Cïng mét lóc cöa sæ c¸c nhµ-xµlim theo nhau ®ãng sËp l¹i rÇm rÇm, tiÕng lÝnh g¸cch¹y sÇm sËp. Sau ®ã lµ im lÆng hoµn toµn. ChØ cßntiÕng giã hó trªn ®åi, quanh quÊt gi÷a bµn cênh÷ng « biÖt giam.

Xµ lim tèi om. T«i rãn rÐn b­ícra phÝa cöa ra vµo ®Ó nh×n qua lç thñng rangoµi.

Th­êng cho tï ra ®i cung ng­êi takh«ng ®ãng hÕt mäi cöa sæ mµ chØ ®ãng ënh÷ng nhµ nµo cã tï ®i ngang. Khi c¸c cöa sæ bÞ ®ãnghÕt cã nghÜa lµ sù kiÖn bÊt th­êng. T«i ph¶ichê mét lóc míi nghe tiÕng c¸nh cæng t«n rªn rØ mëra xa xa, tiÕng ®Õ giµy sµn s¹t trªn sái, råimíi tíi ®oµn ng­êi. §i ®Çu lµ nh÷ng tªn b¶o vÖl¨ng x¨ng. Theo sau chóng lµ c¸c quan chøc lÝu rÝu v©yquanh mét nh©n vËt bÖ vÖ. T«i nhËn ra bé tr­ëngBé Néi Vô TrÇn Quèc Hoµn.

§©y lµ lÇn thø hai kÓ tõ khibÞ giam t«i nh×n thÊy tªn BÐria(1) cña ViÖt Nam.

LÇn ®Çu lµ ë s©n Háa Lß, lócHuúnh Ngù lÊy t«i ®i cung. Còng mét ®oµn rÇm ré nh­thÕ nµy. Hoµn ®i th¼ng mét m¹ch tõ cæng vµo tíikhu ng¸ch tr¸i cña Háa Lß, gÇn n¬i diÔn ra nh÷ng cuéchái cung. T«i ®o¸n Hoµn vµo gi¶i quyÕt chuyÖng× ®ã trong vô chóng t«i. Sau nµy, cha t«i tÝnh ngµyth¸ng ®Ó nhí l¹i, «ng nãi cã lÏ ®ã lµ h«m Hoµnvµo gÆp «ng ®Ó yªu cÇu «ng chÊm døt cuéctuyÖt thùc kÐo dµi ®· m­êi ngµy. G­¬ng mÆt lÇml×, c¸i nh×n v« c¶m, nh©n vËt thø hai trong ngµnhchuyªn chÝnh v« s¶n sau Lª §øc Thä gîi nghÜ tíimét con s©u rãm. Khi t«i ®i ngang, Hoµn liÕc xÐot«i, nh­ nh×n mét con vËt trong ®µn gia sóc.

Cuéc ®i th¨m cña Hoµn lÇn nµych¾c ch¾n liªn quan tíi vô chóng t«i. BÊt B¹t lµ tr¹ikh«ng thuéc quyÒn Bé Néi Vô. Hoµn tíi ®©y h¼n l¹i®Ó gÆp ai ®ã trong sè nh÷ng tªn tï cao cÊp b­íngbØnh. Chø kh«ng ph¶i ®Ó gÆp nh÷ng tªn tï lÌm nhÌmnh­ t«i. T«i thuéc lo¹i con s©u c¸i kiÕn, lo¹ikh«ng ®­îc c¸c ®¹i quan tÝnh ®Õn.

H×nh nh­ bÊt cø ng­êi cÇm bótnµo còng cã lÇn gÆp tr¹ng th¸i kú côc nµy : m¹ch v¨n®ang tr«i ch¶y bçng × ra khi gÆp mét nh©n vËt mµngßi bót kh­íc tõ kh«ng muèn viÕt vÒ nã.ChuyÖn ®ã ®· x¶y ra víi t«i khi t«i ®ông tíiTrÇn Quèc Hoµn. T«i ®· tÝnh bá, kh«ng viÕt vÒHoµn n÷a. Y kh«ng xøng ®¸ng ®­îc nh¾c tíi trong cuèns¸ch, bëi y kh«ng cã quan hÖ trùc tiÕp víi t«itrong qu¸ tr×nh vô ¸n, Hoµn kh«ng cã vai trß trong c©uchuyÖn t«i muèn thuËt l¹i cïng b¹n ®äc. Trongvô ¸n nµy, mÆc dÇu tªn TrÇn Quèc Hoµn ®­îc ghi nh­mét trong nh÷ng nh©n vËt chñ chèt, Hoµn chØ lµ tay saicho Lª §øc Thä. Tay sai lµ tay sai, cho dï cã lµ bétr­ëng. ThÕ nh­ng nghÜ ®i nghÜ l¹i t«i thÊy vÉnph¶i viÕt. Bøc tranh x· héi ViÖt Nam vµo thËpniªn 60 thiÕu Hoµn sÏ mÊt ®i mét m¶ng ®iÓnh×nh.

T«i kh«ng cã lÇn nµo tiÕpxóc riªng víi TrÇn Quèc Hoµn. Cïng ngåi tï víi cha t«ië S¬n La, nh­ng Hoµn kh«ng nhËp ®­îc vµo khèi c¸ccùu tï nh©n bÌ b¹n víi cha t«i. Nh÷ng ng­êi nµy sauC¸ch m¹ng Th¸ng T¸m vÉn th­êng qua l¹i th¨m nhau. HoµnchØ tíi ng«i nhµ chóng t«i ë 65 Nhµ R­îu ®«i ba lÇnlµ cïng trong thêi kú bÝ mËt. Kh¸ng chiÕn thµnhc«ng råi kh«ng bao giê t«i thÊy Hoµn tíi n÷a. §èi víit«i ®iÒu ®ã cã nghÜa Hoµn kh«ng thuéc sè ng­êimµ cha t«i coi lµ b¹n. Cha t«i ph©n biÖt b¹n vµ®ång chÝ. Nh÷ng ng­êi céng s¶n hiÓn nhiªn lµ®ång chÝ, nh­ng kh«ng hiÓn nhiªn lµ b¹n cña «ng.B¹n bÌ cña «ng ®«ng, ®ñ lo¹i, trong ®ã cã nhiÒung­êi kh«ng ph¶i lµ céng s¶n, thËm chÝ cã xu h­íngtr¸i ng­îc víi cha t«i, nh­ «ng TiÕn cè t«i ®·cã dÞp nh¾c tíi ë trªn, hoÆc c¸c «ng Hoµng V¨n ChÝ,«ng Phan Tö NghÜa, NguyÔn V¨n ái... theo xu h­íng x·héi. Mçi khi gÆp nhau hä tranh luËn Çm Ü khi nhËn®Þnh thêi cuéc, c·i nhau vÒ chñ tr­¬ng, nh­ng khimÑ t«i ®· dän c¬m lªn th× bÇu kh«ng khÝ l¹i trëvÒ vui vÎ, nhén nh¹o tiÕng c­êi vµ nh÷ng c©unãi ®ïa bÊt tËn.

Kho¶ng ®Çu nh÷ng n¨m 60 TrÇnQuèc Hoµn bçng næi bËt lªn nh­ mét tªn mao-Ýtcuång nhiÖt, mét hung thÇn x· héi chñ nghÜa. Kh¾pn¬i, ng­êi ta x× xµo vÒ nh÷ng lêi tuyªn bè cñaHoµn, coi nh­ Hoµn lµ c¸i phong vò biÓu cho thêitiÕt chÝnh trÞ cña ®Êt n­íc. Hoµn ®­îc g¸n choc¸i biÖt hiÖu "BÐria cña ViÖt Nam"chÝnh lµ trong thêi kú nµy, thêi kú b¾t ®Çu nh÷ngcuéc tÊn c«ng hïng hæ vµ Çm Ü vµo chñ nghÜa xÐt l¹ihiÖn ®¹i, kh«ng ph¶i v× nh÷ng cuéc b¾t bí (lóc®ã ch­a x¶y ra) mµ v× nh÷ng lêi däa dÉm ®­îchµo phãng ban ph¸t trªn c¸c diÔn ®µn. T«i cã lÇn háicha t«i TrÇn Quèc Hoµn lµ ng­êi thÕ nµo. Cha t«icã vÎ kh«ng b»ng lßng c©u hái cña t«i.

