ë Háa Lß t«i ®· ®­îc ngheThµnh kÓ vÒ con ng­êi huyÒn tho¹i ®· ëliÒn mét m¹ch hai m­¬i hai n¨m trong tï. Anh nãi cãlÇn ch­a hoµn cung anh bÞ ®­a ®i tr¹i chung, t«i kh«ngnhí tr¹i nµo, t¹i ®©y anh gÆp nh÷ng ng­êi ®· ë chungvíi mét tï nh©n cã th©m niªn cao nhÊt : tï suèt tõ1946 cho tíi tËn b©y giê (tøc n¨m 1968). Kû lôc Êych­a cã ai v­ît qua. V× sù chÞu ®ùng ghª gím «ng ta®­îc mÖnh danh lµ "Jean Valjean(1) gäi b»ng cô".

T«i nghe, nh­ng kh«ng tin. Tin lµmsao ®­îc chuyÖn tµo lao ®Õn thÕ ! Chóng t«i®ang sèng gi÷a thÕ kû XX, chø ®©u ph¶i thêiTrung cæ.

Kh«ng ngê chuyÖn ®ã cã thËtvµ råi t«i ®­îc gÆp "Jean Valjean gäi b»ngcô" b»ng x­¬ng b»ng thÞt ë tr¹i A T©n LËp.

Mét h«m TrÇn ChÊn Hoa dÉn t«isang nhµ C, n¬i cã ®¸m sè tï sè lÎ ë tr¹i VÜnh Quang(tØnh VÜnh Phó) võa chuyÓn lªn, ch­a ph©n vµo c¸cto¸n. TrÇn ChÊn Hoa còng ®· ë VÜnh Quang vµi n¨m, y cãnhiÒu ng­êi quen. Nghe TrÇn ChÊn Hoa t¶ th× tr¹i n»md­íi ch©n Tam §¶o, mét b×nh nguyªn réng ngót tÇm m¾t,n¬i tr©u Ên §é vµ cõu M«ng Cæ ®­îc nu«i thÝnghiÖm ®Ó nh©n gièng. Cuéc thÝ nghiÖm kh«ngthµnh c«ng. Nh÷ng con tr©u to kÒnh kh«ng cho s÷a, cõuthay nhau l¨n ra chÕt. T«i ®· ®Õn ®©y lµmphãng sù, nh­ng kh«ng thµnh. Ng­êi ta chØ in c¸c phãngsù vÒ thµnh c«ng th«i. Bï l¹i, t«i ®­îc ¨n tháathÝch thÞt cõu hoi r×nh trong nh÷ng mãn chÐm to kho nhõcña bÕp n«ng tr­êng. ThÞt cõu nÊu plow (pilaw) hoÆcsóp kharcho(2)rÊt tuyÖt, nh­ng kh«ng ai biÕt lµm.

TrÇn ChÊn Hoa sè ch½n, nh­ng ëtr¹i A T©n LËp y l¹i n»m trong sè lÎ. Xem ra c¸iviÖc cµi chØ ®iÓm cña c«ng an thËt v« nguyªnt¾c. Ng­êi ta sÏ lµm g× víi nh÷ng b¸o c¸o vÒ t«icña mét tªn ba hoa ?

- Ta ®Õn xem "Jean Valjeangäi b»ng cô" ®i. - y nãi.

- "Jean Valjean gäi b»ngcô" lµ ai ?

Y gi¶i thÝch. T«i nghe, lµm ra vÎch¨m chó.

- ¤ng nµy qu¸n qu©n ë tï c¬ anh¬i ! Hai m­¬i s¸u n¨m liÒn tï t×.

- Lµm g× cã chuyÖn ! BÞa.

- Anh gÆp kh¾c biÕt, em kh«ngbÞa ®©u. Kia, c¸i «ng gµy gµy kho¸c ¸o b«ng ngåi®µng kia k×a !

Theo tay TrÇn ChÊn Hoa chØ t«inh×n thÊy mét ng­êi ®µn «ng ®øng tuæi, gµy vµ xanh,®ang ngåi ch¨m chó ®äc s¸ch. H«m Êy chñ nhËt, tï®­îc nghØ, kh«ng ®i lao ®éng.

T«i ®Õn, ngåi xæm tr­íc mÆt«ng :

- Chµo b¸c !

- Chµo anh ! - «ng ta ngÈng lªn,kh«ng vån v·.

Ng­êi tï ngåi liÒn tï t× haim­¬i s¸u n¨m tr«ng ch¼ng kh¸c g× mäi ng­êi 뮩y. T«i h×nh dung «ng ph¶i giµ l¾m kia, ph¶i lô khôl¾m kia, hãa ra kh«ng ph¶i. BÒ ngoµi «ng cßn trÎ,thËm chÝ tr«ng kh«ng giµ h¬n t«i bao nhiªu.

- Cã ph¶i b¸c lµ "Jean Valjeangäi b»ng cô" kh«ng ?

- Ai b¶o anh røa ?

- Nh÷ng ng­êi tï ë ®©y.

¤ng mØm c­êi hiÒn lµnh :

- Hay nhØ ? Røa mµ tui kh«ngbiÕt.

- B¸c lµ nh©n vËt næi tiÕng.Ng­êi nh­ b¸c hiÕm.

- Cßn anh ?

- T«i ch¼ng lµ g× sÊt. T«i chØlµ mét ng­êi tß mß.

"Jean Valjean gäi b»ngcô" nh×n lªn trêi, c­êi kh«ng cã tiÕng. ImlÆng mét l¸t, «ng nãi khÏ :

- Anh lµ Vò Th­ Hiªn, ph¶i kh«ng? Tui còng ®· nghe nãi vÒ anh...

T«i söng sèt. Tï VÜnh Quang míilªn h«m qua. Ai ®· kÓ cho «ng nghe vÒ t«i ?

- Trong ®¸m tui ë VÜnh Quang cãng­êi ®· gÆp anh ë ngoµi. Anh ta nhËn ra.

- Ai nhØ ?

- Anh kh«ng biÕt anh ta. Nh­nganh ta biÕt anh.

Ng­êi biÕt t«i lµ mét nhµth¬ ®Þa ph­¬ng, theo sù tù giíi thiÖu cña anh tasau nµy. T«i kh«ng nhí ®· gÆp anh ta trong tr­êng hîpnµo. Nh÷ng nhµ th¬ d©n gian víi nh÷ng bµi th¬ xá xiªn,ch©m chäc chÝnh quyÒn r¬i vµo tï kh¸ nhiÒu.C¶ nh÷ng nhµ v¨n d©n gian chuyªn s¸ng t¸c chuyÖntiÕu l©m còng vËy. Ba Giai, Tó XuÊt d­íi chÕ®é x· héi chñ nghÜa chØ ®­îc phÐp sèng trong nhµtï.

Ngµy h«m sau "Jean Valjeangäi b»ng cô" ®­îc nhËp vµo to¸n t«i. Theo sù®iÒu ®×nh cña TrÇn ChÊn Hoa, ng­êi tï n»m bªnc¹nh chóng t«i dän ®i n¬i kh¸c, nh­êng chç cho"Jean Valjean gäi b»ng cô".

- Tui tªn T«n ThÊt TÇn. - «ng tanãi.

NÓ t«i l¾m TrÇn ChÊn Hoa míilµm theo ý t«i. "¤ng ta bÞ lao ®Êy", y th×thµo. Nh­ng t«i biÕt - y ph¶i chiÒu t«i. Kh«ngchiÒu t«i th× y kh«ng thùc hiÖn ®­îc trängtr¸ch mµ Ban gi¸m thÞ trao cho. Cho nªn t«i cã thÓb¾t bÝ.

T«i thÝch ch¬i víi "JeanValjean gäi b»ng cô". §ã lµ ng­êi tï trÝ thøc®Çu tiªn mµ t«i gÆp ë T©n LËp. T«n ThÊt TÇn thØnhtho¶ng cã hóng h¾ng ho thËt, nh­ng dÊu hiÖu kh¸ccña bÖnh lao kh«ng thÊy. ¤ng gµy nh¼ng, da x¹m,nh­ng tï ®Òu gµy vµ xanh, ch¼ng cã ai bÐo tèt.Hång hµo nhÊt ë ®©y cã lÏ lµ TrÇn ChÊn Hoa. Y ®­îcgia ®×nh tiÕp tÕ th­êng xuyªn. Tï sè lÎ phÇnnhiÒu lµ tï l­u niªn, trªn d­íi m­êi n¨m c¶.Nh÷ng ng­êi tï ë l©u Ýt ®­îc tiÕp tÕ :ng­êi th× cha mÑ quy tiªn, ng­êi th× vî ®i lÊy chång,con c¸i cßn nhá d¹i. Nguyªn nh©n lµ tï l©u qu¸, gia®×nh nµo råi còng mÖt mái, còng ph¸t ch¸n.

