nh­ng còng cã nh÷ng ng­êi chÞu ®­îc hµng tiÕng®ång hå liÒn.

H¹ huyÖt th× m¾t t«i ch­athÊy. Mµ h¹ huyÖt hoÆc cïm hép còng chØ cã ë méttr¹i Cæng Trêi mµ th«i. H¹ huyÖt, theo ng­êi takÓ, lµ thÕ nµy : ng­êi tï n»m vµo mét m¶nhv¸n, bÞ cïm, m¶nh v¸n ®­îc h¹ xuèng mét hè s©u nh­c¸i huyÖt, sau ®ã n¾p ®­îc ®Ëy l¹i. TronghuyÖt ngép l¾m, kh«ng khÝ chØ rØ vµo qua nh÷nglç nhá, ng­êi tï ë d­íi ph¶i h¸ måm nh­ c¸ ng·o®Ó ®íp tõng ngôm kh«ng khÝ.

Kinh khñng nhÊt lµ cïm hép. §ãlµ hai thít gç to ®­îc khoÐt lâm theo h×nh hai c¼ngch©n ng­êi. Ng­êi tï bÞ cïm hép lµ ch¾c chÕt,bëi v× chç lâm vµo rÊt nhá, khi thít gç trªnh¹ xuèng còng lµ lóc ng­êi tï chØ kÞp hÐt lªn méttiÕng råi ngÊt liÒn - x­¬ng c¼ng ch©n ®· vìvôn. BÞ cïm hép ng­êi tï sÏ chÕt sau mét hai ngµy,giái l¾m th× ®­îc mét tuÇn. Nh­ng ®· cã ng­êi chÞu®­îc tíi h¬n hai chôc ngµy, lµm cho Ban Gi¸m thÞ ph¶ib¸o c¸o tr­íc toµn tr¹i :"Tªn X. sau hai m­¬i bangµy chÞu kû luËt ®· ®Òn téi !". Trongng«n ng÷ c«ng an, ®Òn téi cã nghÜa lµ chÕt.X¸c tï chÕt bÞ vïi n«ng trong c¸c hè, ®µn lîntr¹i th­êng ra nghÜa trang lÊy mâm cÇy lªn, nhai raur¸u.

T«i xÕp nh÷ng chuyÖn kinhkhñng ®ã vµo lÜnh vùc huyÒn tho¹i. T«i kh«ng tinnh÷ng ng­êi mµ tr­íc ®©y t«i gäi b»ng ®ång chÝl¹i cã thÓ tµn ¸c ®Õn thÕ. T«i ghi l¹ichuyÖn nµy ®Ó sau cã ai nghiªn cøu chÕ ®énhµ tï ViÖt Nam th× t×m hiÓu thªm - kh«ng cãlöa sao cã khãi ? MÆt kh¸c, t«i còng kh«ng nghÜ nh÷ngng­êi tï bÞa chuyÖn.

"Jean Valjean gäi b»ngcô" yªn trÝ víi sù ë tï. ¤ng coi tï lµ nhµ.

- Tui sÏ ë n¬i ni cho tíi chÕt! - «ng nãi.

- BËy nµo. Råi còng cã lóc b¸cph¶i ra khái chèn nµy chø ! Nã ®©u ph¶i chèn vÜnh cöucho con ng­êi.

- §ã lµ karma(1) cña tui.

Mïa ®«ng ®Õn, giã bÊc thæiï ï, mÆt ng­êi nµo ng­êi nÊy tÝm t¸i, nh­ng chóngt«i vÉn ph¶i ra ®ång tõ sím. Cùc h¬n c¶ lµ ®óng vµolóc giÊc ngñ say s­a nhÊt th× qu¶ bom chÕt treo trªncæng tr¹i bçng ®ïng ®ïng thÐt lªn lµm chóng t«igiËt b¾n m×nh. Låm cåm bß dËy, nh÷ng ng­êi tï ng¬ng¸c nh×n c¶nh thùc t¹i - nh÷ng bãng ng­êi låm cåm bßdËy tõ nh÷ng manh chiÕu tr¶i s¸t nhau trªn hai tÇnggi­êng, khãi thuèc lµo khÐt lÑt.

GiÊc m¬ vÒ cuéc sèng kh¸c®· rêi xa. T«i bÊt gi¸c nhí tíi bµi th¬ KÌn La-VÇy(2) ë Ngôc Kontum cña Hµ Phó H­¬ng(3) :

KÌn ai ®ã ! Linh hån ®ang c¬n say ®¾m.
KÌn kªu, cè bõng m¾t ngay,
§Ó cïng s¾n tay, khóc ®­êng chê ®©y !

Bµi nµy ®­îc in trong nhiÒutËp tuyÓn th¬ ca c¸ch m¹ng. T¸c gi¶ ®äc nã chot«i, mét th»ng bÐ con mÆc ¸o lÝnh, trong mét ®ªm l¹nhgi÷a rõng ViÖt B¾c.

Nhµ th¬ c¸ch m¹ng cao ngång, gµynh¼ng, ®ung ®­a trong ¸nh s¸ng lay ®éng cña ®Üa ®ÌndÇu l¹c, m¸i tãc b¹c xâa xuèng tr¸n, ngÈng cao ®Çub¾t ch­íc ®iÖu kÌn T©y : "Tß te tÝ, te tß tete te tÝ ! Tß te, tÝ tß tÝ te, tÝ tã tÝ te, tÝ tß tßte !" Nh×n «ng hµo høng cÊt giäng trÇm bæng"Nã rung lªn g¾t gáng bá vµo tai. H¬n c¶ tiÕngmÑ chång ®ay lóc dçi. Trêi ch­a s¸ng, ®©y phßnglan bãng tèi...", t«i h×nh dung nh÷ng bËc tiÒnbèi c¸ch m¹ng ch©n xiÒng tay xÝch bõng tØnh giÊcnång gi÷a mét banh tï chËt nÝch mµ rïng m×nh. T«i nghÜm×nh mµ ph¶i ë tï th× eo ¬i, chÕt mÊt, kh«ng sèngnæi.

Nghe tiÕng kÎng b¸o thøc ®inhtai, xo¸y vµo ãc nh­ mét mòi khoan, lµm sën gai èc t«imuèn b¾t ch­íc Hµ Phó H­¬ng lµm mét bµi th¬ vÒnã l¾m. Phïng Mü nãi ®ïa :"¢m m­u ®Õ quècgím thËt. Nµy nhÐ, ®Õ quèc Mü lµm bom. §Õquèc Ph¸p nÐm. Bom tõ ®¹i chiÕn thÕ giíi lÇnthø hai ®Ó l¹i qu¶ næ qu¶ tÞt. Qu¶ nµy tÞt h¼nråi mµ vÉn tiÕp tôc giÕt, kh«ng giÕt ng­êi®­îc n÷a th× nã giÕt tÕ bµo n·o cña ng­êi !Thï nµy mu«n ®êi mu«n kiÕp kh«ng phai !". Méttø th¬ vui, ®Çy ng¹o nghÔ. Nh­ng kh«ng ®­îc nh­tiÕng kÌn, qu¶ bom chØ ph¸t ra mét ©m ®iÖu®Òu ®Òu. NÕu lóc ®Çu nã la hÐt th× ë®o¹n cuèi nã thë rèc v× mÖt mái. HoÆc v× ch¸nng¸n. Bµi th¬ kh«ng thµnh. Nã cÇn ©m ®iÖu. ¢m®iÖu l¹i kh«ng cã.

TiÕng ViÖt cã nh÷ng tõ"®ãi" vµ "rÐt", "®ãi" vµ"r¸ch" hay ®i liÒn víi nhau thµnh cÆp. C¸isù liªn kÕt xem ra cã lý l¾m. Ng­êi tï rÐt v×®ãi. Chóng t«i ng­êi nµo còng gµy, ch¼ng ai cã lÊymét líp mì máng d­íi da ®Ó ng¨n c¸i l¹nh luånvµo s©u trong c¬ thÓ. Nh÷ng v¸n cê kh«ng lµm chóngt«i quªn ®­îc c¸i ®ãi cån cµo. T«i kiªn tr× tËpl¹i hatha yoga mçi ®ªm, tr­íc khung cöa sæ më toang,trong tiÕng ng¸y rÇm rÜ cña mét tr¨m cuèng häng.