- Con ph¶i cÈn thËn. - cha t«i cµunhµu - T×nh h×nh n­íc ta kh«ng ®¬n gi¶n. Nãi ®éngtíi TrÇn Quèc Hoµn lµ nguy hiÓm l¾m ®Êy. Con ®· ëLiªn X« thêi kú §¹i héi XX, con thõa hiÓu t×nhh×nh bªn ®ã ngµy tr­íc lµ thÕ nµo. Bè nãi ph¶icÈn thËn lµ trong ý nghÜa ®ã. BÐria dï sao còngcßn lµ mét h¹ sÜ quan trong qu©n ®éi Nga hoµng, cßn cãhäc ®«i chót, chø TrÇn Quèc Hoµn th× hoµn toµn v«häc. Håi S¬n La anh em tï nhËn xÐt h¾n tham ¨n tôcuèng, ®· thÕ l¹i cã tÝnh t¾t m¾t, nh­ng coi ®ãlµ khuyÕt ®iÓm sinh ho¹t, chØ nh¾c nhë h¾n råibá qua. Trong ®êi th­êng mµ thÕ, ¾t trong c«ngviÖc kh«ng thÓ ®µng hoµng. H¾n tiÓu nh©n,mµ ®ã lµ mét t­ chÊt ®¸ng sî. H¾n chÊp nhÆt l¾m®Êy. Vµ kh«ng tõ viÖc g× kh«ng d¸m lµm. NhÊt lµb©y giê h¾n l¹i ë trong Bé ChÝnh trÞ, tuy lµ ñy viªndù khuyÕt, trªn h¾n l¹i cã Lª §øc Thä ®ì®Çu.

- ThÕ nh÷ng ng­êi biÕth¾n ®©u c¶ mµ kh«ng ai d¸m can ng¨n ?

Cha t«i thë dµi :

- Håi cuèi n¨m 1954 c¸c cè vÊnTrung Quèc ph¸t biÓu kh«ng ®ång ý cho b¸c LªGi¶n l·nh ®¹o ngµnh C«ng an, cô Hå nghe theo. Sau ®ãÝt l©u, mét h«m «ng Cô cã hái bè : "Chó thÊyliÖu TrÇn Quèc Hoµn cã ®¶m ®­¬ng ®­îc tr¸chnhiÖm bé tr­ëng Bé C«ng an kh«ng ?" Bè biÕtcan còng ch¼ng ®­îc, nªn chØ tr¶ lêi qua quÝt : "T«i ë S¬n La víi anh Êy mÊy n¨m t«i biÕt, tr×nh®é v¨n hãa còng nh­ tr×nh ®é kiÕn thøc anh Hoµnnµy kÐm l¾m. Mµ tr«ng nom mét bé quan träng nh­ BéC«ng an(2),theo t«i nghÜ, ph¶i cã ng­êi giái, cã häc thøc, saoB¸c kh«ng giao cho ai kh¸c ?".

Ng­êi tiÕn cö TrÇn Quèc Hoµnn¾m Bé C«ng an lµ Lª §øc Thä. Tr­êng Chinh t¸nthµnh. ¤ng Hå hái ý kiÕn cha t«i còng chØ®Ó tham kh¶o. Cho dï «ng cã thÊy cha t«i nãi ph¶i«ng còng kh«ng nghe theo ®­îc. Cßn cha t«i th× cho r»ng®Ó tr¶ lêi cho mét c©u hái cña «ng Hå vÒ nh©nsù «ng nãi thÕ ®· lµ nhiÒu. Th­êng «ng kÝn®¸o, kh«ng hay nhËn xÐt vÒ ng­êi nµy ng­êi kh¸c.Kh«ng ph¶i v× sî h·i, hay nÓ nang, mµ v× thËnträng.

¤ng cho r»ng con ng­êi ta lócthÕ nµy lóc thÕ kh¸c, kh«ng ph¶i bÊt biÕn,lÊy mét giai ®o¹n mµ nhËn ®Þnh cho c¶ cuéc ®êi conng­êi lµ kh«ng nªn. §Êy lµ nãi chung, chø riªngtr­êng hîp nµy «ng kh«ng nãi cßn v× e ng¹i thÕlùc cña Lª §øc Thä. N¨m 1955, khi C¶i c¸ch ruéng®Êt vµ chØnh ®èn tæ chøc bÞ ph¸t hiÖn sai lÇm,Lª §øc Thä ®­îc thay Lª V¨n L­¬ng, th× thÕlùc Thä ®· m¹nh. Cha t«i sî, nãi th¼ng ra lµ nh­thÕ. Nh­ mét bÖnh truyÒn nhiÔm b¾t ®Çu lanréng, c¸i sî kh«ng chõa c¶ «ng. C¸i khÝ ph¸ch cßn l¹icña tinh thÇn nho sÜ chØ cßn l¹i ë chç «ng ®ñnghÞ lùc ®Ó gi÷ m×nh kh«ng d©y vµo nh÷ng viÖclµm b¹c ®øc, mét thø khÝ ph¸ch mµ vµi thËp niªn sau®­îc ®Æt tªn lµ chñ nghÜa makeno.

Vµo n¨m 1965, nh©n ng­êi nhµ métviªn chøc chÕ ®é cò bÞ b¾t t×m ®Õn «ng nhê«ng can thiÖp giïm, cha t«i nhËn lêi ®i gÆp TrÇnQuèc Hoµn. Cha t«i biÕt râ ng­êi bÞ b¾t, «ng nµylµ ng­êi ®óng ®¾n, tr­íc ®· cã c«ng gióp ®ì c¸chm¹ng. Ch¾c h¼n do tÝnh t×nh nãng n¶y, kh«ng biÕtgi÷ g×n lêi ¨n tiÕng nãi mµ «ng nµy bÞ b¾t. LócÊy cha t«i ®· vÒ h­u, kh«ng cßn quyÒn chøc g×®Ó cã thÓ trùc tiÕp gióp ®ì «ng. Cha t«i®Õn víi TrÇn Quèc Hoµn, nghÜ TrÇn Quèc Hoµn sÏnÓ t×nh b¹n tï cò mµ nghe «ng xem xÐt l¹i vô ¸n.Nh­ng «ng lÇm. Hoµn tiÕp «ng, høa hÑn b©ng qu¬,nh­ng råi viÖc ®©u bá ®ã.

Kh«ng gióp ®­îc ng­êi oan øccha t«i rÊt buån.

- Th»ng l­u manh khã lßng trëthµnh ng­êi tö tÕ. - «ng than phiÒn víi «ng§Æng Kim Giang - M×nh qu¸ tin ë kh¶ n¨ng c¶i t¹o cñam«i tr­êng ®èi víi con ng­êi, hãa ra kh«ng ph¶i nh­vËy.

¤ng Giang an ñi cha t«i :

- CËu kh«ng gióp ®­îc ng­êi tath× còng ®õng d»n vÆt m×nh qu¸. Ai chÞu tr¸chnhiÖm ®­îc thay kÎ kh¸c ?

¤ng §Æng Ch©u TuÖ(3) h«m ®ã cã mÆt thë dµi :

- Thêi b©y giê kh¸c tr­íc råi.NghÜ nhiÒu ®Õn sè phËn d©n chóng lóc nµy lµl¹c hËu l¾m, chóng mµy ¬i. B©y giê ng­êi ta nghÜ tíinh÷ng c¸i kh¸c kia - c¸i chøc, c¸i quyÒn, c¸i lîi.C¸ch m¹ng mµ råi thÕ nµy ­ ? Tao ngÊy ®Õn tËncæ.

T«i nghe ®­îc mÈu ®èi tho¹iÊy, nh­ng t«i kh«ng nghÜ cha t«i nãi theo nghÜa ®en.Mét nhµ c¸ch m¹ng lµm tíi chøc vô cao nh­ thÕ saol¹i cã thÓ lµ mét tªn l­u manh ®­îc ?

Bé Néi Vô, trung thµnh víi tÝnhchÊt bÝ hiÓm cña nã, kh«ng hay tæ chøc nh÷ng cuécgÆp gì c¸c nhµ b¸o, nÕu cã th× chØ lµ nh÷ng cuéchäp b¸o h¹n hÑp ®Ó nghe mét c¸n bé cÊp vô phæbiÕn chñ tr­¬ng hoÆc c«ng bè kÕt qu¶ métchiÕn dÞch, mét vô ph¸ ¸n gi¸n ®iÖp ch¼ng h¹n.Cho nªn c¸c nhµ b¸o Ýt cã dÞp tiÕp xóc víi TrÇnQuèc Hoµn. T«i chØ thØnh tho¶ng ®­îc gÆp, nãi cho®óng lµ nh×n thÊy Hoµn, trong mét sè buæi kh¸nhtiÕt long träng, ë nh÷ng cuéc ®ãn tiÕp ë®Þa ph­¬ng mµ t«i t×nh cê cã mÆt. Trong c¸c nh©n vËtl·nh ®¹o ë ViÖt Nam thêi bÊy giê TrÇn Quèc Hoµncã bé mÆt kh¶ è nhÊt, theo t«i. Cã thÓ ng­êi kh¸cthÊy Hoµn theo c¸ch kh¸c, nh­ng t«i th× t«i thÊy ®óngnh­ vËy. Hay v× Hoµn lµ bé tr­ëng c«ng an næitiÕng tµn b¹o mµ t«i nh×n ra thÕ ch¨ng ? Tõngµy TrÇn Quèc Hoµn lªn lµm bé tr­ëng th× trªnmiÒn B¾c kh«ng cã mÊy gia ®×nh kh«ng cã ng­êith©n trong gia téc ë tï.