T«i kh«ng sî l©y bÖnh T«nThÊt TÇn, nÕu nh­ «ng lao thËt. T«i ®· bÞ lao trongkh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, hËu qu¶ lÇn chÊn th­¬ngphæi do ph¸o bÇy trong trËn chèng cµn Bretagne n¨m 1952.B¸c sÜ Hoµng §×nh CÇu(3) håi Êy ë N«ng Cèng kh¸m cho t«i, tiªn®o¸n t«i sÏ chÕt. Nh­ng t«i vÉn sèng ®Ó ®i®ãn anh ë ga Iaroslavsky t¹i Moskva khi anh sang Liªn X«bæ tóc nghiÖp vô. Kh«ng hiÓu sao, nh­ng t«i ®inhninh t«i chÕt kh«ng dÔ dµng.

- Anh nªn thËn träng trong khigiao thiÖp víi TrÇn ChÊn Hoa. Tui muèn nãi kh«ng nªngÇn gôi anh ta nhiÒu qu¸ ! - T«n ThÊt TÇn dÆn t«i. -Khi gÇn gôi nhiÒu ng­êi ta sÏ tin nh÷ng lêi anh tanãi vÒ m×nh lµ ®óng. Nãi chung, ë trong tï anh nªncÈn thËn. Giao thiÖp víi bÊt cø ai còng vËy, cã khim×nh s¬ suÊt g©y ra nh÷ng hËu qu¶ rÊt xÊu.

T«i tr©n träng lêi khuyªn cñabËc ®¹i tr­ëng l·o trong bé l¹c tï. Kh«ng nghe lêi«ng th× cßn nghe ai ? ¤ng cã ®µng sau l­ng mét th©mniªn tï kh«ng ai s¸nh b»ng, kinh nghiÖm ®êi tï «ngtÝch lòy ®ñ cho mÊy thÕ hÖ ®i sau.

- C¶ víi b¸c n÷a chø ? - t«i nãi®ïa.

- TÊt nhiªn. - «ng tr¶ lêi r¸oho¶nh - Trong tï cã qu¸ nhiÒu ®iÒu bÊt ngê,®Õn nçi l¾m lóc m×nh chØ cßn biÕt trîn m¾tlªn mµ ng¹c nhiªn, anh ¹. ThËt vËy, con ng­êi ta l¹l¾m, thay ®æi nhanh l¾m ! Ng­êi m×nh ngì trung thµnh khil©m sù hãa ra tªn ph¶n béi. KÎ h«m qua bÞ c¶ tr¹i chªhÌn nh¸t th× h«m nay bçng lµm mäi ng­êi kinhng¹c v× mét hµnh ®éng anh hïng xuÊt chóng. Cuéc ®êi,nã l¹ l¾m ! Nãi bÊt ngê lµ nãi quen miÖng, chímäi tÝnh c¸ch cã s½n trong con ng­êi ta hÕt, tètcã, xÊu cã, gÆp dÞp lµ bïng ra, lµ næi lªn...

- B¸c kh«ng cho r»ng cã ng­êitèt, ng­êi xÊu ?

- Cã chí. Ng­êi tèt lµ ng­êibiÕt ph©n biÖt c¸i xÊu vµ c¸i tèt, ®iÒunªn lµm vµ ®iÒu kh«ng nªn lµm, lµ ng­êi cã ýchÝ m¹nh mÏ ®Ì nÐn ®­îc c¸i xÊu, kh«ng cho phÐp nãhoµnh hµnh... Ng­êi tèt lµ ng­êi sèng thËt thµ víimäi ng­êi còng nh­ víi chÝnh m×nh, tøc lµ tui muènnãi nh÷ng ng­êi kh«ng ®¹o ®øc gi¶, lµm ra vÎ tètnh­ng trong lßng xÊu xa...

Hoµng h«n ë T©n LËp ng¾n ngñi.Khi mÆt trêi võa khuÊt sau nh÷ng rÆng nói xa th× bãngtèi liÒn ®æ Ëp xuèng. Tï xÕp hµng ®iÓmdanh khi nh÷ng tia n¾ng cuèi cïng ch­a t¾t trªn nh÷ngngän c©y. §iÓm danh xong lµ tèi. Chóng t«i bÞlïa vµo phßng, khãa cöa l¹i.

C©u chuyÖn ®­îc tiÕp tôcbªn trong song s¾t.

- May mét c¸i lµ ë trong tï m×nhmau chãng nhËn ra ng­êi tèt ng­êi xÊu. Nhµ tï kh«ngcã chç cho nh÷ng ©m m­u l©u dµi. Ng­êi tï kh«ngbiÕt m×nh sÏ ë ®Þa ®iÓm nµo vµo ngµy mai, h¾n®Óu còng véi vµng ®Óu, còng hÊp tÊp ®Óu,sî kh«ng kÞp...

T«n ThÊt TÇn chØ sèng víi qu¸khø, b»ng qu¸ khø. Mµ qu¸ khø còng chØ ®­îc tÝnh tõn¨m 1946 trë vÒ tr­íc. Nh÷ng sù kiÖn sau ®ã,cho dï chóng lín tíi mÊy, «ng kh«ng tÝnh, kh«ng nhí,hoÆc kh«ng thÌm nhí.

- Tui ®· cã vî con.

¤ng b¾t ®Çu c©u chuyÖn, råiim bÆt.

- B¸c cã ®­îc tin cña b¸c g¸ikh«ng ?

- Kh«ng. Tõ n¨m 1946 tui kh«ng cßn®­îc tin g× cña nhµ tui n÷a.

- B¸c cã biÕt mÆt con chø ?

- BiÕt. Nã lµ con g¸i.

Ng­êi ta kÓ T«n ThÊt TÇn ®·tham gia cuéc næi lo¹n cña tï nh©n ë chiÕn khuB×nh-TrÞ-Thiªn. Nh÷ng ng­êi tï ph¸ tr¹i, giÕt lÝnhg¸c råi bá trèn vµo rõng. Hä lÇn l­ît bÞ b¾t l¹ihÕt, kh«ng sãt mét ai. Hai ng­êi bÞ kÕt ¸n töh×nh. T«n ThÊt TÇn lÜnh ¸n chung th©n, sau ®­îc gi¶mxuèng 20 n¨m. VÒ chuyÖn nµy d­êng nh­ T«n ThÊtTÇn kh«ng muèn nh¾c l¹i, kh«ng muèn nãi tíi, mÆc dÇut«i cã vµi lÇn hái «ng. M·i mét n¨m sau «ng míikÓ cho t«i nghe, nh©n c©u chuyÖn t×nh b¸oViÖt Nam ®¸nh ®¾m mét th«ng b¸o h¹m cña Ph¸p t¹ivïng biÓn SÇm S¬n n¨m 1950, t«i nh¾c tªn Hoµng§¹o.

- Anh biÕt h¾n ta µ ?

- Chóng t«i quen nhau kh¸ l©u.

¤ng cói xuèng, lÇm rÇm c©u g×nghe kh«ng râ. H×nh nh­ «ng v¨ng tôc. B×nh th­êngkh«ng bao giê T«n ThÊt TÇn v¨ng tôc hoÆc chöi bËy, chonªn t«i nghÜ t«i nghe nhÇm.

- B¸c b¶o sao ?

- Tui nãi h¾n lµ th»ng ch㠮Π!

T«i thÊy mÕch lßng. Dï saoHoµng §¹o còng lµ ng­êi quen cña t«i.

- T¹i sao b¸c l¹i gäi anh Êylµ th»ng ch㠮Π?

- Bëi v× h¾n lµ mét th»ng nh­røa.

T«n ThÊt TÇn nãi nh­ g¾t.

Th× ra chÝnh Hoµng §¹o lµ nguyªnnh©n, hay nãi cho ®óng, lµ khëi ®iÓm cho ®êi tïlª thª cña T«n ThÊt TÇn.

Hai ng­êi vèn lµ b¹n bÌ. Khi T«nThÊt TÇn rêi HuÕ ®i häc Tr­êng thÓ thao PhanThiÕt th× Hoµng §¹o ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. C¸chm¹ng Th¸ng T¸m næ ra ë HuÕ, Hoµng §¹o trë thµnhgi¸m ®èc c«ng an thµnh phè. T«n ThÊt TÇn trë vÒ,hä vÉn ch¬i víi nhau.

Cho tíi khi chñ tÞch Hå ChÝ Minhký HiÖp ­íc 6-3 n¨m 1946, cho qu©n Ph¸p quay l¹i§«ng D­¬ng thay qu©n ®éi §ång Minh lµm nèt viÖcgi¶i gi¸p qu©n ®éi NhËt B¶n vµ gi÷ trËt tù trªn l·nhthæ do NhËt chiÕm ®ãng, th× ë HuÕ mét sè chÝnhkh¸ch xa-l«ng bÊt b×nh. Hä nãi Hå ChÝ Minh b¸nn­íc. T«n ThÊt TÇn ë trong sè thanh niªn ph¶n ®èiHiÖp ­íc.