C¸i ®ãi lµm cho con ng­êi mômÉm ®i, sinh ra nh÷ng qu¸i t­îng. Ch¼ng h¹n, ë bªn sèch½n tï th­êng b¾t chuét, nghãe, ch·o chµng, th»n l»n,n­íng qua quÝt ¨n t¹i trËn. Cã lÇn t«i thÊy mét anhtï b¾t ®­îc æ chuét con ch­a më m¾t. L¹i ®óng vµolóc kÎng hÕt giê lµm, cñi löa ph¶i rËp hÕt,kh«ng n­íng ®­îc n÷a. ThÕ lµ anh ta nhai sèng lu«nmÊy con chuét con, m¸u chuét ch¶y rßng rßng xuèng mÐp.

L¹i cã anh chµng mçi ngµy ¨nhÕt hai tê Nh©n d©n. NÕu kh«ng thÊy tËn m¾tch¾c t«i còng kh«ng tin. Anh chµng nµy thÊy ai cãtiÕp tÕ lµ sµ ®Õn xin. Kh«ng ph¶i xintiÒn, xin ¨n, nghÒ hµnh khÊt kh«ng tån t¹i trongtr¹i, mµ lµ xin giÊy gãi. Xin ®­îc råi, bÊt kÓgiÊy g×, phÇn nhiÒu lµ b¸o §¶ng, anh ta ¨n t¹ichç tr­íc con m¾t kinh hoµng cña mäi ng­êi.

- Anh chµng ni míi lµ tay cã lËptr­êng cao nhøt trong chóng ta ! - T«n ThÊt TÇn b×nhluËn - Chóng ta n¨m th× m­êi häa míi ®­îc nghec¸n bé gi¶ng gi¶i ®­êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµNhµ n­íc. Nghe thêi còng c©u ®­îc c©u ch¨ng, tam saothÊt b¶n. H¾n ta nuèt chöng lêi cña §¶ng vµo bông,pháng cã ai b»ng ?

Ai còng biÕt d¹ dµy kh«ngtiªu hãa ®­îc vá khoai lang. ThÕ nh­ng ®¸m lÝnhvÐt bªn sè ch½n, vËt vê nh­ nh÷ng c« hån, cø ®Õnb÷a c¬m l¹i mß sang c¸c nhµ sè lÎ nhÆt nh¹nh b»nghÕt nh÷ng vá khoai ë d­íi ®Êt. Tï sè lÎ còng®ãi, nh­ng phÇn lín ®· ®øng tuæi, gi÷ ®­îc sùtØnh t¸o. §¸m trÎ khi ®ãi th× r¬i vµo c¬n h«n mª.

Trong ®¸m tï sè lÎ cã mét nh©nvËt ®Æc biÖt, ng­êi miÒn Nam tËp kÕt. Anh tacã mét bé mÆt kú dÞ. T«i ch­a tõng gÆp bé mÆt nµokú dÞ nh­ thÕ. NÕu nh×n anh ta tõ bªn tr¸i trongt­ thÕ nghiªng ta sÏ thÊy mét con ng­êi hiÒnlµnh, phóc hËu, nh­ng chØ cÇn b­íc mét b­íc sang bªnph¶i th× ta sÏ rïng m×nh thÊy tr­íc m¾t m×nh mét qu¸ivËt, mét con quû. T«i kh«ng nãi ngoa : mét c¸i sÑolín ch¹y tõ ®Ønh ®Çu xuèng tr¸n, b¹t ®i mét nöal«ng mµy, kÐo xÖch mi m¾t lªn trªn ®Ó lé métcon ng­¬i trîn trõng, lßng tr¾ng nh»ng nhÞt nh÷ng tiam¸u ®á. Mét c¸i sÑo kh¸c trªn m¸ ch¹y xuèng tíi tËncæ, kÐo khãe miÖng bÊt ®éng vÒ phÝa mang tai,ph« ra nöa hµm r¨ng lëm chëm. Bªn d­íi c¸i vai lÑm v×mét vÕt chÐm thø ba lµ c¸nh tay côt tíi cïi chá.

Anh NguyÔn H÷u Mu«n, còng d©n tËpkÕt, nhµ b¸o, bÞ tËp trung c¶i t¹o (v× mét cuèntiÓu thuyÕt ch­a kÞp viÕt, theo anh kÓ,hoÆc do d¸m nãi xÊu l·nh tô, theo nh÷ng ng­êi kh¸c) chobiÕt DÇn Côt tham gia c¸ch m¹ng suèt tõ tæng khëinghÜa cho tíi khi tËp kÕt. Håi míi ®Çu anh ta lµm®ao phñ, nghe nãi chÐm nhiÒu ng­êi l¾m. Nh÷ngvÕt sÑo trªn mÆt DÇn Côt lµ do mét téi nh©nchÕt hôt nÐm lùu ®¹n ®Ó tr¶ thï. Mét ng­êiNam bé kh¸c, anh Th¹ch M­êi, tÝn ®å Hßa H¶o, lµmnghÒ ®¸nh xe tr©u trong tr¹i, nãi r»ng DÇn Côt bÞtï lµ do c¸c oan hån b¸o o¸n. Chø anh ta n«ng d©n,tr×nh ®é chÝnh trÞ thÊp tÌ, v¨n hãa míi tho¸t n¹n mïch÷, ch¼ng cã lý do g× ®Ó trë thµnh sè lÎ c¶.

T«i ng¹c nhiªn gÆp qu¸ nhiÒung­êi Nam bé tËp kÕt trong tï. C¸i ®ã gièng nh­mét ®iÒu v« lý : hä tr¶i qua cuéc kh¸ngchiÕn chèng Ph¸p, lµ nh÷ng c¸n bé, chiÕn sÜc¸ch m¹ng, tËp kÕt ra B¾c theo HiÖp nghÞ GenÌve.Cã ai bá quª h­¬ng ra B¾c ®Ó vµo tï ®©u ?TiÓu sö cña Th¹ch M­êi cã tÝnh chÊt ®¹i diÖncho nhiÒu ng­êi tï gèc Nam bé. Anh cho r»ng anh bÞb¾t lµ ph¶i - ng­êi ta nghi anh ch¹y theo ®Þch. Hai n¨msau ®· tr«i qua, ch¼ng thÊy cã tæng tuyÓn cö nh­HiÖp nghÞ GenÌve quy ®Þnh, nhí nhµ qu¸, anh tù®éng bá vÒ Nam, bÞ b¾t khi v­ît vÜ tuyÕn 17.Xö tï anh kh«ng ®­îc, ng­êi ta cho anh tËp trung c¶it¹o. DÇn Côt ch¾c còng m¾c téi t­¬ng tù, nh­ng khit«i hái th× nöa mÆt bªn tr¸i anh ta në nô c­êi trõ,nöa bªn ph¶i c¨ng ra, nh©ng nh¸o, ®Çy vÎ khiªu khÝch.

DÇn Côt thuéc to¸n l©m s¶nchuyªn khai th¸c nøa. MÊt mét tay nh­ng søc vãc anh tah¬n bÊt cø ai lµnh lÆn trong to¸n. Vµ ¨n kháe v« cïng.Cã lÇn anh em tï ®è DÇn Côt ¨n hÕt mét thïng ch¸os¾n (nghÜa lµ l­ng thïng s¾n, cßn l¹i lµ n­íc).Tr­íc con m¾t ng¹c nhiªn cña mäi ng­êi, kÓ c¶c¸n bé qu¶n gi¸o, DÇn Côt ®iÒm nhiªn ¨n tõ tõ chotíi khi c¸i thïng g¸nh n­íc cßn tr¬ ®¸y. Søc kháe kúl¹ cña DÇn Côt chØ mÊt ®i sau mét tai n¹n lao ®éng.Anh ta th­êng bã nøa l¹i thµnh bÌ råi ngåi lªn trªncho tr­ît dèc, chø kh«ng lao nøa xuèng råi bã l¹id­íi ch©n dèc nh­ ng­êi kh¸c. C¸i bÌ lÇn Êy kh«ngtu©n theo tay l¸i cña DÇn Côt. Nã b¨ng b¨ng theo lèimßn råi bÊt th×nh l×nh chåm lªn, bay qua mét h­íngkh¸c, n¬i dèc nói dùng ®øng v¸ch thµnh, qu¨ng DÇn Côttõ trªn cao xuèng ®Êt. Anh ta ngÊt ®i, ng­êi ®Ém m¸u.Khi DÇn Côt ®­îc khiªng vÒ tr¹m x¸, mäi ng­êi®æ ®Õn xem, ai còng cho r»ng anh ta khã qua khái.ThÕ mµ DÇn Côt vÉn sèng cho mäi ng­êi ®­îcthªm mét lÇn ng¹c nhiªn.