TrÇn Quèc Hoµn th­êng xuÊthiÖn cïng lóc víi Lª Quèc Th©n. BÐo nóc nÝch, cærôt, hai m¾t ti hÝ, gièng hÖt mét con lîn, lµ phãcña Hoµn. Thø tr­ëng Lª Quèc Th©n ®­îc ng­êi tabiÕt ®Õn nh­ mét tªn bÊt nh©n. TrÇn Quèc Hoµncßn häc ®­îc vµi ®­êng ®¹o ®øc gi¶ ë ®µn anhLª §øc Thä, chø Lª Quèc Th©n ngu ®én chØ biÕtkªu gäi dïng bµn tay s¾t. §­îc §¶ng t©ng bèc lµthanh kiÕm vµ l¸ ch¾n(4) chiÕn ®Êu v× sù nghiÖp x· héichñ nghÜa, b¶o vÖ §¶ng, b¶o vÖ nh©n d©n, ngµnhc«ng an ViÖt Nam d­íi sù l·nh ®¹o cña TrÇn QuècHoµn vµ Lª Quèc Th©n nhanh chãng trë thµnh mét ®¹okiªu binh. §Õn nçi, nh÷ng c¸n bé c«ng an cãc«ng t©m ph¶i thèt lªn :"C¸i sù coi mçi c«ngd©n lµ mét tï nh©n dù khuyÕt më ®Çu cho mét thêi®¹i khèn n¹n. Råi ®©y chóng ta sÏ ph¶i tr¶ gi¸ chosù thÊt nh©n t©m nµy". T«i ®­îc nghe, ®­îc®äc mét sè bµi nãi chuyÖn víi c¸n bé ngµnhc«ng an cña Lª Quèc Th©n. Nh÷ng bµi b¸o nµy, theo nhËnxÐt cña giíi trÝ thøc, võa ngu xuÈn võa sÆc mïi b¹olùc. T«i lµ ng­êi yªu chñ nghÜa x· héi, vµ t«i lÊylµm xÊu hæ cho c¸i chñ nghÜa x· héi mµ t«i theo v×nh÷ng bµi ph¸t biÓu thiÕu v¨n hãa ®ã.

Kho¶ng tõ cuèi cuéc kh¸ngchiÕn chèng Ph¸p ph­¬ng ch©m b¾t nhÇm cßn h¬n básãt ®­îc ng­êi ta nãi tíi nhiÒu, nh­ thÓ ®ãlµ ®­êng lèi tèt nhÊt ®Ó b¶o vÖ c¸ch m¹ng.T«i còng lµ ng­êi ch¨m ®äc s¸ch m¸c-xÝt, nh­ngtrong nh÷ng ®o¹n v¨n viÕt vÒ chuyªn chÝnh v«s¶n t«i kh«ng thÊy nh÷ng nhµ kinh ®iÓn cña chñnghÜa M¸c nãi tíi mét ph­¬ng ch©m nh­ thÕ. B¾tnhÇm cßn h¬n bá sãt lµ sù biÖn minh cho nh÷ng hµnh®éng tïy tiÖn cña nÒn ®éc tµi. Nã cùc kúgi¶n tiÖn vµ v« cïng dÔ chÞu cho tªn ®éc tµi cñngcè ®Þa vÞ thèng trÞ. Nã cho phÐp tªn ®éc tµi tho¸tkhái mäi rµng buéc, v« tr¸ch nhiÖm tr­íc sinhmÖnh ®ång lo¹i. Trªn thùc tÕ nã ®· trë thµnhph­¬ng ch©m hµnh ®éng cña c«ng an nhiÒu n­íc x·héi chñ nghÜa, ®Æc biÖt lµ c¸c n­íc ch©u ¸ (ëc¸c n­íc ch©u ¢u, sau §¹i héi XX §¶ng céng s¶n LiªnX«, t×nh h×nh ®· cã thay ®æi theo chiÒu h­íng d©nchñ). C¸n bé thùc hµnh chuyªn chÝnh v« s¶n tha hå b¾toan, tha hå giÕt oan ®ång bµo hä. V¹n nhÊt cãbÞ ph¸t hiÖn hä sÏ ®­îc chuyÓn sang c«ngt¸c kh¸c, ®­îc b¶o hiÓm kh«ng bÞ truy cøu tr¸chnhiÖm h×nh sù. KÕt qu¶ lµ kh«ng biÕt baonhiªu th­êng d©n v« téi trë thµnh n¹n nh©n cña c¸iph­¬ng ch©m bÊt nh©n b¹c ¸c nµy. Mµ nãi th­êng d©nlµm chi, ®Õn nh÷ng c¸n bé cÊp kh¸ cao nh­ anh T¹§×nh §Ò, nguyªn ®éi tr­ëng BiÖt ®éng thµnhHµ Néi, còng bÞ ®em ra "lµm thÞt" theo chñtr­¬ng nãi trªn cña Hoµn(5). T«i biÕt T¹ §×nh §Ò tõ n¨m1949 khi häc tr­êng sÜ quan lôc qu©n TrÇn Quèc TuÊn.T«i ë ®¹i ®éi 3, ®ãng bªn ®¹i ®éi Lª Hång Phonggåm c¸c sÜ quan cÊp ®¹i ®éi vµ tiÓu ®oµn vÒhäc khãa 6 trong chñ tr­¬ng chÝnh quy hãa qu©n ®éi.T¹ §×nh §Ò ë ®¹i ®éi Lª Hång Phong. Chóng t«igÆp nhau hµng ngµy, t«i hiÓu tÝnh c¸ch cña anh. Anhlµ ng­êi cã tinh thÇn ®ång ®éi, l¹i th¼ng th¾n,kh«ng biÕt nÞnh bî. Trong triÒu ®¹i Lª DuÈnnh÷ng ng­êi cã tÝnh c¸ch nh­ thÕ tr­íc sau còngbÞ g¹t ra khái guång m¸y. Sau khi ®­îc tr¾ng ¸n, Hoµnvµ Th©n cßn nhiÒu lÇn m­u toan ®­a anh trë l¹i nhµtï nh­ng kh«ng thµnh c«ng.

¤ng NguyÔn T¹o, thø tr­ëng BéL©m nghiÖp, lµ phã tæng gi¸m ®èc Nha C«ng anViÖt Nam thêi «ng Lª Gi¶n lµm tæng gi¸m ®èc,biÕt râ tiÓu sö TrÇn Quèc Hoµn.

- Bè anh kh«ng nãi theo nghÜa bãng®©u. NghÜa ®en ®Êy. - «ng tr¶ lêi th¾c m¾c cña t«i -Ch¶ lµ th»ng nµy ®Ých thùc l­u manh, anh ¹.

N¨m 1992, t«i rêi ViÖt Nam lÇnchãt th× «ng NguyÔn T¹o cßn sèng. T«i hi väng «ngcßn sèng l©u ®Ó cã thÓ kÓ c©u chuyÖnkú l¹ nµy cho nh©n d©n nghe.

Kh«ng thÓ nµo t­ëng t­îngnæi - mét bé tr­ëng, h¬n n÷a, mét ñy viªn Bé ChÝnhtrÞ §¶ng céng s¶n, l¹i lµ mét tªn l­u manh xuÊt th©n! Vµ tªn l­u manh nµy ®· ®øng trªn ®Ønh cao quyÒnlùc lµm m­a lµm giã nhiÒu n¨m trong bé m¸y trÊn ¸pcña §¶ng. Còng chÝnh tªn l­u manh nµy ®· cïng"®¹i huynh" cña nã thùc hiÖn vô h·m h¹ich­a tõng cã trong lÞch sö ®Êt n­íc nh÷ng trung thÇncña cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc.

C©u chuyÖn «ng NguyÔn T¹okÓ ®­îc ghi l¹i nh­ sau :

Trong mét th«n nghÌo bªn mét thÞtrÊn heo hót thuéc miÒn nói NghÖ An cã mét ®«ivî chång nghÌo hiÕm muén, cã ®éc mét môn con trai.Hä kiÕm sèng b»ng nghÒ ®i rõng kiÕm d©yleo vÒ bÖn rÕ mang ra chî b¸n, ®¾p ®iÕmlÇn håi, víi hi väng råi ®©y ®êi con m×nh sÏ kh¸.Tuy nghÌo khæ, hai ng­êi vÉn ¨n nhÞn ®Ó dµnh chocon trai theo häc tr­êng tiÓu häc phè chî.Th»ng bÐ lo¾t cho¾t ®­îc b¹n cïng líp gäi lµC¶nh con, kh«ng ®Õn nçi qu¸ tèi d¹, khènnçi còng ch¼ng th«ng minh, häc th× l­êi, ¨n c¾pth× ch¨m.