- B©y giê b¸c cã cßn nghÜ r»nglóc Êy b¸c ®óng kh«ng ?

- Kh«ng. Tui sai. Cô Hå ®· ®imét n­íc cê cao. NÕu qu©n T­ëng ë l¹i c¸i häacßn lín h¬n. Bän Ph¸p ë xa chÝnh quèc, qu©n sèkh«ng nhiÒu, qu©n T­ëng cã hËu cø s¸t n¸ch ta, l¹i« hîp, ch¬i nhau víi nã mÖt l¾m ...

T«n ThÊt TÇn t×m Hoµng §¹o nhêHoµng §¹o in truyÒn ®¬n chèng chÝnh phñ Hå ChÝMinh. Hoµng §¹o kh«ng nhËn lêi, mét hai khuyªn can T«nThÊt TÇn ®õng lµm chuyÖn thäc gËy b¸nh xe,nh­ng T«n ThÊt TÇn kh«ng nghe. Kh«ng nhê ®­îc Hoµng§¹o, «ng ®­a in n¬i kh¸c. Tê truyÒn ®¬n ch­a kÞpin th× T«n ThÊt TÇn bÞ b¾t. Ng­êi ra lÖnh b¾t T«nThÊt TÇn chÝnh lµ Hoµng §¹o.

- Sau, h¾n cã cho ng­êi gÆp tui,biÓu chØ cÇn tui chÞu xin gÆp h¾n nhËn cã lÇm lìth× h¾n tha... Tui tèng c¸i th»ng ®Õn phñ dô rakhái xµ lim. Sau ®ã th×... kh«ng biÕt Hoµng §¹o ®i®©u, hay lµ h¾n tr¸nh mÆt tui, nh­ng kh«ng thÊy v©nmßng chi n÷a. Råi kh¸ng chiÕn toµn quèc bïng næ, tïë lao Thõa Phñ bÞ tèng lªn chiÕn khu.

- Håi ®ã anh Hoµng §¹o bÞgäi ra Hµ Néi. - t«i nãi - Anh Êy kh«ng trë vÒHuÕ, mµ lµm tr­ëng ty c«ng an Thanh Hãa. §Õnlóc ®ã Hoµng §¹o cã muèn th¶ b¸c còng ®· muén.Liªn l¹c gi÷a c¸c ®Þa ph­¬ng trong thêi kú ®Çu kh¸ngchiÕn rÊt khã kh¨n...

T«i muèn an ñi T«n ThÊt TÇn. ChønÕu Hoµng §¹o muèn, anh vÉn t×m ®­îc c¸ch ®Óth¶ b¹n m×nh. Anh ®· quªn b¹n, hoÆc anh muèn cho ng­êita thÊy trong anh ngoµi lîi Ých cña c¸ch m¹ng ra kh«ngcßn cã chç cho c¸i g× kh¸c.

- Tõ ®ã, ë trong tï, tui còngkh«ng nghe ai nãi tíi Hoµng §¹o n÷a...

- Råi b¸c tham gia cuéc næi lo¹nph¸ tr¹i ?

T«n ThÊt TÇn c­êi, vÎ cay ®¾ng.

DÇn dµ, ch¾p nèi nh÷ng mÈuchuyÖn rêi r¹c cña «ng l¹i víi nhau t«i míibiÕt T«n ThÊt TÇn r¬i vµo trong sè nh÷ng ng­êi cÇm®Çu cuéc næi lo¹n nh­ thÕ nµo. Ng­êi cÇm ®ÇuthËt sù lµ Böu Viªn (cã thÓ t«i nhí tªn kh«ng®­îc chÝnh x¸c), sau bÞ xö tö, tõ l©u ®· ngÊm ngÇmchuÈn bÞ v­ît ngôc. Trong sè ng­êi cïng ®ång t©m víi«ng ta kh«ng cã T«n ThÊt TÇn. Khi nh÷ng ng­êi v­îtngôc lät ra ngoµi nhµ giam, hä gäi T«n ThÊtTÇn ®i theo. LÝnh canh ph¸t hiÖn, næ sóng. Nh÷ngng­êi v­ît ngôc chèng l¹i. Cuéc v­ît ngôc biÕnthµnh cuéc næi lo¹n ph¸ ngôc cã ®æ m¸u, cã ng­êichÕt, ng­êi bÞ th­¬ng c¶ ë hai phÝa. Sau nhiÒungµy lÈn quÊt trong rõng tÊt c¶ lÇn l­ît bÞ b¾t l¹i.C«ng an cho r»ng kh«ng cã lý nµo hai ng­êi tronghoµng téc, mét Böu mét T«n ThÊt, mµ kh«ng bµn b¹c víinhau. Kh«ng thÓ nµo c·i l¹i nh÷ng «ng chÊp ph¸p daihoi, T«n ThÊt TÇn nhËn ®¹i c¸i téi mµ «ng kh«ng cã.

Mét cuéc ®êi tan n¸t b¾t ®Çutõ mét chuyÖn kh«ng ®©u.

Chóng t«i ch¬i th©n víi nhau, mÆcdÇu ®øng gi÷a t«i vµ T«n ThÊt TÇn lµ M¸c. §­îc c¸iT«n ThÊt TÇn kh«ng quan t©m t«i céng s¶n hay kh«ng céngs¶n nh­ nh÷ng ng­êi tï sè lÎ kh¸c. Ng­êi nh­ t«i dÔ®­îc Ban Gi¸m thÞ chän lµm ¨ng-ten l¾m, bänhä nghÜ thÕ vµ cã th¸i ®é l¹nh nh¹t hoÆc xal¸nh t«i. Cã ng­êi cßn x­ng x­ng r»ng ®óng thÕ.T«i kÖ. Dï sao th× t«i vÉn lµ kÎ t×nh cê r¬i vµohµng ngò hä tõ phÝa bªn kia. T«i kh«ng ph¶i ng­êicña hä.

T«n ThÊt TÇn ham hiÓubiÕt. ¤ng cßn b¾t t«i nãi cho «ng nghe lýthuyÕt chñ nghÜa M¸c, lµ c¸i «ng kh«ng hÒ®­îc ®äc. Nh÷ng bµi gi¶ng chÝnh trÞ cña c¸c «ngc¸n bé dÜ nhiªn kh«ng ph¶i chñ nghÜa M¸c råi. C¸c chñnghÜa, kÓ c¶ chñ nghÜa M¸c, theo quan niÖm th«ngth­êng, kh«ng cÇn ®i cÆp kÌ víi cßng tay vµ cïm s¾t.T«i nãi l¹i cho «ng nghe nh÷ng ®iÒu t«i biÕt,mét c¸ch hê h÷ng. T«i ®· ng¸n mäi thø chñ nghÜamµ v× chóng ng­êi ta thÞt nhau.

- Nh­ vËy, anh cho r»ng nã kh«nghiÖn thùc ?

- TÊt c¶ ®Òu mß mÉm. M¸c mßmÉm trong lý thuyÕt, c¸c nhµ m¸c-xÝt mß mÉmtrong thùc hµnh. C¸i kh¸c nhau lµ trong mét lýthuyÕt sai lÇm chØ cã ch÷ nghÜa lµ bÞ x©y x¸t chótÝt, cßn trong thùc hµnh lµ nh÷ng sè phËn ng­êi, sailÇm g©y ra bi kÞch.

T«n ThÊt TÇn thë dµi.

- VËy c¸i g× cßn l¹i trong chñnghÜa M¸c sau khi anh thÊt väng víi nã ?

- PhÇn nh©n b¶n cña nã, ®Êy lµtÊt c¶ nh÷ng g× cßn trong t«i. T«i thÝch môc ®Ých cñac¸i x· héi mµ M¸c t­ëng t­îng ra :"§­a conng­êi tõ v­¬ng quèc tÊt yÕu qua v­¬ng quèc tùdo" Con ng­êi chØ ®­îc tù do thËt sù khi nã tho¸tkhái sù rµng buéc cña nh÷ng c¸i tÊt yÕu...

- TÊt yÕu lµ c¸i g× trongkh¸i niÖm cña M¸c ?

T«i gi¶i thÝch. T«n ThÊt TÇnch¨m chó nghe. Trong nhµ tï kh«ng cã s¸ch, kh«ng cãb¸o, th¶ng hoÆc cã chót g× thuéc nÒn v¨n minh Ênlo¸t lät ®­îc vµo ®©y th× ®ã l¹i lµ s¶n phÈmcña ngµnh tuyªn gi¸o(4),mang theo nh÷ng ng«n tõ, nh÷ng kh¸i niÖm hoµn toµn xal¹ víi nh÷ng g× mµ chµng trai hai m­¬i ba tuæi vµo n¨m1946 gi÷ l¹i tõ mét thêi ®· mÊt.