Trong nh÷ng ngµy DÇn Côt l©m n¹nT«n ThÊt TÇn th­êng ®Õn th¨m anh cùu ®ao phñViÖt Minh. ThÊy «ng n¨ng lui tíi tr¹m x¸ ®Ó theodâi diÔn biÕn bÖnh t×nh DÇn Côt t«i nãi ®ïa :"B¸c TÇn kh«ng bao giê vµo §¶ng ®­îc. B¸c cãkhuyÕt ®iÓm rÊt lín lµ kh«ng cã lËp tr­êngb¹n thï râ rÖt". Kh«ng hiÓu T«n ThÊt TÇnkiÕm ®©u ra nh÷ng kiÕn thøc y häc trong ®êitï, nh­ng «ng gãp ®­îc nhiÒu ý kiÕn hay choanh y sÜ nöa mïa rÊt lãng ngãng trong viÖc ®iÒutrÞ kh«ng riªng cho DÇn Côt mµ c¶ cho nh÷ng ng­êi tïkh¸c. Anh y sÜ tï rÊt kh©m phôc "Jean Valjean gäib»ng cô". GÆp ca hiÓm nghÌo bao giê anh còng háiý kiÕn «ng. Nh÷ng ng­êi tï còng vËy, häth­êng t×m ®Õn "Jean Valjean gäi b»ngcô" tr­íc khi trao m×nh cho y sÜ.

C¸i ®ãi còng ®Î ra nh÷ng ph¸thiÖn, tèt cã xÊu cã. NguyÔn Xu©n Cao t×m ra rau cÇnd¹i mäc ven suèi. CÇn d¹i còng cã mïi cÇn, nh­ngkÐm h¨ng. Khi ®i lµm ngoµi tr¹i thÓ nµo anh biÖtkÝch cña chóng t«i còng tha vÒ khi ræ rau m¸, khivµi bã cÇn. Rau m¸, rau x­¬ng c¸, rau muèi, rau tµu baychØ cßn ë nh÷ng n¬i xa tr¹i, nh÷ng c©y mäc gÇn bÞtï vÆt s¹ch, kh«ng kÞp mäc l¹i. ChØ tõ ngµy Cao®­îc tha, nh÷ng ræ rau c¶i thiÖn míi v¾ng bãngtrong b÷a c¬m cña chóng t«i.

Mét h«m ng­êi ta khiªng vÒtr¹m x¸ hai anh tï sè ch½n bÞ ngé ®éc. §­îc ®i tùgi¸c hai tay lang thang trong rõng gÆp mét c©y v¶i d¹i,qu¶ gièng qu¶ ch«m ch«m h¬n lµ qu¶ v¶i, l«ng tua tña,¨n ngät lÞm. Ch¼ng hiÓu thø v¶i cã ®éc tè g×hay hai ng­êi ¨n qu¸ nhiÒu, chØ biÕt ®Õngiê kh«ng thÊy hä trë vÒ, c«ng an ®i t×m th×thÊy c¶ hai n»m d­íi gèc c©y, bät mÐp sïi ra.

Mïa ®«ng ®Õn. T«i biÕuT«n ThÊt TÇn ®«i b¸t-kÕt vî t«i mang cho. Kh«ngthÓ ®µnh lßng nh×n «ng b¹n giµ mÆt x¸m ngoÐt runrÈy trong c¸i ¸o b«ng máng víi sîi d©y chuèi th¾t ngangl­ng cho giã rÐt vµ s¾c nh­ dao khái luån vµo trong.T«i vÉn gi÷ ®«i giµy da M«ng Cæ. §· mÊy lÇn toanqu¼ng ®i cho nhÑ, nh­ng nghÜ ®i nghÜ l¹i : qu¼ng lµmg×, cø ®Ó ®Êy cã lóc dïng ®Õn, biÕtt­¬ng lai thÕ nµo ? Kh«ng ®­îc ®¸nh xi mét lÇntrong bèn n¨m, da giµy cøng nh­ mo nang, nh­ng ®i vµoch©n mét l¸t nã vÉn mÒm ra. T«i chØ dïng giµy vµomïa ®«ng. Mïa hÌ t«i cã ®«i dÐp lèp ch¸c ®­îcb»ng hai bao Tam §¶o. Thêi gian cuèi vî t«i kh«ng mangcho t«i §iÖn Biªn. Nh×n nh÷ng bao Tam §¶o t«ibiÕt gia ®×nh t«i cßn khèn khã h¬n tr­íc - vî t«iph¶i tiÕt kiÖm kh«ng ph¶i tõng ®ång mµ tõnghµo.

Ng­êi duy nhÊt trong tr¹i kh«ngbao giê cã t¾c lµ T«n ThÊt TÇn. Nh­ng «ng quen råi. Haim­¬i bèn n¨m kh«ng cã t¾c «ng chÞu ®­îc. Nh÷ng thø«ng cã mµ kh«ng ph¶i do tr¹i ph¸t ®Òu lµ cña anhem tï cho. Nh­ng «ng lµ ng­êi khÝ kh¸i, kh«ng ph¶i bÊtcø ai cho «ng còng nhËn. Nhí håi míi gÆp nhau, nh©n gia®×nh tiÕp tÕ, t«i mêi «ng ¨n mét b÷a t­¬icïng t«i (x«i gµ, b¸nh xèp, b¸nh quy...) nh­ng «ng nhÊt®Þnh tõ chèi, lµm t«i ph¸t giËn.

¤ng nhËn ®«i b¸t-kÕt víi vÎc¶m ®éng. Th­êng c¸c b¹n tï cho «ng ®å dïng råi, gia®×nh hä nghÌo, còng ch¼ng cã ®å míi ®Ó göicho ng­êi trong tï. Cßn ®©y lµ ®«i b¸t-kÕt míitinh, th¬m mïi cao su l­u hãa. ThÕ nh­ng ®Õn méth«m trêi rÐt l¾m, rÐt c¨m c¨m, mäi ng­êi cã g×®Òu ®¾p lªn ng­êi hÕt mµ «ng vÉn cø diÔn®«i dÐp cao su mu«n thuë, lç xá réng ho¸c, quailu«n tôt. T«i tr¸ch «ng sao cã giµy kh«ng dïng th× T«nThÊt TÇn nãi :

- Tui biÕt anh th­¬ng tui.Nh­ng ®«i giµy quý l¾m. B©y chõ tui cßn kháe, cßnchÞu ®­îc. Th«i th× ®Ó ®Êy, dµnh cho mét mïa®«ng nµo tui kh«ng cßn søc...

Chao «i, «ng cßn nghÜ tíi nh÷ngn¨m nµo n÷a, nh÷ng mïa ®«ng nµo n÷a khi sau l­ng «ng®· cã mét phÇn t­ thÕ kû bªn trong song s¾t !

N¨m 1976, t«i ra tï, T«n ThÊt TÇnvÉn ch­a dïng tíi ®«i b¸t-kÕt.

Nh÷ng n¨m tï cho t«i mét nhËnxÐt lµ kh«ng cã sù c©n b»ng gi÷a sè tï ®­îc tha vµsè tï nhËp tr¹i - nh÷ng ®ît tha lÎ tÎ, th­êng chØvµi chôc ng­êi, ®a sè lµ tï cã ¸n, tho¶ng hoÆc míicã vµi d©n boäc, sè tï bæ xung th× ngµy mét ®«ng.L©u l©u l¹i cã mét cuéc chuyÓn tr¹i, tï cò ®i,®­îc chë tíi tr¹i kh¸c hoÆc tr¹i míi x©y dùng,nh­êng chç cho tï míi bÞ b¾t. Ngay ë nh÷ng tr¹i tïcòng thÊy cã sù x©y dùng thªm, hÕt ph©n tr¹i nµytíi ph©n tr¹i kh¸c. NÕu cã mét biÓu ®å th×®­êng biÓu diÔn sè l­îng tï ch¾c ch¾n ngµy métcao.

Ng­êi ta còng kh«ng ®Ó tï ël©u mét chç, nh­ thÕ tï Ýt trèn tr¹i. ª l©uth× quen n¬i chèn, thuéc ®Þa h×nh ®Þa vËt chç bÞgiam, míi tÝnh kÕ trèn ®­îc, nh÷ng ng­êi tï l©un¨m gi¶i thÝch nh­ vËy.