Lín lªn mét chót C¶nh con næitiÕng c¶ thÞ trÊn vµ mét vïng xung quanh vÒ tËt¨n c¾p vÆt. Häc ®Õn cours prÐparatoire(6) th× bÞ ®uæi häc v× h¹nh kiÓmxÊu. Tõ ®ã C¶nh con lªu læng nh­ mét con mÌo hoang.Nhµ nµo s¬ hë lµ nã lÎn vµo, cuçm cña hä tõc¸i quÇn lãt cho tíi c¸i nåi ®ång. BÞ b¾t, bÞ ®¸nh,n¨m ngµy ba trËn, nh­ng nã vÉn chøng nµo tËt nÊy, cµngngµy cµng l×, cµng trë thµnh bÊt trÞ. Cha mÑ nã bÞxãm giÒng chöi bíi, nguyÒn rña, bÞ b¾t ®Òn,bÞ ®e däa. §øa con h­ trë thµnh g¸nh nÆng, thµnhnçi khæ t©m kh«ng sao tho¸t khái cña ®«i vî chångnhµ nä. Nçi giËn d÷ cña d©n phè chî nh»m vµoC¶nh con còng ngµy mét t¨ng lªn. Råi tíi mét lóc kh«ngai cßn cã thÓ chÞu næi n÷a.

Hä gÆp may. §óng lóc cãng­êi mé phu tíi, viªn tr­ëng th«n liÒn hín hëgiao ngay th»ng ¨n c¾p o¾t con cho hä. Võa ®­îctiÒn, l¹i võa nhÑ m×nh. Th­êng ng­êi ®i phu ®­îclÜnh ë thÇy ký mé phu mét kho¶n râ rµng, kho¶ngn¨m ®ång §«ng D­¬ng nh­ng ®¸m chøc s¾c ¨n chÑn,ng­êi ®i phu chØ ®­îc lÜnh mét nöa, cã khi cßn Ýth¬n. Chøc s¾c ë ®Þa ph­¬ng bao giê ch¶ muèn ®uæikhái ®Þa ph­¬ng m×nh nh÷ng phÇn tö thanh tÝch bÊth¶o, b©y giê ta gäi lµ lµm trong s¹ch ®Þa bµn.

- Lóc bÊy giê C¶nh con chõng baonhiªu tuæi, th­a b¸c ? - t«i hái.

- Kho¶ng m­êi l¨m, m­êi s¸u. -«ng T¹o ®¸p - Thêi tr­íc lµ tuæi ®i lµm ®­îc råi.C¶nh con ®­îc ®­a sang Lµo, tíi mét vïng cã má vµng,lµm phu. C«ng viÖc phu ®·i vµng rÊt ®¬n gi¶n :®µo ®Êt ë nh÷ng chç cã m¹ch vµng råi ®em ra suèi®·i. Dông cô ®·i lµ mét c¸i ch¶o lín, d©n ®·i vµnggäi lµ pa-tª.

- C«ng viÖc phu ®·i vµng ngµytr­íc cã khã nhäc l¾m kh«ng, th­a b¸c ?

- Lµm phu tÊt nhiªn lµ khæ råi.Nh­ng phu ®·i vµng còng kh«ng ®Õn nçi khãnhäc so víi phu má, phu ®ån ®iÒn. C¸i khæ nhÊtcña phu ®·i vµng lµ bÖnh sèt rÐt ng· n­íc. Häsèng r¶i r¸c trong rõng, tõng tèp mét, mçi tèp vµichôc ng­êi. §øng ®Çu mçi tèp cã mét cai tr«ng coigäi lµ xó-ba-d¨ng(7).TiÕng lµ ®·i c¸t ra vµng, nh­ng l­¬ng phu thÊpl¾m, chØ ®ñ sèng, Ýt cã ai hÕt giao kÌo cßn dµnh®­îc tiÒn mang vÒ nhµ. Ng­êi ®i phu th­êngkh«ng cã ý ®Þnh quay vÒ - ë n«ng th«n thêi bÊygiê cßn khæ h¬n ®i phu. Anh ®äc T¾t §Ìn råi chø ?

- Th­a, ®·.

- N«ng th«n lóc bÊy giê ®óngnh­ cô Ng« TÊt Tè t¶. NhiÒu ng­êi cßn ®i phu xah¬n, sang tËn Nouvelle CalÐdonie hoÆc Nouvelles HÐbrides(8), ta gäi lµ T©n §¶o vµ T©n ThÕGiíi, lµm c«ng nh©n khai th¸c kÒn ë Chiepagui...

C¸c ®ång chÝ ta ë Th¸i Lan lócbÊy giê ®· cã Thanh niªn C¸ch m¹ng §ång chÝ Héi ho¹t®éng t­¬ng ®èi m¹nh. ChÝnh quyÒn Th¸i ®èi ®·ivíi ViÖt kiÒu còng nhÑ nhµng, hä kh«ng g©ykhã dÔ cho c¸c tæ chøc c¸ch m¹ng ViÖt Nam mµ häthõa biÕt lµ cã c¬ së réng kh¾p trªn ®Êt hä.Cã thÓ nãi ®ã lµ sù ñng hé ®¸ng quý. C¸chm¹ng ViÖt Nam nhê Th¸i Lan nhiÒu. ChØ tõ khi ph¸icùc h÷u Th¸i Lan lªn n¾m quyÒn th× c¸ch ®èi xövíi c¸c tæ chøc c¸ch m¹ng ViÖt Nam míi xÊu ®i. XÐtcho cïng, lµ lçi t¹i m×nh. Ai l¹i nhê ®Êt ng­êi tamµ l¹i ®i vËn ®éng d©n Th¸i chèng chÝnh quyÒn ngaytrªn ®Êt hä cña hä. Thêi kú mµ t«i ®ang nãitíi ngoµi viÖc ph¸t triÓn héi viªn trong kiÒubµo t¹i chç, Héi Thanh niªn c¸ch m¹ng cßn triÓnkhai tæ chøc cña m×nh trong kiÒu bµo ë Lµo, Miªn.

Kh¸i niÖm c«ng nh©n trong HéiThanh niªn bÊy giê rÊt ®¬n gi¶n - bÊt cø ai b¸n søclao ®éng ch©n tay ®Òu lµ c«ng nh©n tuèt, ®Òulµ ®èi t­îng ®Ó kÕt n¹p vµo Héi. Chø ®¸mphu ®·i vµng ®©u cã lµ c«ng nh©n c«ng nghiÖp theoc¸ch ph©n ®Þnh thµnh phÇn cña M¸c, nh­ c¸c anh b©ygiê hiÓu. VËy, c¸c ®ång chÝ Thanh niªn c¸ch m¹ngph¸t triÓn tæ chøc vµo ®¸m phu má vµng nä.Ng­êi ta ph¸t triÓn vµo C¶nh con. Mµ ph¸t triÓnvµo h¾n còng ph¶i. ChØ cã m×nh h¾n biÕt ®äcbiÕt viÕt trong ®¸m phu mï ch÷. C¶nh con th­êngviÕt th­ thuª cho c¸c b¹n phu lÊy tiÒn.

ChuyÖn b¾t ®Çu tõ ®©y.§ång chÝ phô tr¸ch ph¸t triÓn C¶nh con, t«i kh«ngnhí tªn, thiÕu c¶nh gi¸c, trong lóc t©m sù con cµcon kª ®· nãi víi C¶nh con tªn tuæi mét sè ®ång chÝ.T«i nghÜ anh nµy lo xa, l¹i cã chót l·ng m¹n n÷a - v¹nnhÊt m×nh cã bÞ ®Þch b¾t, cã bÞ hy sinh th× C¶nh concßn biÕt ng­êi nµy ng­êi kia ®Ó liªn l¹c. MÊy®ång chÝ mµ anh ta nãi ®Õn vÒ sau ®Òu bÞb¾t hoÆc bÞ b¾n chÕt trªn ®­êng rõng n»m trªnbiªn giíi Th¸i-Lµo. Kh«ng ai biÕt v× sao hä bÞlé, nh­ng C¶nh con sau ®ã còng mÊt hót.

- C¶nh con b¸n c¸c ®ång chÝ choPh¸p ?

- Håi Êy cã nghi vÊn nh­ vËy.Nh­ng kh«ng cã b»ng chøng. Nghi th× ®Ó bông, vËyth«i. Nghe nãi cã ®ång chÝ bÞ b¾n, ch¹y tho¸t, lóchÊp hèi cã trèi tr¨ng l¹i, nãi C¶nh con lµ tªn ph¶nbéi.

- Sao hä kh«ng b¸o c¸o tæchøc ?

- Mét lêi nãi cña mét ng­êikh«ng thÓ lµ b»ng chøng. V¶ l¹i, c«ng t¸c c¸chm¹ng th× lu bu, cã thÓ cã ai ®ã ®· b¸o c¸o, nh­ngng­êi nghe b¸o c¸o råi còng chÕt nèt ch¼ng h¹n.Nh­ t«i còng chØ nghe nãi l¹i, mµ kh«ng tõ gèc, lµmsao cã thÓ b¸o c¸o ®­îc. §Õn khi biÕt®ång chÝ TrÇn Quèc Hoµn ngµy nay chÝnh lµ th»ng C¶nhcon ngµy tr­íc th× nh÷ng ng­êi biÕt hoÆc cã ngheviÖc nµy kh«ng d¸m nãi n÷a. C¶nh con ®· ë trongTrung ­¬ng råi, l¹i cßn vµo Bé ChÝnh trÞ n÷a. Nãi ramÊt m¹ng nh­ bìn. §µnh nÝn lÆng.