- Nh­ vËy M¸c lµ ng­êi t×m tßi,cßn nh÷ng ®Ö tö cña M¸c th× kiÕm ch¸c.

- Cã thÓ hiÓu nh­ vËy.

- C¸i x· héi céng s¶n mµ M¸c m¬t­ëng cã kh¸c g× thiªn ®­êng cña Thiªn Chóa gi¸o hayNirvana cña PhËt gi¸o ? T¹i sao céng s¶n c¸c anh l¹ichèng c¸c t«n gi¸o ?

- T«i kh«ng chèng.

- VËy anh kh«ng ph¶i lµ céng s¶nråi.

Nãi chuyÖn chñ nghÜa M¸c trongtï thËt v« duyªn. Ng¸n l¾m. T«i ®Ò nghÞ dÑp nãqua mét bªn ®Ó ch¬i cê. T«n ThÊt TÇn chiÒut«i. ¤ng ch¬i cê vµo lo¹i giái trong tr¹i. T«i kh«ngthÓ lµ ®èi thñ cña «ng. §èi thñ cña «ng chØ cãhai : Phón Nµng C¸i vµ LÇm S× LÇn, hai «ng n«ng d©nng­êi Hoa ë L¹ng S¬n.

T«i lÊy lµm thó vÞ c¸ch phiªn©m H¸n-ViÖt nh÷ng c¸i tªn d©n d· cña ng­êi Tµu.DÞp Pón M»n nghe xÊu xÝ lµ thÕ mµ khi phiªn thµnhDiÖp B¶n Minh nghe thËt ®Ñp, s­íng c¸i tai. PhónNµng C¸i nghe ch¼ng ra g×, nh­ng thö ®äc theo c¸chphiªn ©m H¸n ViÖt mµ xem. Nã sÏ thµnh Phan HµnhGiai, tuyÖt. Phón Nµng C¸i cã «ng b¹n kh«ng lóc nµorêi lµ LÇm X× LÇn, h×nh nh­ ®äc theo ©m H¸nViÖt lµ L©m SÜ Liªn th× ph¶i.

Hai «ng n«ng d©n ë mét lµng biªngiíi ViÖt-Trung trë thµnh tï sè lÎ v× mét nguyªnnh©n l¨ng nh¨ng. Theo c¸c b¹n tï th× ®©u nh­ chØ v×mét c©u nãi kh«ng ®Ñp ®èi víi l·nh tô hä Maotrong mét b÷a r­îu, thËm chÝ tØnh dËy hai «ng ch¼ngnhí hä ®· nãi g×. Còng nh­ tr­êng hîp Dip PónM»n, tuy lµ ph¶n ®éng chèng chÕ ®é, nh­ng Ban Gi¸mthÞ tr¹i biÕt râ hä lµ ai. §· kh«ng sî hai tªnph¶n c¸ch m¹ng kÝch ®éng tï næi lo¹n hoÆc lµmchuyÖn tÇm bËy nµo kh¸c trong tr¹i, hä cßn chohai «ng vµo to¸n tù gi¸c chuyªn vÒ n«ng nghiÖp.Ngoµi c¸i sù ph¶i xa vî xa con vµ buæi tèi ph¶i vµonhµ giam cã khãa ngoµi, hai «ng n«ng d©n vÉn i x× lµhai «ng n«ng d©n cµy s©u cuèc bÉm. Phón Nµng C¸i vµLÇm S× LÇn ®· ë trßm trÌm hai lÖnh, cã triÓnväng ®­îc thªm mét lÖnh thø ba, nh­ng xem rahä yªn t©m l¾m. Lµ d©n cña c¸i nhµ n­íc nµy tètnhÊt lµ yªn t©m. Kh«ng yªn t©m còng ch¼ng ®­îc. Nãcho sèng ®­îc sèng, b¾t chÕt ph¶i chÕt, suynghÜ mµ lµm g× ! Mµ hä còng ch¼ng buån trèn. Ngoµic¸i lµng quª ch«n nhau c¾t rèn ra m·i tËn L¹ng S¬n, hai«ng ch¼ng biÕt n¬i nµo kh¸c, kÓ c¶ n­íc Tµu,tõ ®ã c¸c cô tæ cña hai «ng ®· tíi ®©y. Ngoµi giêlµm viÖc Phón Nµng C¸i vµ LÇm X× LÇn bÇy bµn cêra, d×m mäi sù ®êi trong nh÷ng trËn chiÕn ¸cliÖt kh«ng cã tiÕng sóng.

Cê t­íng ë trong tï lµ thó vuiduy nhÊt cña nh÷ng «ng giµ. Nh×n hä tËp trung t­t­ëng vµo nh÷ng n­íc cê hiÓm hãc ®Ó giµnhchiÕn th¾ng th× biÕt. Kh«ng cã g× lµm cho nh÷ngcon ng­êi ®au khæ quªn ®i ®­îc thùc t¹i tµn nhÉnb»ng c¸i bµn cê b»ng giÊy vµ nh÷ng qu©n cê còng b»nggiÊy båi, hoÆc b»ng gç tù gät lÊy. Nhê bµn cêhä ®Æt cuéc sèng ®¸ng nguyÒn rña xuèng ch©n®Ó tho¸t tôc.

- ¤ng Hå còng lµ mét tay cêgiái. - T«n ThÊt TÇn nãi.

- Sao b¸c biÕt ?

- "L¹c n­íc, hai xe ®µnh báphÝ. GÆp thêi mét tèt còng thµnh c«ng". - «ngtrÝch dÉn - Kh«ng giái cê kh«ng thÓ ®óc kÕtch©n lý nhÑ nhµng nh­ røa ®­îc.

- B¸c cã nghÜ tíi mét ngµy b¸csÏ ra khái ®©y kh«ng ?

- Anh muèn nãi tíi c¸i thêi sÏkh¸c ®i ?

- Cho dï c¸i thêi cã kh«ng kh¸c®i th× ng­êi ta còng kh«ng thÓ giam mét con ng­êim·i m·i.

- T¹i sao l¹i kh«ng thÓ ? Anhquªn anh ®· nãi víi tui vÒ chuyªn chÝnh v« s¶n ëLiªn X« ra r¨ng råi sao ? ª ViÖt Nam m×nh cßn may,ng­êi ta kh«ng giÕt. Ng­êi ch©u ¢u th¼ng ruétngùa, chø ng­êi ViÖt m×nh th©m. Nu«i th»ng tïch¼ng hÕt bao nhiªu mµ l¹i thu vÒ ®­îc rÊtnhiÒu ...

Nh×n con ng­êi gµy cßm xanh xaongåi tr­íc mÆt mµ th­¬ng. T«n ThÊt TÇn sau khi ®­îcgi¶m ¸n xuèng hai m­¬i n¨m cßn ®­îc gi¶m nhiÒulÇn n÷a. Cho tíi khi s¹ch ¸n. TÝnh ra tíi nay «ng ®·ngåi hÕt nî nhµ n­íc tõ l©u. ThÕ nh­ng «ngvÉn kh«ng ®­îc tha, vÉn cø ë tï. Kh«ng cßn ¸n th×cã lÖnh.

- Ng­êi ta kh«ng th¶ tui lµ dohoµn c¶nh. - T«n ThÊt TÇn gi¶i thÝch - §Êt n­íc bÞchia c¾t. Gia ®×nh tui ë phÝa bªn kia, ch¼ng lÏ häth¶ tui vÒ Nam µ ? Cßn th¶ ë miÒn B¾c th×biÕt th¶ tui vÒ ®©u ?

- VÒ ®©u lµ chuyÖn cñab¸c. HÕt h¹n th× ph¶i tha.

- §©u cã røa ®­îc. Th¶ ra®Ó tui ®i lang thang tuyªn truyÒn ph¶n ®éng µ ?

Cø nh­ thÓ t«i ®ang nãichuyÖn víi mét c¸n bé tuyªn huÊn vËy.

T«n ThÊt TÇn kh«ng nghÜ tíi ngµyvÒ. ¤ng sèng bëi v× «ng ch­a chÕt.

- Cã sè c¶ ®Êy anh ¹ ! - «ngnãi khi ngåi bªn c¹nh t«i ®ang thoi thãp trong mét trËndÞch kiÕt lþ lµm chÕt c¶ chôc tï trong tr¹i.- Xem ra sè anh sè tui cßn sèng dai l¾m.