T«i ®­îc biÕt vµi cuéc trèntï cña d©n sè ch½n, sè lÎ th× ch­a thÊy lÇn nµo.Nh÷ng ng­êi tï sè lÎ thuéc d©n boäc kh«ng trènbëi hä ch¼ng cã nhu cÇu ra ngoµi x· héi ®ÓtiÕp tôc lµm chuyÖn sè lÎ cña hä, nãi c¸chkh¸c phÇn ®«ng hä ch¼ng hÒ lµ ph¹m nh©n chÝnhtrÞ, hä bÞ vµo tï ch¼ng qua v× tÝnh cÈn thËn cñachÝnh quyÒn mµ th«i. Nh÷ng ng­êi sè lÎ kh«ng ph¶iboäc, mµ ®­îc xö ¸n h¼n hoi nh­ ph¹m nh©n mét sèvô næi dËy cña tÝn ®å Thiªn Chóa gi¸o còng kh«ngtrèn v× nhiÒu ng­êi trong ®¸m hä, c¸c «ngch¸nh tr­¬ng trïm tr­ëng c¸c hä ®¹o xø ®¹o, lµnh÷ng ng­êi ®· cã tuæi, cã muèn trèn còng kh«ng trènnæi. Nh÷ng ng­êi trÎ tuæi tr­íc theo ch©n c¸c vÞ trongcuéc næi dËy th× nay ph¶i ë l¹i tr¹i ®Ó tr«ng nomc¸c bËc tr­ëng l·o gÇn ®Êt xa trêi . Nh÷ng ng­êi Hoadï cã më cæng tr¹i cho hä trèn hä còng kh«ngtrèn. Trèn vÒ Tµu thµ ë tï ViÖt Nam cßn h¬n.

Tï trèn còng nhiÒu kiÓukú l¹. Ch¼ng h¹n, mét tªn sè ch½n ®· l¸ch ®­îc quamét thanh gç ch¾n ë ®Çu håi nhµ giam ra ngoµi. Lóc®Çu, ng­êi ta kh«ng hiÓu y trèn b»ng ®­êng nµo.Cø nh­ thÓ tªn tï ®· th¨ng thiªn hoÆc ®én thævËy. Sau chÝnh tï ph¸t hiÖn ra ®­êng trèn, thÊy kÏhë gi÷a hai thanh ch¾n lín h¬n b×nh th­êng. C«ng an chomÊy ng­êi tï gµy nhÊt lªn thö, nh­ng kh«ng ai chuilät. Tï sè ch½n cßn kÓ cã tªn trém trÌo t­êngtheo c¸ch cña th¹ch sïng, cø Ðp c¶ ng­êi vµo t­êngmµ bß lªn, kh«ng biÕt cã thËt hay kh«ng ?

Vô v­ît ngôc cña Th¾ng Hßa còng®¸ng ®­îc kÓ l¹i v× tÝnh chÊt bi hµi cña nã.H¬n n÷a, mét nh©n vËt trong cuéc v­ît ngôc vÒ saunµy l¹i cã liªn quan tíi H¸n Cßi ®· ®­îc nãi tíi ëtrªn.

Th¾ng Hßa lµ mét lÝnh ®ét cãtªn tuæi. TÇm th­íc, Ýt nãi, lÔ ®é, y cã tÝnh c¸chkh¸ ®éc ®¸o trong ®¸m sè ch½n. Lµ d©n boäc kh«ngbiÕt ngµy vÒ, Th¾ng Hßa ©m thÇm chuÈn bÞ cuécv­ît ngôc, kh«ng cho ai biÕt. B»ng c¸ch cæ ®iÓndïng muèi trén n­íc tiÓu mµ Thµnh ®· kÓ chot«i nghe, y kiªn tr× ®îi cho ®Õn khi ch©n chÊn songmôc ruçng - mÊt th¸ng r­ìi hai th¸ng g× ®Êy.BiÕt ®· ch¾c ¨n, mét h«m vµo nöa ®ªm, ®îi choc¸c b¹n tï ngñ thËt say y míi bÎ cong chÊn song tr­ênra. §óng lóc y s¾p chui c¶ ng­êi ra khái th× cã ®øanµo n¾m lÊy ch©n. Ngo¶nh l¹i th× ra Nh©n, mét lÝnhvÐt. "Anh ¬i, cho em ®i víi !", Nh©n khÈn kho¶n.

Th¾ng Hßa ng¸n qu¸, nh­ng trongtr­êng hîp ®ã th× kh«ng thÓ tõ chèi ®­îc n÷aråi, ®µnh cho Nh©n theo. BÎ chÊn song l¹i nguyªn nh­cò, lÊy c¬m nguéi trén víi bét tro bÞt vµo chç®øt ®Ó cho nã tr«ng hÖt nh­ chÊn song b×nhth­êng, hai tªn tï v­ît ngôc bß ra ngoµi t­êng rµo.Th¾ng Hßa ®· ®Ó s½n ë ch©n t­êng mét thanh tre®ùc dµi. H«m tr­íc tr¹i söa nhµ, ch¼ng ai chó ýtíi mÊy thanh tre l¨n lãc ë ®ã - tï lµm viÖc cãbao giê gän gµng ®©u. Uèn thanh tre l¹i, buéc hai®Çu víi nhau, Th¾ng Hßa ®­îc mét c¸i vßng dÎo, qu¨nglªn cét d©y thÐp gai lµ ®· cã thÓ b¸m vµo nã mµ®¹p ch©n vµo t­êng leo lªn.

§i bé däc theo ®­êng s¾tc¸ch tr¹i ®­îc mét qu·ng xa, Nh©n mái ch©n, kªu ®ãi.GÇn ®Êy cã mét thÞ trÊn nhá, Th¾ng Hßa sai Nh©n ®ikiÕm c¸i ¨n vµ quÇn ¸o. Nh©n mß vµo mét qu¸n phë,lÊy ®­îc hai bé. Nh©n thÓ qu¬ thªm mét con gµ vµmét chai r­îu nÞnh «ng anh, nh­ng l¹i quªn khuÊy kh«nglÊy muèi, kh«ng lÊy n­íc m¾m. Hai ®øa ®µnh nh¾mr­îu víi thÞt gµ nh¹t. R­îu vµo, ®©m buån ngñ. Nh©nn»m ngay trªn ®­êng s¾t ®¸nh mét giÊc say s­a. Tµuch¹y tíi, Th¾ng Hßa tØnh thøc h¬n, chØ cßn kÞp l¨nNh©n ra ngoµi, chÝnh y l¹i bÞ ch¾n sèc cña ®Çu tµuch¹m ph¶i. Nh©n kh«ng bá b¹n, câng Th¾ng Hßa vµobÖnh viÖn tØnh. Kh«ng hái giÊy tê l«i th«i,ng­êi ta cÊp cøu cho y. Sau c¬n cho¸ng v× say r­îu bÞtµu hóc, Th¾ng Hßa tØnh dËy trong bÖnh viÖn,nh­ng y vê mª man, cho tíi khi ®ét ®­îc quÇn ¸o,tiÒn nong, c¶ mét c¸i ®ång hå b¸o thøc cñabÖnh nh©n cïng phßng, nã míi ®µo tÈu ®i t×m Nh©n.Hai ®øa nh¶y tµu vÒ Hµ Néi.

§Õn Gia L©m, chóng xuèng.Nh©n lªn c¬n nhí mÑ, n»ng nÆc ®ßi vÒ nhµ. Th¾ngHßa can kh«ng ®­îc, nh»m h­íng Vinh ®i tiÕp.

VÒ tíi nhµ Nh©n ®­îc chØnh×n thÊy mÑ sau khi bÞ cßng tay. Mét qu¶n gi¸o tr¹i®· phôc s½n ë trong nhµ. Bµ mÑ l¹y van anh c«ng an, xincho con ¨n cïng mét b÷a còng kh«ng ®­îc, khãc ngÊtnh×n theo bãng con bÞ gi¶i ®i.

Th¾ng Hßa bÞ b¾t ë mét nhµ ga.C¸i mò cèi võa ®ét(4)®­îc óp trªn mÆt, y ®ang ngñ vïi trªn ghÕ dµidµnh cho kh¸ch ®îi tµu th× cã ai ®ã cµu nhµu b¶o yn»m dÞch vµo dÑp chç cho ng­êi kh¸c. Th¾ng Hßa gÇmlªn :

- §i chç kh¸c ! Cã muèn «ngxin tÝ tiÕt kh«ng th× b¶o ?

Vïng dËy, y thÊy tr­íc mÆt m×nhlµ... qu¶n gi¸o coi ®éi.

Hai tªn tï v­ît ngôc lËp tøc®­îc gi¶i vÒ tr¹i cho chóng tï thÊy : ®· b¶o mµ,l­íi c«ng an lång léng, th­a mµ ch¼ng lät, cã ®øanµo v­ît mµ tho¸t ®©u !

T«i bÞ chuyÓn tõ biÖt giamra tr¹i chung Ýt l©u th× H¸n Cßi còng ®­îc chuyÓntõ tr¹i B qua tr¹i A.