- Håi Êy C¶nh con bá trèn v× sîtæ chøc biÕt ?

- §iÒu ®ã cã thÓ l¾m.

Sau khi C¶nh con trèn khái Lµo,h¾n trë thµnh mét tªn ¨n c¾p vÆt ë c¸c chî Hµ Néi.Theo lêi nh÷ng tªn l­u manh giµ, tr­íc ®ã cã håi C¶nhcon cßn ®i theo mét ®¸m c­íp ë H¶i D­¬ng, nh­ng v×nh¸t gan nªn bÞ chóng ®uæi, kh«ng cho theo. Kh«ng cßn®­êng nµo, C¶nh con míi bß vÒ Hµ Néi, nhËp vµo®¸m mãc tói, giËt däc. Nh­ng ë trong ®¸m nµy h¾nta còng bÞ coi lµ mét tªn thuéc h¹ng bÐt, lo¹i vÐt®Üa(9),nh­ c¸ch gäi cña d©n l­u manh b©y giê.

¡n c¾p ë quª cßn ®­îc, chø¨n c¾p ë thµnh phè khã l¾m, d©n th× tinh, phó-lÝt(10) ®Çy ®­êng. Nh­ng kh«ng ¨n c¾p th×®ãi. C¶nh con míi xin nhËp vµo ®¸m tiÓu yªu cÇmcê ®¸m ma, d­íi tr­íng mét tªn anh chÞ ë phè HµngChî G¹o. Bän cÇm cê ®¸m ma còng lµ mét d¹ng l­umanh, tõ trong ®¸m l­u manh chuyªn nghiÖp mµ ra, nh­kiÓu thÇy tu xuÊt.

Mçi b¨ng cÇm cê th­êng®­îc mét nhµ ®ßn(11)thu dïng. Trong sè c¸c nhµ ®ßn håi Êy cã nhµ LouisChøc rÊt næi tiÕng. §¸m tang do c¸c nhµ ®ßn thêitr­íc æ chøc to l¾m, sang l¾m. Cã minh tinh nhµ t¸ngxªnh xang, mµn che ngï rñ, ngùa còng vËn ¸o tang hai mµu®en tr¾ng, còng ®éi kÌn bó-dÝch(12) diÔu hµnh tr­íc linh c÷u, trªn xe tangngÊt ng­ëng mét anh xµ Ých ¨n vËn ch¼ng kh¸c g× ®¹it­íng nhµ ta b©y giê, theo ®óng kiÓu t©y.

Tang chñ nµo giµu cã lµ cã ngayb¨ng cÇm cê ®Õn xin phôc vô. C¸ch xin cÇm cê chóngth­êng lµ thÕ nµy. MÊy ®øa lùc l­ìng nhÊtbän, x¨m træ ®Çy m×nh, mÆt mòi bÆm trîn, chÝtkh¨n tang h¼n hoi, kÐo nhau ®Õn gÆp tang chñ. Lò c«hån x«ng th¼ng vµo nhµ, quú l¹y tr­íc linh c÷u, khãclãc, kÓ lÓ, tuång nh­ tr­íc ®©y chóng chÞu ¬nng­êi qu¸ cè, nay ®Õn ®Ó gi¶ nghÜa, xin ®­îcb¶o vÖ ®¸m ma ©n nh©n. T¹i sao l¹i ph¶i b¶o vÖ? T¹i v× cô nhµ tuy ©n dµy ®øc träng thËt ®Êy,nh­ng, chóng nã nãi, thiªn h¹ tr¨m ng­êi tr¨m ý,cô nhµ cã ¨n ë tèt mÊy còng kh«ng ph¶i lµ kh«ng cãkÎ thï, chóng con biÕt cã kÎ ®Þnh bông ph¸ ®¸mtang cña cô cho nªn chóng con ph¶i ®Õn ngay, v× t×nhs©u nghÜa nÆng víi ©n nh©n ...

Tang chñ biÕt chóng nãi l¸o,nh­ng ngËm bå hßn lµm ngät : kh«ng cho chóng cÇm cêth× chÝnh chóng chø ch¼ng ph¶i kÎ thï nµo sÏ ph¸®¸m, th«i th× ®µnh ®Ó cho chóng "b¶ovÖ". NghÜa tö lµ nghÜa tËn. C«ng cÇm cê do vËymµ rÊt cao : mét l¸ ®¹i kú (cê lín) 1 ®ång, cêph­ín tõ 3 hµo tíi 4 hµo (gi¸ mét t¹ g¹o håi Êykho¶ng 5 ®ång, h¬n 5 ®ång mét tÝ). Lo¹i tiÓu yªunh­ C¶nh con chØ ®­îc cÇm cê ph­ín th«i, ®¹i kúkh«ng ®Õn l­ît. Mµ ®· lµ tiÓu yªu th× còngch¼ng ®­îc h­ëng trän tiÒn. Tang chñ cho n¨mhµo th× ®µn anh lÊy ba, th­¬ng t×nh l¾m còng lÊy hai.L¹i n÷a, kh«ng ph¶i ngµy nµo còng cã ®¸m tang nhµgiµu ®Ó ®­îc cÇm cê. Ch­a kÓ ®ÕnchuyÖn b¨ng cÇm cê Hµng Chî G¹o cßn ph¶i giµnhgiËt, tranh kh¸ch víi b¨ng cÇm cê chî §ång Xu©n vµnh÷ng b¨ng kh¸c. Nãi tãm l¹i, C¶nh con sèng dÆt dÑo,b÷a no b÷a ®ãi, khæ së l¾m.

T×nh cê mét h«m C¶nh con ®äcmôc rao vÆt trªn b¸o §«ng Ph¸p thÊy nhµ in T©n D©nt×m thî s¾p ch÷, mõng qu¸, bÌn ba ch©n bèn c¼ng ch¹y®Õn xin viÖc. Chñ nhµ in s¸t h¹ch thÊy ®­îc,míi cho vµo lµm. T«i nh¾c l¹i : thêi thuéc ®Þa d©nm×nh Ýt häc l¾m. Trong lµng ®ç ®­îc c¸icertificat ®· lµ oai råi, ®· lµ thµnh phÇn trÝ thøcråi, ®· ®­îc d©n lµng vÞ nÓ råi. Thêi kú tËpsù, gäi lµ häc viÖc, l­¬ng c«ng nh©n ch¼ng®­îc lµ bao, giái l¾m ®ñ ¨n, nh­ng còng vÉn lµ cãl­¬ng, cßn h¬n sèng phËp phï víi bän cÇm cê ®¸mma. C¶nh con ra søc lµm, ®­îc chñ khen.

Nh­ng ch¼ng bao l©u sau, chøng nµol¹i tËt nÊy, C¶nh con l¹i xoay ra ¨n c¾p. Ai còng t­ënglµm nhµ in th× ch¼ng xoay xë ®­îc g×, ngê ®©u l¹iví bë. Ch÷ in lµm b»ng hîp kim antimoine, ta th­ênggäi lµ ch÷ ch×, håi Êy ®­îc d©n ®óc gang ëph­êng Ngò X· rÊt chuéng, mua víi gi¸ cao. Ch¶ lµ ®anglóc T©y cÊm nghÒ ®óc ®ång (®ång lµ nguyªnliÖu chiÕn l­îc, mÉu quèc cÊm d©n thuéc ®Þa®óc ®ång ®Ó ®­a vÒ Ph¸p ®óc ®¹n), cho nªnd©n Ngò X· ph¶i quay ra ®óc ch¶o gang. Ch¶o lín th×phom(13)lín, gang nãng ch¶y nguéi qu¸ nhanh th× ch¶o nøt, ph¶ipha thªm mét chót antimoine cho nã ®«ng cøng chËm l¹imíi ®óc ®­îc. C¶nh con liÒn ¨n c¾p ch÷ in ®emb¸n. Tr­êng Chinh håi Êy cÇn ch÷ in cho b¸o §¶ng, chong­êi ®i gÆp C¶nh con ®Ó mua, nh­ng h¾n ta kh«ngb¸n. Mét kÝ l« ch÷ in b¸n cho d©n Ngò X· ®­îc s¸u®ång, ng­êi cña Tr­êng Chinh chØ tr¶ cã n¨m víi l¹in¨m r­ìi, ®êi nµo h¾n b¸n. Th»ng C¶nh con nµy kh«nnh­ rËn".

- NghÜa lµ vµo thêi kú MÆt trËnB×nh d©n C¶nh con kh«ng ho¹t ®éng g× cho c¸ch m¹ng ?

- Ho¹t ®éng g× trong khi nã cßnbËn ¨n c¾p ?!