TrËn dÞch b¾t ®Çu tõ chuyÕntï h×nh sù ®­îc chuyÓn b»ng xe ca tõ tr¹iHµ-Nam-Ninh(5)lªn. Trong ®¸m tï nhÐt chÆt cøng trong xe cã mét ng­êi®ang hÊp hèi v× bÖnh kiÕt lþ. Ng­êi hÊphèi th× ®Ó cho hä ®­îc chÕt yªn, cßnchuyÓn lªn lµm g×, t«i kh«ng hiÓu. Ch¾c h¼nng­êi ta muèn tèng khø tÊt tËt ®¸m tï cò ®i ®Ógi¶i phãng mÆt b»ng ®ãn tï míi. Anh tï hÊp hèi kh«ngph¶i nhËp tr¹i, mµ ®­îc ®­a th¼ng vµo nhµ x¸c.§µng nµo th× y còng kh«ng trèn ®­îc n÷a råi. §i cßnch¼ng næi, nãi g× trèn.

Ban ®ªm ng­êi hÊp hèi tØnh l¹i,kªu gµo th¶m thiÕt. N»m trong nhµ giam t«i nghetiÕng y kªu khµn khµn yÕu ít nh­ tiÕng mÌo.Ch¼ng cã ai trong sè lÝnh g¸c rÏ vµo xem y lµm sao. S¸ngngµy ra kh«ng thÊy y trong nhµ x¸c, míi ®i t×m th× thÊyy næi lÒnh bÒnh trong bÓ n­íc. Th× ra y kh¸t,gµo m·i ch¼ng thÊy ai ®Õn. Y liÒn bß ra ng·xuèng bÓ n­íc vµ chÕt ch×m trong ®ã. Nh÷ngng­êi tï nãi lÝnh g¸c sî c¸i nhµ x¸c. §ån r»ng ë®ã cã ma. Nh÷ng con ma tï kh«ng gièng c¸c lo¹i ma kh¸c,chÕt råi chóng vÉn cø luÈn quÈn ë n¬i chóng qua®êi. T¹i sao kh«ng cßn g× kiÒm táa mµ chóng kh«ngvÒ nhµ th× kh«ng ai gi¶i thÝch ®­îc. Vµo nh÷ngbuæi m¬ th©m tèi trêi hay lµ s¸ng tr¨ng su«ng l¹ihiÖn lªn däa lÝnh, lÝnh sî bá ch¹y th× chóngc­êi khanh kh¸ch.

Trong tr¹i T©n LËp cã mét sèbÓ chøa n­íc cho tr¹i viªn dïng. N­íc ®­îc b¬mtõ tr¹m thñy ®iÖn ®Æt bªn ngoµi tr¹i vµo trongc¸c bÓ trong mét hÖ thèng b×nh th«ng nhau.

Buæi s¸ng b¾t ®Çu trËn dÞch :toµn tr¹i ng· bÖnh. Kh«ng cã thuèc, hÕt ng­êinµy ®Õn ng­êi kh¸c theo nhau ra b·i tha ma dµnh chotï.

Thªm mét lÇn t«i ®­îc môc kÝchsøc ®Ò kh¸ng m·nh liÖt cña c¬ thÓ ViÖtNam. Nh÷ng ng­êi tï èm vèn ®· gµy cßm v× thiÕu¨n vËt vê ngoµi s©n tr¹i nh­ nh÷ng bé x­¬ng biÕt®i, ch¼ng ®­îc ch÷a ch¹y g×, ch¼ng cã thuèc g×®Ó uèng, mµ kh«ng chÕt.

Khi dÞch t¾t th× ®Õn l­îtt«i bÞ bÖnh. Trong thêi gian cã dÞch t«i rÊt gi÷g×n, kh«ng d¸m dïng mét chót n­íc l· nµo, ®Õn c¶n­íc röa mÆt ®¸nh r¨ng còng dïng n­íc ®· ®un s«i.Nhµ bÕp ­u ¸i t«i, t«i muèn xin bao nhiªu n­ícchÝn còng ®­îc.

KiÕt lþ lµ mét bÖnhrÊt khã chÞu. Søc kháe xuèng rÊt nhanh cïng víi nh÷ngc¬n ®au qu»n qu¹i. DiÖp B¶n Minh, T«n ThÊt TÇn, c¶hai «ng n«ng d©n ph¶n c¸ch m¹ng Phón Nµng C¸i vµ LÇmX× LÇn ®Òu lo cho t«i. Chèc chèc më m¾t ra t«i l¹ithÊy hoÆc ng­êi nµy hoÆc ng­êi kia ë bªn m×nh. TrÇnChÊn Hoa nh÷ng ngµy Êy chuyÓn ®i chç kh¸c - y sîl©y. V¶ l¹i, y còng ch¸n. T«i kÝn nh­ b­ng. Ch¼ng cãthÓ gîi ë t«i c©u g×. §«i khi, sèt ruét, y háith¼ng vµo chuyÖn vô ¸n. T«i b¶o c«ng an dÆn ®©ylµ bÝ mËt cña §¶ng kh«ng ®­îc nãi víi ai, thÕlµ xong.

Mét ®ªm t«i thøc giÊc v× nghem¬ hå cã tiÕng ng­êi gäi.

- Ai ®Êy ?

- Em ®©y, Cao ®©y !

Trong bãng ®ªm t«i thÊy mét bãngng­êi lê mê cói xuèng. C¸i bãng ghÐ s¸t tai t«i :

- Anh ¬i, anh ®õng chÕt !

T«i bËt c­êi. Lµm sao cã thÓ®õng chÕt ®­îc ? ChÕt lµ c¸i kh«ng thÓ®õng. Søc m¹nh cña c¸i chÕt lµ kh«ng thÓ ng¨nc¶n.

Cao ghÐ ng­êi n»m xuèng. §ã lµmét thanh niªn nhá bÐ, nh­ng rÊt nhanh nhÑn, bÞ tËptrung c¶i t¹o víi téi danh biÖt kÝch. T«i kh«nghiÓu t¹i sao Cao bÞ tËp trung c¶i t¹o. Nh­ng t«icòng ch¼ng buån t×m hiÓu. Trong nhµ tï cã qu¸ thõanh÷ng ®iÒu lµm t«i ng¹c nhiªn. §©y lµ n¬i tËptrung nh÷ng ®iÒu phi lý nhÊt nh­ng cã thËt. Nãitheo c¸ch Descartes(6),chóng tån t¹i chØ v× chóng h÷u h×nh.

- Trong tr¹i chØ cã hai ng­êicéng s¶n lµ anh vµ em. - t«i nghe tiÕng Cao th× thµobªn tai - Em cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ anh.

T«i cè cùa quËy c¸nh tay nÆngnh­ ch× ®Ó n¾m lÊy tay Cao :

- C¶m ¬n em.

- Em ®· bµn víi b¸c TÇn. B¸cvíi em sÏ cè g¾ng ch¨m nom anh ®Ó anh chãng kháe...

T«i c­êi cay ®¾ng. Giê ®©y t«icã hai ng­êi ®ang ra søc gióp t«i chèng l¹i c¸ichÕt : mét ph¶n c¸ch m¹ng vµ mét céng s¶n.

S¸ng h«m sau, theo lêi khuyªn cñaCao, t«i viÕt mét bøc th­ göi vÒ cho gia ®×nh®Ó gia ®×nh xin th¨m ®ét xuÊt, mang thuèc cho t«i.T«i viÕt, kh«ng mÊy tin t­ëng ë kÕt qu¶ bøcth­. Nã ®Õn ®­îc hay kh«ng lµ mét chuyÖn. NhµcÇm quyÒn cã cho gia ®×nh lªn th¨m t«i hay kh«ng lµchuyÖn kh¸c. Bøc th­ ®· ®Õn. Vî t«i tøc tèclªn ngay. B»ng c¸ch nµo Cao göi ®­îc bøc th­ t«ikh«ng biÕt. Ch¾c Cao bµn víi DÞp Pón M»n vµ gi¸n®iÖp quèc tÕ ®· liÒu m¹ng ®Ó cøu t«i.

Tõ h«m ®ã hµng ngµy ®i lµmvÒ lµ Cao ®Õn giÆt giò quÇn ¸o cho t«i, lo l¾ngc¬m n­íc cho t«i, mÆc dÇu Cao ë mét to¸n kh¸c. T«i®­îc ¨n nhiÒu rau h¬n, thøc ¨n ngon h¬n, c¬m còngnhiÒu h¬n, cã h«m lµ ng« t­¬i. Thøc ¨n cña tr¹i®­îc h©m l¹i, nãng hæi. Trong b÷a ¨n, T«n ThÊt TÇnvµ Cao ngåi bªn, khuyÕn khÝch t«i ¨n tõng miÕng.