T«i ®Õn chç tï võa®­îc chuyÓn tíi, t×m H¸n Cßi. LÇn ®Çu tiªn t«inh×n râ nã ë kho¶ng c¸ch gÇn. §ã lµ mét th»ng bÐcßi cäc, ®óng víi biÖt hiÖu bÌ b¹n ®Ætcho. Nã ®i qua mÆt t«i, kh«ng biÕt t«i lµ ai. MÊyngµy sau, t«i tíi gÇn nã khi nã ®øng mét m×nh.

- H¸n Cßi ph¶i kh«ng ?

Nã ngÈng lªn, g­êm g­êm nh×nt«i :

- Chµo anh giÒ(5). Anh giÒ cÇn g× ? Ken tÈy (6)hë ?

T«i im lÆng.

- ê, anh giÒ hái cho¸ng(7). §Èy mÑ nã h«m qua råi, cßn ®©u.

T«i mØm c­êi. Th× ra th»ng bÐcßn kiªm mua b¸n ®æi ch¸c n÷a.

- Chµo ch¸u !

Nã gi­¬ng m¾t nh×n t«i.

- Ch¸u ch­a nh×n thÊy chó. Chóth× thÊy ch¸u råi. Ch¸u vÉn ®i häc ®Êy chø ?

Nã reo lªn :

- Chó ®Êy ­ ? Ch¸u t­ëng c¸cchó ®i hÕt råi.

- Kh«ng, chó ë ®©y.

- Chó kia ®i sau chó ®é nöath¸ng.

Nh­ vËy Phïng Mü kh«ng cßn 뮩y n÷a. Kh«ng biÕt anh bÞ chuyÓn ®i ®©u ? Saumíi biÕt anh bÞ ®­a ®i mét tr¹i kh¸c ë Ýt ngµyråi ®­îc th¶ ra, nh­ng ph¶i ®i lao ®éng ë mét hîpt¸c x·. H×nh thøc l­u ®Çy nµy ®­îc ¸p dông cho tÊtc¶ tï trong vô "nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng", trõt«i.

Th»ng bÐ cã vÎ thÊt väng. NãthÝch t«i lµ con ng­êi bÝ Èn n»m trong biÖt giamh¬n mét ng­êi tï th­êng, trong bé quÇn ¸o gièng nã.Khi ë biÖt giam t«i cã nhiÒu thø ®Ó cho nã,ë ®©y t«i ch¼ng cã g×. Tuy nhiªn, nã còng quyÕnluyÕn t«i, nh­ thÓ t«i lµ mét ng­êi th©n t×nhcê gÆp trong tï. Sau vô chÐm TÝn L¸c, H¸n Cßi ®­îcnhËp bän víi ®¸m sÜ quan, kh«ng ®­îc ngang hµngcho l¾m, nh­ng còng kh«ng ®Õn nçi kÐm vÕ.Trong vai trß tªn liÒu m¹ng, tªn kh«ng sî cho tãe mebÊt cø ®øa nµo, H¸n Cßi lu«n ph¶i lªn g©n cho ®óngvai, vµ sù lªn g©n th­êng trùc lµm nã mÖt. Nh÷nglóc mÖt nã ch¹y sang chç t«i, n»m bªn t«i mµnØ non chuyÖn nµy chuyÖn nä. Trong nã cßn mét®øa trÎ, con ng­êi thËt cña nã.

H¸n Cßi rÊt th­¬ng mÑ. Mäic©u chuyÖn gi÷a hai chó ch¸u cã lan man tíi ®©u råicòng quay vÒ víi mÑ H¸n Cßi. Tr­íc m¾t t«ihiÖn lªn h×nh ¶nh mét c« gi¸o hiÒn lµnh, cãg­¬ng mÆt cam phËn, võa bu«ng bót chÊm bµi ®· cÆmcôi ®an len ®Ó kiÕm thªm vµo ®ång l­¬ng cßmcâi. Kh«ng hiÓu sao H¸n Cßi kh«ng nh¾c tíi bè, nh­thÓ ngoµi mÑ ra nã kh«ng cßn ai n÷a. Ch¾c bè mÑ nãbá nhau, hoÆc bè H¸n Cßi ®· bá mÑ nã mét c¸chthÕ nµo ®Êy lµm cho nã hËn. Chø nh÷ng ®øa kh¸cb»ng tuæi H¸n Cßi th× nãi kho¸c l¸c vÒ bè mÑ d÷l¾m - nghe chóng nãi th× nhµ ®øa nµo còng giµu cã, bèmÑ ®Òu lµm chøc to. Còng cã tr­êng hîp nh­thÕ thËt, nh­ng rÊt h·n h÷u, con c¸i c¸c «ng to®­îc nu«ng chiÒu h­ háng nhiÒu l¾m, nh­ngchóng Ýt bÞ r¬i vµo tï, - th­êng chóng ®­îc gia®×nh xin cho vÒ gi¸o dôc t¹i gia ®×nh.

- Anh kh«ng nªn cho bän sèch½n lªn n»m ch¬i trªn chç anh ! - T«n ThÊt TÇnkhuyªn - Trong to¸n ng­êi ta kh«ng thÝch !

- T¹i sao hä kh«ng thÝch ?

- Bän l­u manh tr­íc sau vÉnlµ l­u manh. XÓnh ra, chóng nÉng liÒn.

- Nã lµ ch¸u t«i.

- Røa thêi kh¸c !

§Õn ch¬i víi t«i kh«ng ph¶ichØ cã H¸n Cßi. §¸m sÜ quan bªn sè ch½n thØnh tho¶ngcòng ®¸o qua, nh­ng kh«ng lªn chç t«i n»m t¸n gÉumµ ®Ó mêi t«i qua uèng trµ (nhÆm xµ, b¾t ch­íclèi nãi cña ng­êi Qu¶ng §«ng hoÆc Phóc KiÕn, dÊuÊn cuéc sèng chung víi hä). B¾t ®Çu b»ng mét sÜquan cã häc, tõng ®äc t«i, sau ®ã tíi c¸c sÜquan kh¸c. Thµnh thö t«i quen ®­îc kh¸ nhiÒu nh©nvËt trong giíi giang hå. VÒ nh÷ng nh©n vËt nµy, rÊtthó vÞ, nÕu kÓ ra ph¶i ®­îc mét cuèn s¸chdµy.

§Õn víi t«i cã c¶ nh÷ngdòng sÜ diÖt Mü tõ miÒn Nam ra B¾c. §ã lµnh÷ng ch¸u trÎ m¨ng nh­ng ®· chiÕn ®Êu anh dòngchèng ngo¹i x©m, ®­îc ban chØ huy chiÕn tr­êngtÆng danh hiÖu dòng sÜ diÖt Mü. Trung óy Døa,víi t­ c¸ch c¸n bé miÒn Nam tËp kÕt, ®­îcph©n c«ng phô tr¸ch c¸c ch¸u. Mét h«m Døa sai trËt tùtr¹i(8),mét anh trung óy biªn phßng ph¹m téi giÕt vî v× ghentu«ng, nh¾n t«i ®i kh¸m bÖnh lÊy mét ngµy nghØ®Ó tíi gÆp anh.

- Téi nghiÖp s¾p nhá. Chóng raB¾c, ®øa gÆp c«ng an n¹t né næi xung lªn uýnhliÒn, ®øa ®i häc chÞu cùc kh«ng thÊu t×m®­êng chuån vÒ tráng, bi b¾t l¹i... - Døa nãi -Còng lµ dßng c¸ch m¹ng c¶...

T«i hiÓu anh muèn g× ë t«i :

- T«i cã thÓ lµm g× ®­îccho c¸c ch¸u ?

- Anh qua ch¬i víi c¸c ch¸u lu«n,gióp c¸c ch¸u häc.

- BiÕt chóng nã cã chÞuhäc kh«ng ?

- NhiÖm vô chung mµ, anh Hiªn.Ch¼ng lÏ khoanh tay nh×n c¸c ch¸u biÕn thµnh nh÷ngtªn ®Çu trém ®u«i c­íp.

T«i nhËn lêi. ChiÕn tranh ®·lµm h­ lò trÎ - chóng kh«ng thÝch häc n÷a, chóngquËy trong tr¹i giam, theo ®ßi ®¸m l­u manh.

- Häc lµm chi, chó ¬i. - c¸cch¸u nãi víi t«i - Chóng ch¸u ®i ®¸nh Mü, ra ngoµinÇy t­ëng ngon l¾m, ®øa nµo còng h¸o høc, hãa kh«ngph¶i. Chóng ch¸u chØ muèn vÒ th«i.