§i ®ªm l¾m cã ngµy gÆp ma, C¶nhcon bÞ b¾t qu¶ tang trong lóc trªn vai cßn c¶ bÞ ch÷ in.Ch¶ lµ nhµ in mÊt nhiÒu ch÷ qu¸, xãt cña, míi thuªth¸m tö t­ ®i ®iÒu tra. May cho C¶nh con, h¾n bÞtèng ngôc tróng lóc MÆt trËn B×nh d©n vÉn cßn cÇmquyÒn. Thêi kú nµy, sau cuéc ®i th¨m §«ng D­¬ngcña c¸c nghÞ sÜ céng s¶n vµ x· héi, nhÊt lµ sau cuèn§«ng D­¬ng CÊp Cøu cña bµ AndrÐ Viollis, c¸c lùcl­îng ph¸i t¶ cña Ph¸p lªn ¸n m¹nh chÝnh quyÒnthuéc ®Þa trong viÖc giam gi÷ tï chÝnh trÞ, cho nªnchÕ ®é sinh ho¹t cho tï chÝnh trÞ ®­îc c¶ithiÖn h¬n tr­íc nhiÒu.

Kh«ng biÕt ®­îc ai m¸ch giópb¶o giïm mµ th»ng ¨n c¾p ch÷ in liÒn khai víi SëLiªm Phãng r»ng h¾n lµ nhµ ¸i quèc, ch÷ in h¾n lÊy lµ®Ó cho c¸c tæ chøc c¸ch m¹ng in b¸o, in truyÒn®¬n. C¶nh con ch¾c khai còng l¨ng nh¨ng l¾m, h¾n cãliªn l¹c víi ai ®©u mµ b¶o ho¹t ®éng. ThÕ mµ h¾n®­îc ®­a sang bªn chÝnh trÞ, míi l¹. T¹i S¬n La h¾nnãi víi tæ chøc §¶ng r»ng h¾n lµ ng­êi trong tæchøc, viÖn tªn nh÷ng ®ång chÝ Th¸i Lan tr­íc ®©y®· kÕt n¹p h¾n (nay ®· chÕt hÕt), xin®­îc kÕt n¹p l¹i. Tæ chøc nhê bªn ngoµi x¸c minh,thÊy qu¶ cã nh÷ng ®ång chÝ tªn tuæi ®óng nh­ vËy,bÌn cho h¾n sinh ho¹t. Lª §øc Thä còng kÕt t×nhthÇy trß víi h¾n ta tõ ®ã

- Ch¼ng lÏ Tr­êng Chinh hoÆcnh÷ng ®ång chÝ gÇn Tr­êng Chinh kh«ng nhí chuyÖnC¶nh con tõ chèi kh«ng b¸n ch÷ in cho hä ?

- Nhí th× còng thÕ th«i. Cãlôc chuyÖn Êy ra C¶nh con còng thiÕu g× c¸chchèng chÕ. Nguyªn t¾c bÝ mËt ch¼ng h¹n, ch­a b¾t®­îc liªn l¹c th× biÕt ai lµ ta ai lµ ®Þch. Theonguyªn t¾c ®ã C¶nh con cã quyÒn kh«ng biÕtTr­êng Chinh lµ ai, nãi g× ng­êi cña Tr­êng Chinh cötíi gÆp. Sau, C¶nh con ®· lµm to råi, cã ai biÕtchuyÖn cò còng im thin thÝt, kh«ng d¸m hã hÐ. ChØtéi bän l­u manh tÐp riu, håi C¸ch m¹ng Th¸ng T¸mchóng bÞ giÕt v« sè kÓ, lµ lÖnh cña TrÇnQuèc Hoµn ®Êy.

- Hoµn muèn bÞt miÖng nh÷ngng­êi biÕt qu¸ khø cña h¾n ?

- TÊt nhiªn.

- Håi Êy ai n¾m c«ng t¸c tæchøc, th­a b¸c ?

- Ch¼ng cã ai. HoÆc cã th× cònglµ ph©n c«ng miÖng víi nhau, b¶o nhau mµ lµm,mçi ng­êi mét m¶ng viÖc, mçi ng­êi mét®Þa ph­¬ng. Ngay c¸c chøc vô trong Trung ­¬ng còngvËy, nhiÒu khi íi nhau mµ giao, ai gÇn th× gäi.Nãi chung lµ ph¶i tù ®éng gi¶i quyÕt. §Êy, nh­V¨n TiÕn Dòng ®Êy. Cã håi anh ta mÊt liªn l¹c víi§¶ng, ch¼ng ®­îc tæ chøc ph©n c«ng viÖc g×,nh­ng anh ta cø ®i c¸c n¬i x©y dùng c¬ së, kÕt n¹p®¶ng viªn nh­ th­êng. Cho tíi khi bè anh ®i t×m ®­îcth× V¨n TiÕn Dòng ®· cã s½n mét mí chi bé cña anhta råi.

- Cã ph¶i håi chó V¨n TiÕnDòng ®ãng gi¶ nhµ s­ kh«ng ?

- §Êy lµ håi sau, khi ®· b¾t®­îc liªn l¹c. Ph¶i c«ng nhËn V¨n TiÕn Dòng kiªntr× c¸ch m¹ng l¾m. Ch­a b¾t liªn l¹c l¹i víi ®ångchÝ th× tù nghÜ ra viÖc mµ lµm. V¨n TiÕn Dòng®óng. Nh­ng nÕu b¾t bÎ th× cã c¸i chi kh«ng b¾tbÎ ®­îc, V¨n TiÕn Dòng lµm thÕ gäi lµ v«tæ chøc, v« kû luËt råi, ph¶i kh«ng ? Tæ chøc§¶ng trong nh÷ng n¨m Êy ch¼ng chÆt chÏ g×. V¶ l¹i s讶ng viªn bÊy giê Ýt l¾m, ®©u cã nh­ b©y giê, thªm®­îc mét ng­êi lµ quý. Lµ ®¶ng viªn tr­íc ®©ycã nghÜa lµ tï ®Çy, lµ m¸y chÐm...

- B¸c nghÜ C¶nh con råi sau cònggi¸c ngé c¸ch m¹ng ?

- Ai biÕt ®­îc ?! Còng cãthÓ lµ nh­ thÕ - con ng­êi ta thay ®æi.... Mµcòng cã thÓ kh«ng... T«i chØ tin mét ®iÒu : conng­êi ta rÊt khã tho¸t khái b¶n chÊt cña nã, khã l¾m.

T«i tr¸ch cha t«i nhiÒu. LÏ ra«ng ph¶i cho t«i biÕt nh÷ng ®iÒu «ng biÕt,nh­ng «ng ®· l¶ng tr¸nh.

T«i nhí mét buæi chiÒu thu1964, cha t«i ®ét nhiªn b¶o t«i :

- Con lÊy xe ®­a bè ®i mét l¸t.

H«m Êy t«i cã mét c¸i hÑn,nh­ng ®µnh ph¶i bá - trong gia ®×nh t«i sù kh«ng tu©nlêi ng­êi trªn lµ lçi nÆng. §µnh ph¶i dÞch c¸ihÑn sang ngµy kh¸c ®Ó ®­a cha t«i ®i. ¤ng ngåi sauchiÕc Jawa 05 thÊp tÌ, vèn kh«ng ®­îc thiÕtkÕ ®Ó chë hai ng­êi, hai ch©n khuúnh khuúnh.Nh­ng «ng chÞu khã ngåi l¾m, kh«ng kªu ca. N¨m Êy chat«i kh«ng cßn ®i ®­îc Mobylette n÷a, d¾t xe ra cöa,c¸i xe kÐo «ng theo lµm «ng ng· dói dôi. Tr­íc ®ã,khi cßn lµm ngo¹i giao cã tiªu chuÈn xe h¬i «ng còngchØ ®i xe Mobylette cña riªng, do b¹n bÌ ë Ph¸p göi cho.¤ng b¶o : "N­íc ta cßn nghÌo, xe cÊp cøu cho ®ångbµo cßn ch¼ng cã, m×nh ®i mét m×nh mét xe h¬i lµm g×,phÝ ph¹m !". Cã h«m tíi dù kû niÖm C¸chm¹ng Th¸ng M­êi Nga ë ®¹i sø qu¸n Liªn X« lÝnh g¸c(ViÖt Nam) kh«ng cho «ng vµo chØ v× «ng ®i Mobylette.

Cha t«i sai t«i chë «ng lªn®­êng Cæ Ng­ cò vÒ phÝa ChÌm. Tíi dèc lªn ®ª,«ng b¶o t«i dõng xe. Ch©m mét ®iÕu thuèc, «ngchän chç cá s¹ch ®Ó ngåi xuèng vµ b¶o t«ingåi xuèng bªn «ng.

R¸ng chiÒu b¾t ®Çu nhuém ®ámÆt hå T©y vµ mét phÇn hå Tróc B¹ch. Giã nång Èm mangtheo h­¬ng dong n­íc ngät bÞ vøt lªn bê vµ h­¬ngl¸ môc ngai ng¸i.