T«n ThÊt TÇn m¸ch t«i :

- Anh ph¶i ng¨n th»ng Cao. Ai l¹inã leo vµo c¶ vµo trong kho cña Ban lÊy c¾p m× chÝnh,muèi, c¶ ng« n÷a. Hä mµ b¾t ®­îc th× chÕt !

Cao nghe t«i tr¸ch, c­êi h× h× :

- NghÒ em mµ, anh ®õng lo.

Lóc Êy t«i ch­a biÕt Cao lµchiÕn sÜ ®Æc c«ng.

Còng trong nh÷ng ngµy nµy CaokÓ cho t«i nghe v× sao cËu ta mang téi danh biÖtkÝch.

Hai n¨m tr­íc, t¹i vïng chiÕnthuËt 1(7),tiÓu ®éi trinh s¸t cña ®¬n vÞ ®Æc c«ng mµ Cao lµtiÓu ®éi tr­ëng ®ang len lái trong rõng th× gÆpmét trung ®éi th¸m b¸o ®Þch tõ trùc th¨ng ®æ xuèng.Mét trËn tao ngé chiÕn d÷ déi næ ra. KÐm h¼n ®èiph­¬ng vÒ qu©n sè vµ trang bÞ, c¸c chiÕn sÜtrong tiÓu ®éi Cao lÇn l­ît ng· xuèng. Cßn l¹i métm×nh Cao vµ mét ®ång ®éi bÞ th­¬ng nÆng. Cao b¾n tr¶cho tíi khi khÈu AR15 hÕt ®¹n. §óng lóc Cao ®ËpkhÈu sóng, câng ®ång ®éi x«ng ra ®Ó c­íp khÈusóng kh¸c quyÕt tö víi ®Þch th× viªn sÜ quan phÝabªn kia kªu lªn :"Kh«ng ®­îc b¾n ! Ph¶i b¾t sèng!"

§­a Cao vÒ vÞ trÝ ®æ qu©n,viªn sÜ quan ra lÖnh cëi trãi cho Cao, råi rãt r­îumêi Cao :"T«i h©n h¹nh ®­îc mêi r­îu mét ng­êianh hïng ! H·y bá qua mét bªn nh÷ng bÊt ®ång chÝnhkiÕn, chuyÖn bªn nµy bªn kia, ®Ó uèng víit«i, mét ng­êi ViÖt, ®ång bµo anh !". Cao uèng.Theo yªu cÇu cña Cao viªn sÜ quan ch«n cÊt cÈn thËn c¸cb¹n ®ång ®éi cña Cao tr­íc mÆt Cao, råi göi trùcth¨ng ®­a Cao vÒ Sµi Gßn.

Cao b»ng lßng chiªu håi. Qu©n®éi Sµi Gßn cho Cao ®i häc t¹i khu biÖt kÝchLong Thµnh. "Kh«ng dÔ dµng g× mµ vµo trinh s¸t trongmét tr­êng huÊn luyÖn biÖt kÝch cña ®Þch, CaonghÜ. M×nh t­¬ng kÕ tùu kÕ vµo trong ®ã t×mhiÓu råi trë vÒ b¸o c¸o víi trªn, hãa hay!". Xong líp huÊn luyÖn Cao ®­îc nÐm ra miÒnB¾c, xuèng khu vùc Yªn B¸i. Sau khi giÕt to¸n tr­ëngbiÖt kÝch, Cao «m ®iÖn ®µi ch¹y ra quèc lé,gi¬ sóng chÆn mét chiÕc xe t¶i, b¾t chë th¼ngvÒ Hµ Néi.

Cao ®­îc ®ãn tiÕp tötÕ, ®­îc nu«i nÊng chu ®¸o, sang träng n÷a lµkh¸c, trong suèt thêi gian ngåi ë c¬ quan Bé Tæng Thamm­u. Ng­êi ta b¶o Cao viÕt l¹i toµn bé nh÷ng g×cËu ta trinh s¸t ®­îc t¹i khu Long Thµnh. ViÕt xongth× c¸n bé qu©n ph¸p tíi b¾t ®i giao cho bªn c«ng an.§ã lµ lý do v× sao Cao cã téi danh biÖt kÝch mµkh«ng cã ¸n h×nh.

T«n ThÊt TÇn biÕt chuyÖn,l¾c ®Çu :

- Ng­êi ta ®èi víi cËu røatÖ qu¸ !

- ThÕ ng­êi ta ®èi víi b¸ckh«ng tÖ µ ?

- Tui kh¸c, cËu kh¸c. Tui lµ ph¶nc¸ch m¹ng. CËu lµ c¸ch m¹ng.

Sau khi bÞ t«i tr¸ch, Cao kh«ngd¸m leo vµo kho c«ng an ¨n trém n÷a. Cã vÎ cËu ta coiý kiÕn cña t«i lµ mÖnh lÖnh cÊp trªn,kh«ng thÓ c­ìng.

C¬n bÖnh qua, t«i ¨n gi¶ b÷a,lóc nµo còng thÊy ®ãi. T«i kh«ng nghÜ tíi c¸i g×kh¸c ngoµi miÕng ¨n. ThÌm ®ñ thø. ThËm chÝ nghÜtíi mét miÕng ch¸y n­íc d·i ®· øa ra.

Cßn nhí mét h«m to¸n t«i ®­îclÖnh ®i ch÷a nhµ cho Ban Gi¸m thÞ, mÊy «ng b¹n tïgiµ mõng r¬n kh¸m ph¸ ra lu n­íc g¹o cña Ban ®Çy c¬mthõa ®æ ®i lÉn lén víi tr¨m thø bµ d»n kh¸c. T«i®­îc ph©n c«ng ë trªn m¸i ®Ó dÆm l¹i mÊychç tranh môc, ®ång thêi canh chõng cho c¸c b¹n tïxét xÖt(8)bªn d­íi. T«i vê cÆm côi lµm, nh­ng m¾t vÉn bao qu¸tmét vïng chung quanh. Chç c¬m thõa trong phót chèc®· trë thµnh nåi ch¸o ngon lµnh, tuy ph¶ng phÊt mïichua cña dÊm bçng.

ë bªn d­íi ng­êi ta gäilªn :

- B¸c Hiªn ¬i ! B¸c xuèng ¨n víichóng t«i.

T«i c¶m thÊy ruét gan cån cµo,nh­ng t«i rïng m×nh khi nghÜ tíi lu n­íc g¹o.

- C¶m ¬n c¸c b¸c. C¸c b¸c cø ¨n®i. §Ó t«i g¸c cho.

- Chóng t«i sÏ ®Ó phÇn b¸c.

- T«i kh«ng ¨n ®©u. MÊy b÷a naybông d¹ t«i kh«ng tèt.

- VËy còng ®­îc. Chóng t«i ¨nhÕt nh¸ ?

Trong nhµ tï cuéc ®¸nh nhau víib¶n th©n kh«ng bao giê kÕt thóc. ChØ cã thÓth¾ng tõng trËn mét. C©u chuyÖn n¨m x­a víi «ng§Æng Xu©n ThiÒu trë vÒ trong trÝ nhí. BiÕt«ng ®­îc c¸c ®ång chÝ gäi lµ "anh hïng thµnhKý Con(9)",v× «ng ®· chÞu ®ùng ®­îc hai m­¬i b¶y trËn ®ßntra liªn tôc, t«i hái «ng :

- Chó ¬i, lµm thÕ nµo mµ chóchÞu ®ùng giái thÕ ?

¤ng c­êi hµ hµ :

- Giái g× ! Tao cø cè chÞu tõngtrËn mét, ChÞu ®­îc ®Õn ®©u biÕt ®Õn®Êy. Cã thÓ trËn thø hai m­¬i t¸m th× tao g·y,biÕt ®©u ®Êy, ai d¸m nãi ch¾c, nh­ng chóng nãmÖt, chóng nã bá cuéc th× tao ®­îc anh em bèc lªnt«n lµm anh hïng, chø anh hïng c¸i g× ®©u ...

¤ng kh«ng khiªm tèn gi¶ vê. ¤ngnãi sù thËt "chóng nã mÖt, chóng nã bácuéc", nh­ng chÊt anh hïng thËt l¹i ë chÝnh tronglêi thó nhËn "biÕt ®©u ®Êy, ai d¸m nãich¾c". C¸i chÊt Êy «ng vÉn gi÷ ®­îc khi c¸chm¹ng thµnh c«ng råi, cã thÓ nh©n danh nh÷ng hy sinh®Ó ®ßi hái ®·i ngé. Lµ anh em víi tæng bÝ th­Tr­êng Chinh, «ng cã thÓ kiÕm ®­îc mét chøc toh¬n chøc vô tr­ëng, nh­ng «ng thÝch lµm vô tr­ëngB¶o tån b¶o tµng ®Ó ch¨m lo cho nh÷ng g× tæ tiªn®Ó l¹i kh«ng bÞ mai mét. "ThÊy ®Òn chïabÞ ph¸ nhiÒu qu¸, tao sãt, «ng nãi. HÕt B¾cthuéc lÇn thø nhÊt ®Õn B¾c thuéc lÇn thø hai, råitr¶i qua biÕt bao nhiªu cuéc chiÕn tranh kh¸c, c¸cc«ng tr×nh kiÕn tróc cña c¸c cô cã cßn ®­îc lµmÊy. Ph¶i cã ng­êi gi÷ g×n chø !"