- Tr­íc khi vÒ c¸c ch¸u ph¶isèng ë ®©y mét thêi gian ®·. Trong thêi gian ®ã c¸cch¸u nªn tiÕp tôc häc v¨n hãa ®Ó trë thµnhng­êi hiÓu biÕt.

- Ng­êi ta boäc chóng ch¸u,chø chóng ch¸u ®©u cã kho¸i ë ®©y. §Ó coi,nÕu kh«ng cho chóng ch¸u ra, chóng ch¸u sÏ tù ra. Bac¸i hµng rµo kÏm gai ®èi víi chóng ch¸u cã nh»m nhßchi...

T«i kh«ng d¹y ®­îc chónghäc, nh­ng vµi ngµy mét lÇn sang chç chóng ch¬i,kÓ chuyÖn cho chóng nghe. Nh÷ng c©u chuyÖn cãtÝnh chÊt gi¸o dôc cña t«i cã t¸c dông phÇn nµo ng¨nc¸c dòng sÜ diÖt Mü kh«ng trèn tr¹i, Ýt nhÊt th×còng trong thêi gian t«i cßn ë ®ã. Sau sè phËn c¸cch¸u thÕ nµo t«i kh«ng râ. §ã lµ nh÷ng ®øa trÎtrong s¸ng, rÊt ®¸ng yªu. T«i th­¬ng chóng v« cïng.Chóng còng quÊn quÝt t«i.

Mét lÇn ch¸u §iÒn, ng­êiThõa Thiªn, bÞ bÝ ®¸i, l¨n lén kªu khãc. Y sÜ tr¹ich÷a kh«ng khái. T«i nh¾n Døa :

- Anh xin Ban Gi¸m thÞ cho ¸p gi¶it«i lªn nói kiÕm thuèc. May ch¨ng ch÷a ®­îc.

Døa ®Ò nghÞ Ban Gi¸m thÞ. BanGi¸m thÞ ®ång ý. Kh«ng nh÷ng kh«ng cÇn Døa ¸pgi¶i mµ cho t«i ®i mét m×nh, kh«ng cã sù ¸p gi¶i nµo.

T«i trÌo lªn mÊy ngän ®åigÇn ®Êy ®µo rÔ cá tranh, lÊy cá thµi lµi, c©y cóc¸o. Trë vÒ tr¹i, ®i ngang suèi t«i xuèng t¾m métb÷a tháa thÝch. C¶ ba thø sao vµng s¾c ®Æc lªn choch¸u uèng. Mét tiÕng ®ång hå sau, §iÒn ch¹ysang, bÏn lÏn :

- Chó ¬i, ch¸u ®¸i ®­îc råi !

Sau vô ch÷a cho ch¸u §iÒn t«icòng næi tiÕng biÕt ch÷a bÖnh.

H¸n Cßi kh«ng thÝch c¸c dòng sÜdiÖt Mü. Nã ghen. ThÊy t«i hay qua víi lò trÎ tõmiÒn Nam ra, nã tá ra kh«ng b»ng lßng. VÒ sau. khic¸c dòng sÜ diÖt Mü ®· hßa nhËp víi ®¸m l­umanh, ®­îc bän ®Çu gÊu kÝnh nÓ sau vµi lÇn®ông ®é, chÝnh H¸n Cßi l¹i ch¬i víi chóng.

§øng bªn ngoµi nh÷ng mèi quanhÖ nµy lµ mét th»ng bÐ ®en ®ñi, cãc c¸y, ®i theoH¸n Cßi nh­ mét ®Ö tö tù nguyÖn. Khi nµo H¸nCßi lªn chç t«i, nã kh«ng d¸m lªn theo, mµ l¶ngv¶ng bªn ngoµi.

- Ch¸u víi nã lµ thÕ nµo ? -t«i hái H¸n Cßi.

- Th»ng vÐt ®Üa Ý mµ. Nã bÞ®¸nh qu¸, ch¸u bªnh nã mét lÇn, thÕ lµ nã theoch¸u. B©y giê ch¸u l¹i ®¸nh nã.

- ChÕt, ®¸nh nã lµm g× ?

- Ch¸u ®¸nh nã lµ ch¸u d¹y nã.Yªu cho vät, ghÐt cho ch¬i. Th»ng nµy ngu l¾m !

- Th× lùa lêi mµ d¹y.

- ë ®©y kh¸c, cø ph¶i tiu(9) míi xong.

- Nã cã gia ®×nh kh«ng ?

- Kh«ng. Téi nghiÖp, ®· vÐt®Üa cßn d¹t vßm.

§ïng mét c¸i, th»ng bÐ cãng­êi nhµ lªn th¨m. Qu¶ t¾c kh«ng lín, nh­ng sùkiÖn lín - ®· n¨m n¨m cã lÎ, nã bÞ coi lµ th»ngsèng v« gia c­ chÕt v« ®Þa t¸ng, bÞ dµy ®¹p, bÞkhinh rÎ, b©y giê nã lµ th»ng cã gia ®×nh h¼n hoi, nh­mäi ng­êi.

T«i ®­îc th»ng bÐ mêi ¨n b¸nhch­ng, b¸nh r¸n, b¸nh quy, nhÆm xµ vµ hót ken tÈy. Haimãn sau kh«ng ph¶i gia ®×nh mang cho. Nã lÊy b¸nh ®emch¸c. §µng hoµng l¾m. Trong b÷a ¨n ngoµi H¸n Cßi cßncã Ch©u Bón, Ba Xuyªn, Quang Coãng. Ch©u Bón còng lµthiÕu nhi miÒn Nam ra B¾c tËp kÕt n¨m 1954,mét thø dòng sÜ diÖt T©y, vµo thêi kú ch­a cã danhhiÖu ®ã. Ba Xuyªn vµ Quang Coãng lµ ®µn anh lõngdanh ®Êt C¶ng.

- Anh ch¸u lªn th¨m ch¸u. - th»ngbÐ nãi.

- Anh ch¸u lµm g× ?

- Anh ch¸u nhµ b¸o. - nã ngÈngnh×n mäi ng­êi, giäng tù hµo.

- ThËt ®Êy ! - H¸n Cßi nãi.

Th»ng bÐ ®­a ra mét tê giÊy bÈnthØu. T«i ®ì lÊy, tr¶i xuèng chiÕu. §ã lµ métbµi b¸o víi mét tªn ký kh«ng quen. Bµi b¸o ch¸nng¾t, lo¹i v¨n hµng lo¹t, nh­ng ®óng anh nã lµ nhµb¸o thËt.

- ThÕ t¹i sao b»ng Êy n¨m anhch¸u kh«ng th¨m ch¸u ?

Nã nhoÎn c­êi rÊt t­¬i :

- Anh ch¸u ná biÕt ! Ch¸u 뮩y nhµ ch¸u ná ai biÕt !

Nã kÓ cho t«i nghe t­êng tËnchuyÖn nã ®i tï thÕ nµo.

Th»ng bÐ tõ mét lµng heo hót ëNghÖ An ra Hµ Néi. Nã nghe nãi thñ ®« ®Ñp l¾m, cãHå Hoµn KiÕm, cã Th¸p Rïa, tµu ®iÖn ch¹y lengkeng, « t« ®Çy ®­êng. ng­êi ®i l¹i nh­ nªm cèi,s¾p tíi lµ lÔ Quèc Kh¸nh cßn ®Ñp h¬n, ®ªm ®Õn®Ìn ®iÖn lung linh, phè x¸ s¸ng nh­ ban ngµy, ®¸nhr¬i c¸i kim còng thÊy. BÌn ¨n c¾p tiÒn cña bè ®ira Vinh, mua vÐ leo lªn tµu háa.

Hµ Néi ®Ñp thËt. §óng nh­thiªn h¹ ®ån. Nh­ng Quèc Kh¸nh ®«ng ng­êi qu¸, nãl¹c lung tung, thµnh thö kh«ng ®­îc nh×n thÊy B¸c Hå.

- Hoµi ! - H¸n Cßi nãi - N¨m Ýtao còng ®i theo anh ThiÖn Bß víi anh Léc Tµu, c¶chÞ HuyÒn R« n÷a th× ph¶i. Tao ®­îc nh×n thÊy B¸cHå h¼n hoi. MÝt-tinh ®«ng, tôi tao ®¸ mÊy qu¶ ®Ñpl¾m, h«m Ý dÇm l¸ng(10).Anh Ch©u Bón ¬i, håi Ý cã ë Hµ Néi kh«ng ?

- Kh«ng ! Håi Êy tao ®i bÌ dµi(11) víi Bót MiÒn.