- Con nhí lÊy chç nµy, qu·nggèc c©y thø t­ vµ thø n¨m tõ trªn ®ª ®æ xuèng - chat«i chØ tay vÒ phÝa tr­íc - N¬i nµy ®· x¶y ra méttÊn th¶m kÞch mµ råi ®©y con ph¶i t×m hiÓu ®Ómµ viÕt. Nã lµ tÊn th¶m kÞch cã tÝnh chÊt t­îngtr­ng cho mét sù ®æ vì lín cña mét nÒn ®¹o ®øcvµ réng ra, cña mét thêi ®¹i ...

M¾t cha t«i mê ®i. Giäng «ng®øt qu·ng.

- Con kh«ng hiÓu bè muèn nãig× ...

- Lóc nµy con kh«ng hiÓu còng®­îc. HiÓu b©y giê võa sím, võa nguy hiÓm.ViÖc cña bè lµ ®¸nh ®éng trÝ nhí cña con, b¾t nãghi l¹i mét lêi nãi kh«ng râ rµng ®Ó ®õng quªn,sau nµy ... Th«i, ta vÒ.

Trªn ®­êng vÒ nhµ cha t«ikh«ng nãi thªm lêi nµo n÷a. T«i còng kh«ng d¸m hái.NÕu cha t«i ®· kh«ng nãi, cã nghÜa lµ hái còng v«Ých.

¤ng NguyÔn T¹o ®· gi¶i ®¸p chot«i c©u hái ®ã, nhiÒu n¨m vÒ sau :

- Bè anh kh«ng muèn kÓ v× vµothêi kú c©u chuyÖn x¶y ra bè anh kh«ng cßn lµmviÖc víi B¸c Hå n÷a, bè anh e m×nh kh«ng n¾m râ,kh«ng trùc tiÕp biÕt sù viÖc, kh«ng biÕtchi tiÕt, kÓ sÏ kh«ng ®Çy ®ñ, kh«ng kh¸ch quan.HoÆc gi¶, bè anh sî anh biÕt c©u chuyÖn qu¸ símth× h¹i cho anh, t«i kh«ng râ ... Nh­ng bè anh muèn anhbiÕt ®Ó cã lóc anh sÏ ph¶i viÕt ra. Bè anhb¶o t«i kÓ cho anh nghe còng kh«ng ngoµi ý ®ã.

- B¸c biÕt ?

¤ng gËt ®Çu :

- Kh«ng ph¶i chØ m×nh t«ibiÕt. Cßn cã ng­êi kh¸c biÕt. Sè c¸n bé c«ngan ë cÊp vô tr­ëng håi bÊy giê ®Òu biÕt c¶...

- VËy chuyÖn g× ®· x¶y ra ëdèc ChÌm, th­a b¸c ?

- Mét vô ¸n m¹ng oan khuÊt.

- ë chÝnh n¬i bè ch¸u chØ choch¸u ?

- ë ®ã. Cã mét ng­êi ®µnbµ bÞ xe c¸n chÕt, hay nãi cho ®óng h¬n, x¸c cñang­êi ®ã.

- Mét hiÖn tr­êng gi¶ ?

- ChÝnh lµ nh­ vËy. - «ng ngËmngïi - Ng­êi ®µn bµ nµy bè anh còng biÕt, tªn lµXu©n, quª ë huyÖn Hßa An tØnh Cao B»ng. C« Xu©n rÊtxinh g¸i, da tr¾ng nân, miÖng t­¬i nh­ hoa, ®­îcBan b¶o vÖ søc khoÎ Trung ­¬ng tuyÓn vµo tr«ngnom søc khoÎ cho B¸c Hå...

- Thêi gian nµo, th­a b¸c ?

- Sau khi hßa b×nh lËp l¹i, kho¶ngn¨m 1955...

- Cïng ®­îc TrÇn §¨ng NinhtuyÓn mét lóc víi c« Xu©n cßn cã hai ng­êi em g¸ic« ta, mét em ruét, mét em hä, còng lµ con c¸i gia®×nh gèc g¸c c¸ch m¹ng c¶. Hä ®­îc bè trÝ ëtrong mét ng«i nhµ ë phè Hµng B«ng Thî Nhuém, s¸t®­êng Quang Trung. Th«ng th­êng, TrÇn Quèc Hoµn tùth©n ®­a c« Xu©n vµo gÆp B¸c råi ®­a vÒ...

- Mçi lÇn nh­ vËy bµ ta ël¹i bao l©u ?

- Kh«ng chõng. Cã khi chØ mét®ªm, cã khi ®«i ba h«m ... C« Xu©n rÊt ®­îc lßngB¸c. Hä cã víi nhau mét con trai, ®­îc ®Æt tªn lµTrung, NguyÔn TÊt Trung. VÒ sau tr­íc khi B¸c mÊt B¸cñy th¸c th»ng Trung cho Vò Kú ch¨m sãc, coi nh­ connu«i...

T«i s÷ng sê. L¹i thªm mét bÝmËt t«i ®­îc biÕt trong nh÷ng bÝ mËt cung ®×nh®­îc gi÷ rÊt kÝn.

- Nh­ vËy, cã thÓ coi nh­ bµXu©n lµ bµ hoµng hËu cuèi cïng trong lÞch sö ViÖtNam ?

¤ng c­êi chua ch¸t :

- Cã thÓ coi lµ nh­ vËy. Vµlµ bµ hoµng hËu bÊt h¹nh nhÊt trong lÞch sö ViÖtNam. BÊt h¹nh v× kh«ng mét ngµy ®­îc thõa nhËn lµhoµng hËu, v× ®Î ra ®øa con kh«ng ®­îc gäi charuét cña nã b»ng cha... TÊt c¶ diÔn ra trong sù lÐn lótnhôc nh·, nh­ thÓ ®ã lµ téi lçi.

- Ai ®· giÕt bµ Xu©n ?

- §õng véi. Ta h·y ghi nhËn sùviÖc nµy : vµo mét buæi s¸ng mïa xu©n n¨m 1957,ng­êi ta thÊy cã x¸c mét ng­êi ®µn bµ bÞ xe « t«®ông chÕt ë dèc Cæ Ng­ lªn ChÌm(14). X¸c chÕt ®­îc ®­a vµo bÖnhviÖn ViÖt §øc, ®­îc nhËn d¹ng. §ã chÝnh lµc« Xu©n. Nh­ng x¸c kh«ng ®­îc mæ theo th­êng lÖ,mµ bÞ ch«n cÊt véi v·, theo lÖnh cña TrÇn QuècHoµn.

- T¹i sao l¹i TrÇn Quèc Hoµn ?

- Bëi v× c« Xu©n lµ ng­êi cñac¬ quan trùc thuéc Trung ­¬ng, viÖc x¶y ra ph¶i b¸oc¸o ngay cho TrÇn Quèc Hoµn biÕt.

- Råi sau th× sao ?

- Ch­a hÕt. Sau, em ruét cñac« Xu©n bÞ ®iÒu ®i häc mét líp y t¸ ë Th¸iNguyªn, råi bÞ ®­a vÒ Cao B»ng ®iÒu trÞbÖnh... thÇn kinh. ít l©u sau x¸c c« næi lªn ë métc©y cÇu trªn s«ng B»ng Giang... C« em g¸i hä còngbiÕn mÊt. Nh­ vËy lµ cïng mét thêi gian, cïng métsù viÖc, cã tíi ba ng­êi thiÖt m¹ng.

- Nh÷ng ®Çu mèi ®Òu bÞ bÞt?

- TÊt nhiªn. Nh­ng nh÷ng lý dodÉn tíi nh÷ng c¸i chÕt ®· bÞ lät ra ngoµi.

- VÒ nh÷ng c¸i chÕt nµykh«ng cã ai ®iÒu tra hÕt ?

¤ng T¹o cói mÆt xuèng.

- Kh«ng.

- T¹i sao, th­a b¸c ?

- T¹i v× thñ ph¹m lµ mét nh©nvËt qu¸ to ®Ó cã thÓ ®ông tíi.

- TrÇn Quèc Hoµn ?

- Ph¶i. - «ng thë dµi - TÊt c¶nh÷ng ng­êi biÕt viÖc nµy ®Òu cã lçivíi h­¬ng hån c« Xu©n vµ hai c« em, tÊt c¶ ®· kh«ngd¸m lµm g× ®Ó röa mèi hËn cho hä. TÊt c¶ ®·cói ®Çu tr­íc guång m¸y, tr­íc uy tÝn cña §¶ng cãthÓ bÞ mÊt ®i v× vô bª bèi nµy. Mäi ng­êi®Òu lÇm khi nghÜ nh­ vËy...

- V× sao TrÇn Quèc Hoµn giÕtbµ Xu©n ?