Nh÷ng tÊm g­¬ng cña thÕhÖ ®i tr­íc n©ng ®ì t«i rÊt nhiÒu trong nh÷ngn¨m tï, tõ ngµy ®Çu tiªn cho tíi ngµy cuèi cïng. KhibÞ nh÷ng c¬n ®ãi dµy vß t«i th­êng nhí tíi c¸c bËctiÒn bèi c¸ch m¹ng ®· chÞu ®ùng thÕ nµo trongnhµ tï ®Õ quèc ®Ó ®éng viªn m×nh v­ît quasù khèn khã.

Nh÷ng c¬n ®ãi cån cµo vµo c¸i®Ën gi¶ b÷a bít hµnh h¹ t«i cßn nhê nh÷ng v¸n cêcña T«n ThÊt TÇn. VÒ cê t­íng t«i kh«ng ®¸nghäc trß «ng. NhiÒu h«m, m¶i ®¸nh cê, t«i quªnc¶ ¨n. T«i quªn th× ®· cã Cao nhí. ThÊy chóng t«i®ang mª m¶i ch¬i cê cËu ta v¸c b¸t ra lÜnh c¶ cho t«ilÉn T«n ThÊt TÇn.

T«i còng thÝch ®Ó Cao nhËnphÇn c¬m cho chóng t«i. Tuy viÖc chia c¬m trong c¸cto¸n sè lÎ cã tiÕng lµ c«ng b»ng, nh­ng kh«ng ph¶iv× thÕ mµ ®­îc phÐp l¬ lµ. Cao kh«ng hæ danhchiÕn sÜ trinh s¸t. M¾t cËu ta tinh nh­ m¾t mÌo,kh«ng cho phÐp ai qua mÆt.

Tï sè lÎ chia c¬m b»ng c©n.Ng­êi ta lµm lÊy mét c¸i c©n th« s¬ ®Ó c©n c¬m.C¸i c©n tù t¹o gièng nh­ c©n tiÓu ly, chØ cÇn thªmhoÆc bít mét chót xÝu c¬m b»ng ®Çu ngãn tay lµ nã®· mÊt th¨ng b»ng. Tï sè ch½n, dï boäc, dï cã¸n, ®Òu nh×n c¸i c©n bªn sè lÎ b»ng con m¾t khinhbØ. Quen ¨n tiªu vÒ nhiÒu ngoµi x· héi, häcoi c¸i sù c©n c¬m lµ ti tiÖn. Tï sè ch½n dïng b¸t®Ó ®ong khi chia c¬m, b¸t vôc m¹nh th× c¬m ®­îcnªm chÆt, vôc yÕu th× c¬m xèp, cho nªn suÊt c¬mcña c¸c sÜ quan bao giê còng lín h¬n suÊt c¬m lÝnh.

VÒ chuyÖn chia thÞt th× c¶sè lÎ lÉn sè ch½n ®Òu chia nh­ nhau, theo cïng métc¸ch. Tï s¾p b¸t thµnh hµng, ng­êi chia thÞt chäntõng miÕng ®Òu nhau g¾p vµo mçi b¸t. Chia chothËt ®Òu rÊt khã v× nhµ bÕp chÆt miÕng tomiÕng nhá, miÕng n¹c miÕng x­¬ng, kh«ng b»ngnhau. Ng­êi ta gi¶i quyÕt chia cho c«ng b»ng b»ngc¸ch viÕt tªn c¶ to¸n vµo mét m¶nh giÊy, métng­êi cÇm m¶nh giÊy quay l­ng l¹i nh÷ng b¸t thÞt ®·®­îc chia, mét ng­êi kh¸c gâ bÊt ­ng vµo mét c¸ib¸t nµo ®ã, ng­êi cÇm giÊy x­íng lªn mét c¸i tªn,thÕ lµ ng­êi cã tªn lÜnh phÇn thÞt mang ®i. C¸chnµy gäi lµ quay mÆt ®Æt tªn. Nh­ thÕ, mçilÇn tr¹i cho ¨n thÞt lµ mçi lÇn m×nh ph¶i nhËnphÇn trong b¸t ng­êi kh¸c. Cã nh÷ng c¸i b¸t cãc c¸y,nh×n mµ ghª, lóc ®Çu t«i rÊt sî, m·i míi quen.Mäi ng­êi ®Òu cho r»ng T«n ThÊt TÇn bÞ laophæi, nh­ng ®Õn b÷a cã thÞt, ng­êi nµo ví ph¶ib¸t cña T«n ThÊt TÇn còng vÉn ¨n ngon lµnh nh­th­êng. ª trong tï mµ kh¾t khe chuyÖn vÖ sinhcòng ch¼ng ®­îc. §· ë tï th× ph¶i chÞu ë lÉn víi®ñ thø bÖnh tËt. Trong tr¹i cã c¶ ng­êi hñi. Anhta ë chung víi mäi ng­êi, nh­ng ch­a thÊy ai bÞl©y. VÒ sau, gÆp ®­îc viªn gi¸m thÞ tèt bông, anhta ®­îc ë c¸ch ly trong mét phßng con tÝ xÝu ë ®Çuhåi tr¹m x¸(10)vµ tõ ®ã th«i kh«ng ph¶i ®i lao ®éng hµng ngµy n÷a.

Trong tr¹i giam dï anh cã ¸n hayanh boäc, dï anh mang sè lÎ hay sè ch½n, dï anh lµtï th­êng hay tï binh, ®Òu lµ tï tuèt. Tï th×ph¶i lao ®éng. Nh­ng nÕu lao ®éng ®Ó mµ sèngth× chuyÖn dÔ hiÓu. Khã hiÓu ë chç lao®éng c¶i t¹o kia.

Ng­êi n­íc ngoµi th­êng cã sùhiÓu lÇm côm tõ lao ®éng c¶i t¹o. Hä t­ëngchØ cã tï míi ph¶i lao ®éng c¶i t¹o. Hoµn toµn kh«ngph¶i thÕ. Sau n¨m 1950, biªn giíi ViÖt - Trungth«ng th­¬ng, kh¸i niÖm lao ®éng c¶i t¹o ®­îc dunhËp vµo ViÖt Nam lÇn ®Çu. Nã tíi cïng víi sùhäc tËp gi¸o tr×nh LÞch Sö TiÕn Hãa Nh©n Lo¹i,trong ®ã Charles Darwin(11)®­îc nh¾c ®Õn mét chót, M¸c vµ Engels mét chót,cßn l¹i lµ sù ph¸t triÓn t­ duy cña Mao Tr¹ch-®«ngvµ c¸c lý thuyÕt gia néi hãa. Chóng t«i, conch¸u loµi khØ(12),ph¶i biÕt ¬n lao ®éng, mµ lµ lao ®éng ch©n tay kia,chø lao ®éng trÝ ãc kh«ng ®­îc tÝnh ®Õn, nhê cãnã mµ tæ tiªn chóng t«i míi thµnh ng­êi.

C©u nãi "TrÝ thøc mµkh«ng cã thùc hµnh gi¸ trÞ kh«ng b»ng côc ph©n"cña Mao chñ tÞch ®­îc nh¾c ®i nh¾c l¹i lµ trong thêikú nµy. Ng­êi m¸c-xÝt chØ biÕt cã mét thø trÝthøc øng dông, trÝ thøc lý thuyÕt lµ ®å bá.Trong chÝnh s¸ch c¸n bé, khi xem xÐt kh¶ n¨ng c¸n bé®Ó cÊt nh¾c, ®Ó ®iÒu ®éng, tiªu chuÈn lao®éng ch©n tay ®­îc coi nh­ mét thö th¸ch kh«ngthÓ thay thÕ. Nãi c¸ch kh¸c, ng­êi ta thµnh tÝncho r»ng cã thÓ c¶i t¹o con ng­êi b»ng lao ®éng.Thµnh thö c¸n bé bªn ngoµi còng ph¶i ®i lao ®éng ch©ntay th­êng xuyªn, gäi theo c¸ch Trung Quèc lµ h¹phãng. T«i ®· h¹ phãng mét lÇn vÒ mÊy x·huyÖn §«ng Quan tØnh Th¸i B×nh víi «ng NguyÔn §øcQuú, thø tr­ëng Bé V¨n Hãa. Chóng t«i ®i cÇy, ®icÊy, be bê, t¸t n­íc cïng víi n«ng d©n. T«i lµm giáih¬n c¸c c¸n bé thµnh phè nhê nh÷ng n¨m ë lµng víi bµc« trän ®êi ®ång trinh. Nh­ng c¶ t«i, c¶ «ng thøtr­ëng cã häc ®Òu kh«ng tin lao ®éng cãthÓ lµm cho chóng t«i ng­êi h¬n con ng­êi chóngt«i hiÖn cã. Cø tíi thø bÈy, chñ nhËt lµ chóngt«i lÊy cí ®i häp trªn tØnh ®Ó lªn thÞ x·Th¸i B×nh t¾m n­íc nãng.