Th»ng bÐ kÓ tiÕp. Nã tiªuhÕt tiÒn. §ãi qu¸, liÒu vµo mét hµng bónriªu. ¡n mét b¸t, vÉn thßm thÌm, ¨n hai. §øng dËy,vê mãc tói tr¶ tiÒn, mãc hÕt tói nµy ®Õntói kh¸c, mÕu m¸o nãi mÊt s¹ch tiÒn råi, xin bµhµng cho g¸n ®«i dÐp. GÆp ph¶i bµ hµng ®anh ®¸, bµta chu chÐo lªn, n¾m chÆt lÊy th»ng bÐ, rªu rao nã ¨nc¾p. Ng­êi ®i ®­êng ïa l¹i. C«ng an thæi cßi ch¹ytíi, gi¶i lu«n vÒ ®ån.

Th»ng bÐ sî mÊt mËt. Nã sî nhÊtlµ bÞ tr¶ l¹i gia ®×nh. Bè nã sÏ ®¸nh chÕt v×c¸i téi ¨n c¾p tiÒn cña nhµ. Nã khãc thót thÝt.Mét ®µn anh ngåi bªn c¹nh th­¬ng t×nh d¹y nã c¸chkhai. Nã bÌn khai bÞa tªn Mç, quª qu¸n L«ng b«ngtØnh, Lang bang huyÖn, Lung tung x·, Linh tinh th«n. Trakh«ng ra n¬i ë cña th»ng bÐ, c«ng an kÕt luËn nãlµ l­u manh chuyªn nghiÖp, kh«ng n¬i c­ tró nhÊt®Þnh, cho ®i boäc.

Vèn kh«ng hÒ lµ l­u manh,th»ng bÐ trë thµnh lÝnh vÐt. N¨m ®Çu nã cßn ngåikhãc ti tØ. N¨m sau nã quen. Cuéc sèng trong tï ®èi víinã còng chÞu ®­îc. So víi cuéc sèng ë n«ng th«n cãkhi cßn kh¸ h¬n, nhÊt lµ mÆt ¨n uèng. ChØ khæ nçibÞ bän ®µn anh b¾t n¹t, b¾t giÆt quÇn ¸o hÇuchóng, b¾t tÈm quÊt cho chóng mçi tèi. Nh­ng nãch¼ng s¸ chi mÊy chuyÖn vÆt, ë ®©u mµ ch¼ng ph¶ilµm. Cuèi n¨m thø ba, x¶y ra mét vô Èu ®¶. Mét tªn®Çu gÊu hµnh nã qu¸, nã næi khïng, ®¸nh l¹i. Nã bÞtªn ®Çu gÊu cho mét trËn nhõ tö. H¸n Cßi can, råi baobäc nã, cho lµm ®Ö tö.

HÕt mét lÖnh nã kh«ng®­îc tha. Kh«ng ai tha mét tªn tï kh«ng biÕt quªqu¸n ë ®©u, ®· thÕ cßn c¶i t¹o kh«ng tèt. Tha chonã ra ngoµi x· héi ®Ó ngùa quen ®­êng cò µ ?

Cho ®Õn mét ngµy kia, nã b¾tgÆp mét m¶nh b¸o cã tªn anh nã. Nã mang m¶nh b¸o ®ikhoe. Bän l­u manh c­êi ha h¶ : "Mµy mµ cã anhlµ nhµ b¸o !! §õng cã bèc l¸o". Nã tøc l¾m,nh­ng kh«ng biÕt lµm thÕ nµo. Nã khãc tøct­ëi. Bän l­u manh l¹i cµng c­êi.

¤ng qu¶n gi¸o tr«ng ®éi nã ®·häc hÕt trung häc. ThÊy nã khãc, «ng háichuyÖn, cÇm bµi b¸o ®äc. Nh©n dÞp nghØ phÐp«ng t×m ®Õn tßa so¹n, gÆp t¸c gi¶. Hãa ra ®óng -chÝnh lµ anh ruét th»ng bÐ. Gia ®×nh t­ëng nã chÕt®­êng chÕt chî ®©u råi, ®­îc tin nã cßn sèng,mõng qu¸, vå lÊy ng­êi b¸o tin, coi nh­ ©n nh©n cøutö. Ng­êi anh véi v· mang giÊy chøng nhËn c¬ quan lªntr¹i xin nhËn em vÒ. MÊy lÇn ®i l¹i ch­a ®­îc.LÇn th× ng­êi ta ®ßi giÊy x¸c nhËn cña ®Þa ph­¬ng,kÌm theo h×nh chôp th»ng bÐ khi nã cßn ë nhµ. LÇn th×Côc ch­a x¸c minh xong. LÇn th× x¸c minh xong råi nh­ngch­a hÕt lÖnh, ch­a tíi kú xÐt tha. Lµ ng­êihiÓu biÕt, anh nhµ b¸o kh«ng bao giê d¸m c·i l¹ichÝnh quyÒn. Anh c¶m ¬n §¶ng vµ Nhµ n­íc, yªn t©mchê ®îi. LÇn nµy anh lªn th¨m em víi mét qu¶ t¾c dÇm.

ChiÕn tranh ngµy mét ¸cliÖt. Trªn bÇu trêi T©n LËp vèn yªn tÜnh b¾t ®ÇuxuÊt hiÖn nh÷ng m¸y bay tiªm kÝch Mü, phÇn lín lµlo¹i Thunderchief vµ Phantom. NhiÒu ®ªm chóng vätqua rÊt thÊp. T«i vµ T«n ThÊt TÇn n»m yªn ë tÇngtrªn, tiÕp tôc ngñ. Qu¶n gi¸o soi ®Ìn pin thÊychóng t«i kh«ng chÞu xuèng ®Êt nh­ nh÷ng ng­êi tïkh¸c, cµu nhµu :

- Quy ®Þnh cã m¸y bay ph¶i xuèng®Êt sao hai anh kh«ng xuèng ?

T«n ThÊt TÇn lÔ phÐp :

- Th­a «ng c¸n bé, m¸y bay chi mµbay nhanh røa kh«ng biÕt, võa nghe kÎng b¸o ®éngchóng h¾n ®· tíi råi. Giµ c¶ nh­ chóng t«i, véi vµngqu¸ cã khi lîi bÊt cËp h¹i, lËp cËp leo trÌo cã khing· g·y tay g·y ch©n, l¹i phiÒn c¸n bé ph¶i thuècmen...

Ban Gi¸m thÞ quyÕt ®Þnh®Ó tr¸nh ®Þch oanh t¹c, hµng ngµy tï ph¶i dËysím, ®i ra khái tr¹i, lµm lao ®éng råi nghØ tr­a t¹ichç, tèi mÞt míi ®­îc vÒ. Thêi gian nµy gÇnnh­ c¶ tr¹i ®an tranh nøa, kÓ c¶ mÊy to¸n sè lÎ.Kh«ng hiÓu ng­êi ta cÇn tranh lµm g× mµ nhiÒuthÕ ?

Mét buæi tr­a, t«i n»m trªn®èng tranh võa ®an, ®ang thiu thiu ngñ th× bÞ T«n ThÊtTÇn lay dËy :

- Anh Hiªn ! Th»ng H¸n CßichÕt råi !

T«i bËt dËy :

- Sao ? H¸n Cßi sao ?

MÆt t¸i mÐt, «ng th«ng b¸o :

- Th»ng H¸n Cßi bÞ chÐm chÕtråi !

- Ai chÐm nã ?

- Kh«ng biÕt. Nh­ng ®óng lµH¸n Cßi ! ¤ng c¸n bé võa tõ ®µng ní vÒ nãi røa !

Tõ ®µng xa, trong rõng c©y, nh÷ngbãng ¸o vµng thÊp tho¸ng. MÊy anh bé ®éi g¸c còng báto¸n ch¹y ®i xem ®· trë vÒ. T«i nghe hä lo¸ngtho¸ng :

- Th»ng nµy ch¾c chÕt. M¸uch¶y mét vòng, khiÕp qu¸ !

- §øt ®éng m¹ch ë cæ lµ døtkho¸t toi.

- Gäi lµ ®éng m¹ch c¶nh...

- Kh«ng biÕt. To¸n «ng Th¹ch.Th»ng chÐm tªn chi, h¸ ?

- Nã ¸c thËt ! Mµ tr«ng hiÒnnh­ ®Êt !

- Th»ng m« tr«ng hiÒn, næinãng lªn lµ côc l¾m !

T«i muèn ch¹y ngay tíi víi H¸nCßi. Nh­ng lµm sao ®i ®­îc. H¸n Cßi ¬i, chó th­¬ngch¸u l¾m, chó muèn biÕt ch¸u bÞ lµm sao, may ch¨ngcã gióp ®­îc ch¸u chót g×, nh­ng th©n chó còng lµth©n tï, biÕt lµm thÕ nµo.