- §ã lµ mét c©u chuyÖn dµi.Khi Bé Néi Vô, v× c«ng t¸c b¶o vÖ, bè trÝ cho mÊychÞ em c« Xu©n ë ng«i nhµ cña Bé ë phè Hµng B«ng ThîNhuém, th× chØ cã vµi ng­êi biÕt hä lµ ai.Trong ng«i nhµ nµy cßn hai gia ®×nh cÊp vô kh¸c ëcïng. Thêi gian tr­íc khi c« Xu©n bÞ giÕt Ýt l©u,TrÇn Quèc Hoµn th­êng tíi ®ã. ViÖc TrÇn Quèc Hoµntíi th¨m råi c­ìng hiÕp c« Xu©n, c« em cña c«Xu©n biÕt, cã nãi l¹i cho ng­êi yªu cña m×nh ëquª. Anh nµy vÒ sau cã lµm ®¬n tè c¸o göi Trung­¬ng.

- Vµ Trung ­¬ng im lÆng ?

- Kh«ng ph¶i anh ta göi ngay lËptøc. Ngay lËp tøc th× anh ta còng bÞ giÕt ngay, mµm·i vÒ sau nµy...

- Cô Hå kh«ng cã ý kiÕng× vÒ mÊy c¸i chÕt oan khuÊt ®ã ?

¤ng NguyÔn T¹o ®¨m chiªu suynghÜ.

- Cã nhiÒu ®iÒu chóng takh«ng biÕt ®­îc. - «ng nãi, giäng bïi ngïi -T«i nghÜ th©n phËn B¸c lóc Êy còng téi nghiÖp l¾m.BiÕt nãi víi ai ? Víi Lª DuÈn ch¨ng ? Hay Lª §øcThä ? Hay nãi th¼ng víi TrÇn Quèc Hoµn ? T«i nghÜB¸c lµ con ng­êi, B¸c còng biÕt ®au khæ. Nh­ng c¸ithÕ cña B¸c buéc B¸c ph¶i im lÆng...

- NghÜa lµ, theo b¸c, «ng Håkh«ng cã lçi ?

- Trong mÊy c¸i chÕt nãi trªn? Kh«ng.

- Nh­ng sù im lÆng tr­íc c¸ichÕt cña hä ? ¤ng Hå còng kh«ng cã lçi ? -t«i gÆng - Bá ra ngoµi mèi quan hÖ t×nh c¶m, chØnãi tíi c¸i chÕt oan khuÊt cña mét con ng­êi, víit­ c¸ch ®ång bµo ?

- ThÕ hÖ c¸c anh kh¾cnghiÖt trong sù ph¸n xÐt. - «ng thë dµi - T«ihiÓu c¸c anh. C¸c anh v« can. Chóng t«i th× kh«ng.Chóng t«i tù ®Æt m×nh trong sù rµng buéc víi §¶ng,víi nh÷ng quyÕt ®Þnh cña nã, dï sai dï ®óng.Chóng t«i lo l¾ng cho uy tÝn cña §¶ng. Chóng t«i c¶mthÊy nhôc nh· nÕu §¶ng bÞ phØ b¸ng. §¶ng lµ cuécsèng tinh thÇn cña chóng t«i, lµ danh dù cña chóng t«i.B¸c còng vËy. ¤ng Cô còng ®au ®ín l¾m chø. ¤ng cònglµ con ng­êi. Nh­ mäi ng­êi. C¸c anh kh¸c. C¸c anhchØ nh×n thÊy mét lÏ c«ng b»ng, ®ßi ph¶i cã nã, ®ßimäi sù ph¶i sßng ph¼ng. C¸i ®ã lµ ph¶i th«i.§óng, chø kh«ng sai. Nh­ng cã nªn nh­ vËy kh«ng nhØ ?Hay lµ cÇn ph¶i ®é l­îng h¬n, th«ng c¶m h¬n víi sùyÕu ®uèi cña con ng­êi ? Dï hä cã lµ ai ®ich¨ng n÷a...

(1) Beria Lavrenti Pavlovich (1899-1953),®ång h­¬ng víi Stalin, n¨m 1938 ®­îc Stalin giao chophô tr¸ch NKVD (tiÒn th©n cña KGB, Nha An Ninh QuècGia), phã chñ tÞch Héi ®ång bé tr­ëng Liªn X« n¨m1941, vµo Bé ChÝnh trÞ n¨m 1946. Th¸ng 12.1953 bÞ hµnhquyÕt v× téi ph¶n béi tæ quèc.

(2) Bé Néi vô hiÖn nay. Khi míithµnh lËp ngµnh c«ng an ViÖt Nam c¬ quan nµy mang tªnNha C«ng an ViÖt Nam. Sau n¨m 1954, nã ®­îc ®æithµnh Thø bé C«ng an, råi Bé C«ng an.

(3) Mét nhµ c¸ch m¹ng l·o thµnh.Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p «ng lµm chñ tÞch Ñy bankh¸ng chiÕn hµnh chÝnh tØnh Ninh B×nh, sau 1954 lµmt¹i Tßa ¸n tèi cao.

(4) "KiÕm vµ méc" lµbiÓu t­îng cña ngµnh c«ng an Liªn X«.

(5) T¹ §×nh §Ò, chØ huytr­ëng §éi BiÖt ®éng thµnh Hµ Néi, nh©n vËthuyÒn tho¹i trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ëLiªn khu 3. Sau chiÕn tranh «ng lµm gi¸m ®èc x­ëngs¶n xuÊt vît bãng bµn ngµnh ®­êng s¾t. BÞ ®­a ratßa xö v× téi "chiÕm ®o¹t tµi s¶n x· héi chñnghÜa". Ch­a bao giê trong chÕ ®é x· héi chñnghÜa l¹i cã mét cuéc xö ¸n mµ quÇn chóng ñng hé bÞcan kÐo tíi lµm ¸p lùc víi Tßa ®«ng ®¶o nh­ trong vôxö ¸n T¹ §×nh §Ò. ¤ng ®­îc xö tr¾ng ¸n. Khikh«ng buéc téi ®­îc T¹ §×nh §Ò "tham«", Tßa hái T¹ §×nh §Ò t¹i sao l¹i thu n¹pnhiÒu kÎ cã tiÒn ¸n tiÒn sù (tï ®­îc tha)vµo x­ëng cña «ng, T¹ §×nh §Ò th¶n nhiªn tr¶lêi :"Hä lµ nh÷ng ng­êi ®¸ng th­¬ng. Ai cßncã t×nh ng­êi th× ph¶i gióp ®ì hä".

(6) Líp 2, hÖ tiÓu häcthêi Ph¸p thuéc, cßn gäi lµ líp dù bÞ, trªn líp§ång Êu (enfantin).

(7) Tõ tiÕng Ph¸p surveillant =gi¸m thÞ.

(8) Hai quÇn ®¶o ë Nam Th¸i B×nhD­¬ng. Nouvelle CalÐdonie bÞ Ph¸p chiÕm n¨m 1853, naycßn lµ l·nh thæ h¶i ngo¹i cña Ph¸p. Nouvelle HÐbridesbÞ Bå §µo Nha chiÕm n¨m 1606, sang tay Anh vµ Ph¸pn¨m 1906, n¨m 1980 tuyªn bè ®éc lËp, ®æi tªn lµ Cénghßa Vanuatu.

(9) TiÕng lãng cña l­u manh :lÝnh ®ó = lo¹i l­u manh kh«ng chuyªn nghiÖp, ®µn®óm theo ®u«i); vÐt ®Üa, lÝnh vÐt ®Üa, lÝnh vÐt =lo¹i l­u manh ë hµng cuèi cïng, kh«ng ®¸ng ®­îc t«nträng.

(10) Tõ tiÕng Ph¸p police = c¶nhs¸t.

(11) Nh­ c«ng ty dÞch vô mai t¸ngngµy nay.

(12) Tõ tiÕng Ph¸p musique = ©mnh¹c.

(13) Khu«n, do ch÷ forme tiÕngPh¸p.

(14) ¤ng NguyÔn Minh CÇn, vµo thêigian ®ã lµ phã chñ tÞch ûy ban hµnh chÝnh Hµ Néi,phô tr¸ch V¨n gi¸o vµ Ngo¹i thµnh nhí l¹i : " H«m®ã (vµo mïa xu©n n¨m 1957) t«i ®ang th­êng trùc th×anh NguyÔn Quèc Hïng, thµnh ñy viªn, tíi b¸o c¸o cã vôxe c¸n chÕt ng­êi trªn ®­êng NhËt T©n, c«ng anb¸o c¸o ng­êi bÞ c¸n ®· lµ mét x¸c chÕt. Anh emc«ng an nãi chiÕc xe mang biÓn sè cña Phñ ChñtÞch... MÊy h«m sau t«i cã hái anh TrÇn Danh Tuyªn, bÝth­ thµnh ñy, vÒ vô nµy (theo ph©n c«ng, anh TuyªnbÝ th­ phô tr¸ch c«ng an), th× anh ta nãi "Vô ®ãgi¶i quyÕt xong råi ". Anh NguyÔn Quèc Hïng lµc¸n bé c«ng an thêi «ng Lª Gi¶n, sau bÞ TrÇn Quèc Hoµn®Èy ra ngoµi. Theo anh Hïng c¸i chÕt nµy cã uÈnkhóc, anh nãi cÇn ph¶i t×m hiÓu".