Ng­êi tï, theo quan ®iÓm cñac¸c nhµ l·nh ®¹o, l¹i cµng cÇn ph¶i c¶i t¹o b»ng lao®éng. Hä cho r»ng ng­êi tï bÞ tï lµ do cã nh÷ngt­ t­ëng xÊu, t­ t­ëng ®Þch, nÕu chÞu khã lao®éng, anh ta cã thÓ tù c¶i t¹o m×nh ®Ó trëthµnh ng­êi tèt. Nh÷ng ng­êi tï ch¨m chØ lao ®éng®­îc gi¶m ¸n nhiÒu h¬n nh÷ng ng­êi tï l­êi lao®éng. Nh÷ng ng­êi yÕu ®uèi kh«ng cã kh¶ n¨ng lao®éng còng bÞ coi lµ l­êi, ®©m ra bÞ thiÖt.

To¸n t«i lµ to¸n t¹p dÞch, nay®i nhæ cá lóa, mai ®i cuèc ruéng. Tõ trong xµ lim ra,bèn n¨m cã lÎ kh«ng ®ông tay ®ông ch©n ®ÕnviÖc g×, nay cÇm cuèc cÇm cµy, t«i rÊt mÖt.Nh­ng t«i cè g¾ng ®Ó kh«ng kÐm mäi ng­êi, bëiv× c«ng viÖc ®­îc kho¸n theo tæ (nhãm nhá), m×nhlµm Ýt th× ng­êi kh¸c lµm nhiÒu. H¬n n÷a t«ikh«ng muèn ®Ó cho nh÷ng kÎ muèn hµnh h¹ t«i ®­îcthÊy t«i khæ së v× lao ®éng vÊt v¶. T«n ThÊt TÇnbiÕt ý, nãi nhá víi anh em bªn c¹nh chØ lµm tóct¾c th«i, ®¹t møc th× tèt, kh«ng ®¹t th× th«i, chot«i n­¬ng vµo. §­îc c¸i ng­êi ta chØ cã thÓ quëtr¸ch mét c¸ nh©n lµm kh«ng ®¹t møc, chø khi c¶ tËpthÓ kh«ng ®¹t th× huÒ, bao giê còng cã c¶®èng lý do ®Ó mµ biÖn b¹ch.

Mét h«m to¸n ®­îc ph©n c«ngcuèc ®åi trång s¾n. Trêi n¾ng chang chang, quanh chçlµm kh«ng mét bãng r©m, ®åi l¹i toµn sái læn nhæn,t«i võa lµm võa thë hång héc. Qu¶n gi¸o ngåi nÊpd­íi mét c©y s¾n cßn sãt l¹i, phanh ¸o ra mµ qu¹t,mÆt ®á lùng. Khi ®­îc lÖnh nghØ, t«i n»m vËt ngayra chç ®Êt võa cuèc, thiÕp ®i. T«i m¬ thÊym×nh ®ang n»m bªn mét dßng s«ng trong v¾t, n­íc ôpo¹p mªnh m«ng, c¸i transistor ®Æt trªn bông. Tõ trongm¸y ph¸t ra b¶n Concerto Sè Mét cña Tsaikovsky(13) do Van Klibern ch¬i. T«i ®ang sung s­íngtËn h­ëng khóc nh¹c tuyÖt vêi, nhê nã Van Klibern®­îc gi¶i th­ëng quèc tÕ vÒ d­¬ng cÇm n¨m1956, ®­îc n­íc Mü tr¶i th¶m ®ãn mõng, ®­îc tængthèng Mü ®Ých th©n tiÕp, th× nã nhá dÇn råi mÊth¼n, nh­ thÓ sãng ®iÖn bÞ l¹c. T«i cuèng quÝtvÆn nóm ®µi nh­ng kh«ng t×m ra. TØnh dËy, thÊy taym×nh vÉn cßn ®ang loay hoay c¸i nóm v« h×nh, trªn ®Çum¾t trêi chãi lßa.

- Anh ngñ tµi thiÖt ! - T«nThÊt TÇn nãi - §­îc mét giÊc råi ®Êy.

T«i ®øng lªn, bµng hoµng. D­íich©n t«i lµ mét h×nh ng­êi in râ nÐt trªn mÆt ®Êtlæn nhæn.

- T«i ®­îc mét giÊc m¬ ®Ñp.-t«i nãi - Hoµi cña, cã mét b¶n nh¹c hay ¬i lµ hay mµkh«ng nghe ®­îc hÕt. B¸c kh«ng chîp m¾t mét chótµ ?

- Chîp r¨ng ®­îc. N¾ng räivµo m¾t nh­ ri. Tui ®ang m¶i ng¾m con tr©u.

Chªnh chÕch d­íi ch©n chóngt«i mét con tr©u ®ang l­êi biÕng vÆt tõng n¹m cáhiÕm hoi. C¸i ®u«i trÇn trôi víi tóm l«ng th­aquËt ®i quËt l¹i kh«ng mÖt mái.

- Nã cã g× l¹ ?

- Tui ghen víi nã. Nã s­íng qu¸ !

- S­íng c¸i g× chø ?

Mét nô c­êi chua ch¸t tho¶ng baytrªn khãe miÖng "Jean Valjean gäi b»ngcô" :

- Nã kh«ng bao giê ph¶i c¶i t¹o.Ra ®êi ®· lao ®éng råi. §Ønh cao cña vinh quang(14) ! Loµi ng­êi tõ khØ mµ lªn nhê lao®éng. Chóng m×nh lao ®éng m·i nh­ ri råi sÏ tiÕnlªn loµi chi nhØ ?

(1) Nh©n vËt chÝnh trong cuèn Nh÷ngNg­êi Khèn Khæ (xuÊt b¶n n¨m 1862) cña ®¹i v¨n hµoPh¸p Victor Huygo (1802-1885).

(2) Mãn ¨n vïng Trung ¸

(3) Nguyªn thø tr­ëng Bé Y tÕn­íc Céng hßa X· héi Chñ nghÜa ViÖt Nam.

(4) ViÖc kh«ng cho tï ®­îc®äc s¸ch cßn l¹i cho tíi b©y giê. N¨m 1995, khiHoµng Minh ChÝnh bÞ bá tï (x· héi chñ nghÜa) lÇn thøba, «ng muèn ®äc c¸c s¸ch vÒ luËt ph¸p ®Ótù bµo ch÷a khi ra tßa ng­êi ta còng kh«ng cho. KÓc¶ ®Õn cuèn s¸ch vÒ luËt ViÖt Nam do NhµxuÊt b¶n Ph¸p lý (cña Nhµ n­íc) Ên hµnh «ng còngkh«ng ®­îc nhËn.

(5) Mét tØnh gåm Nam §Þnh, NinhB×nh vµ Hµ Nam nhËp l¹i d­íi thêi Lª DuÈn.

(6) RenÐ Descartes (1596-1650),triÕt gia Ph¸p. C©u nãi næi tiÕng cña «ng:"T«i t­ duy, vËy t«i tån t¹i".

(7) Vïng tõ Qu¶ng TrÞ - Thõa ThiªnkÐo dµi tíi §µ N½ng.

(8) TiÕng lãng trong nhµ tï =nÊu n­íng.

(9) Tªn thµnh phè H¶i Phßng donh÷ng nhµ c¸ch m¹ng tiÒn bèi ®Æt.

(10) N¬i ch÷a bÖnh cho tï,bÖnh x¸.

(11) Charles Robert Darwin (1809-1882),nhµ c¸ch m¹ng trong sinh vËt häc, gi¶i thÝch sùtiÕn hãa cña nh©n lo¹i theo quan ®iÓm duy vËt.

(12) V× nghe thÕ nã... khØ qu¸,nªn «ng TrÇn V¨n Giµu ®· söa l¹i trong gi¸o tr×nh DuyVËt LÞch Sö cña «ng thµnh hÇu nh©n.

(13) Tchaikovsky Piotr Ilich (1840-1893),nhµ so¹n nh¹c næi tiÕng ng­êi Nga

(14) KhÈu hiÖu cña §¶ng :"Lao déng lµ vinh quang !".