VÒ sau t«i ©n hËn m·i ®·kh«ng xin phÐp qu¶n gi¸o ch¹y tíi ®ã. Cã khi anh ta chophÐp còng nªn.

C©u chuyÖn x¶y ra nh­ sau :

Sau vô v­ît ngôc víi Th¾ng HßabÞ b¾t trë l¹i, Nh©n bÞ cïm mét th¸ng. ë kûluËt ra, Nh©n sèng vËt vê trong ®êi lÝnh vÐt. Th¾ngHßa còng trë nªn nhòn nhÆn, mÆc dÇu tr­íc nã tõngnæi danh ®Çu gÊu. Trong céng ®ång tï kÎ v­ît ngôckh«ng thµnh lËp tøc bÞ xuèng gi¸.

Mét h«m Nh©n nhÆt ®­îc mét congµ chÕt. C¸c gia ®×nh c¸n bé ®Òu nu«i gµ t¨nggia. GÆp trËn dÞch T©n Thµnh, gµ chÕt la liÖt,¨n kh«ng kÞp. Nh÷ng con gµ rï ®i lang thang, chÕtrôi ë mäi xã xØnh. Con gµ mµ Nh©n nhÆt ®­îc lµmét con gµ chÕt nh­ thÕ. Nã ®· h¬i tr­¬ng,nh­ng víi miÖng ng­êi tï ®ãi, con gµ vÉn lµ congµ, dï nã cã bèc mïi thum thñm. Nh©n vÆt l«ng, xÐ congµ ra Ên vµo h¨ng-g« næi löa lªn sét sÖt.

H¸n Cßi ®i qua :

- Ng­êi lÝnh (12)! Sét sÖt g× ®Êy ?

Nh©n c­êi :

- Em nhÆt ®­îc con quÐ.

- NhÆt g× ? B¾t cña Ban h¶ ?

- Em kh«ng d¸m. Nã chÕt toitrong bôi nøa.

- Thèi ch­a ?

- Ch­a, cßn tèt.

- ThÕ µ ?

H¸n Cßi bá ®i, huýt s¸omiÖng.

H¸n Cßi chuyÖn trß víi ®¸msÜ quan mét l¸t råi quay l¹i :

- §­îc ch­a, ng­êi lÝnh ?

- S¾p ®­îc råi, anh H¸n ¹.

H¸n Cßi më n¾p h¨ng-g« ra xem,giËt c¸i que trong tay Nh©n chäc thö :

- §­îc råi ®Êy !

Nãi råi cÇm lÊy quai h¨ng-g«x¸ch ®i :

- Tôi tao ®ang cã liªn hoan,ng­êi lÝnh sÏ ®­îc tÝnh bèn suÊt c¬m lÊy sau, bënh¸ !

Nh©n bÇm gan tÝm ruét, nh­ngg­îng c­êi :

- H«m nay hai nhí ?

- Hai cã hai. §Õn th»ng B×nhthät, b¶o anh H¸n ®ßi. Nã cßn nî tao hai chôc suÊt.

B×nh thät lµ mét con ma ®ãi.Khi nµo ®ãi qu¸ nã s½n sµng chÞu nî mét gÊp ®«i,gÊp ba, miÔn lÊp ®­îc c¸i d¹ dµy trèng rçng. C¶tuÇn nay nã bÞ cóp c¬m, ®ang n»m Ðp rÖp, lµm sao®ßi ®­îc nã. Cã thÓ gi· cho nã mét trËn, nh­ngc¸i ®ã pháng cã Ých g× ?

Nh©n mµi con dao chÎ tranh cho tíikhi nã s¾c nh­ n­íc. H¸n Cßi ®ang ngñ tr­a. Nh©n®Õn, xo¹c ch©n trªn ngùc kÎ thï :

- H¸n Cßi !

H¸n Cßi choµng tØnh.

- Nh×n tao tr¶ thï nµy !

Nh©n chÐm mét nh¸t, nh­ bæ cñi.§ã lµ nh¸t quyÕt ®Þnh.

H¸n Cßi bËt dËy, «m lÊy cæ :

- èi Nh©n ¬i, sao mµy ¸cthÕ ?

- ¸c nµy !

Nh©n gÇm lªn, bæ tiÕp nh¸tthø hai vµo bµn tay «m cæ cña H¸n Cßi.

Ng­êi ta x« tíi, gi»ng lÊy dao.Bé ®éi g¸c khãa tay Nh©n. Nã ngåi ë gÇn ®Êy, mÆtbÊt ®éng, kh«ng nh×n ®¸m ®«ng v©y quanh kÎ thï cñanã ®ang hÊp hèi.

H¸n Cßi n»m trªn vòng m¸u, datr¾ng bÖch. Nã kh«ng nãi ®­îc. Tõ vÕt th­¬ngm¸u phun ra tõng tia theo m¹ch ®Ëp. Y sÜ tr¹i ch¹y tíi,lÊy kh¨n mÆt b«ng ¸p vµo chç bÞ chÐm, b¨ng bã mÊyngãn tay gÇn ®øt l×a. Ch¼ng mÊy chèc c¸i kh¨n mÆtb¨ng cæ H¸n Cßi ®· ­ít ®Ém. Ban Gi¸m thÞ ®iÒungay mét xe com-m¨ng-ca ®­a n¹n nh©n ®i cÊp cøu.BÖnh viÖn huyÖn c¸ch ®ã chõng m­¬i c©y.Ch­a tíi n¬i H¸n Cßi ®· trót h¬i cuèi cïng.

- Tr­êng hîp ni ph¶i lÊymiÕng ni-l«ng mµ bÞt, lÊy tay khum khum mµ gi÷. - T«nThÊt TÇn gi¶ng gi¶i cho t«i vÒ c¸i chÕt cña H¸nCßi - M¸u phun ra sÏ ®«ng l¹i, lµm thµnh mét mµng bïngnhïng nh­ng ë bªn trong m¸u vÉn ®­a ®­îc lªn ãc,vÉn nu«i ®­îc ãc. §Ó c¸i kh¨n b«ng thÊm m¸u lµnhµ quª. M¸u con ng­êi cã ®­îc lµ bao nhiªu, thÊmhÕt v« ®ã cßn lÊy chi nu«i ãc. óc chÕt lµ sùsèng kh«ng cßn.

Sau vô h¹ s¸t H¸n Cßi, Nh©n bÞxö hai m­¬i n¨m. Nã rêi hµng lÝnh vÐt ®Ó trëthµnh mét sÜ quan.

T«i nh×n thÊy th»ng bÐ em «ngnhµ b¸o. Nã ®i lñi thñi trong s©n tr¹i, mÆt mòi phêph¹c. Nã trë thµnh ®­a bÐ må c«i.

Tõ trong xµ lim kû luËt Nh©nnh¾n ra :

- ¤ng ®· cho tãe me mét th»ng,«ng kh«ng ng¸n th»ng nµo hÕt !

Nã nãi, y nh­ H¸n Cßi ®· nãi.

(1) "NghiÖp", theo kh¸iniÖm PhËt gi¸o.

(2) KÌn b¸o thøc, la-vÇy lµtiÕng T©y båi tõ rÐveille cña tiÕng Ph¸p.

(3) Nhµ c¸ch m¹ng thuéc thÕhÖ 30, sau c¸ch m¹ng gi÷ mét chøc vô nhá bÐ, kh«ngai biÕt ®Õn, råi ch×m trong quªn l·ng.

(4) TiÕng lãng : ¨n trém, ¨nc¾p.

(5) TiÕng lãng : giµ.

(6) TiÕng lãng : thuèc l¸.

(7) TiÕng lãng : kÝnh.

(8) Tï ®­îc Ban Gi¸m thÞ chäncho tr«ng nom trËt tù bªn trong tr¹i . Th­êng lµ nh÷ngng­êi cã ¸n, nh­ng ®øng ®¾n , hoÆc cã th©n thuéc ëngoµi b»ng con ®­êng quen biÕt víi ng­êi trongngµnh qu¶n lý tr¹i giam lo lãt xin cho lµm . Còng cãn¬i Ban Gi¸m thÞ chän trong ®¸m ®Çu gÊu (tï hungh·n) ®Ó trÞ bän ®Çu gÊu kh¸c. Nãi chung, trËttù tr¹i lµ tay sai cho Ban Gi¸m thÞ .

(9) TiÕng lãng : ®¸nh, ®Êm.

(10) NhiÒu tiÒn (tiÕnglãng).

(11) §­êng dµi, ®i tµu háa(tiÕng lãng).

(12) C¸ch bän l­u manh gäinhau.