Cã vÎ nh­ c¸i sù im ¾ng t¹i BÊtB¹t chøng tá giai ®o¹n giam cøu ®· kÕt thóc. T«isèng trong t©m tr¹ng chê ®îi : ®Ó xem §¶ng xö sùra sao. Nh­ng, gièng nh­ nh÷ng con ®om ®ãm, nh÷ng tia hiväng nhá nhoi lËp lße mét tho¸ng råi ch×m nghØmtrong bãng ®ªm dµy ®Æc. Nh÷ng cuéc hái cung muén m»n,cµng vÒ sau cµng th­a, diÔn ra uÓ o¶i, nh­thÓ c¶ ng­êi hái cung lÉn ng­êi bÞ hái cung®Òu qu¸ mÖt mái. Víi vÎ mÆt ng¸n ngÈm ®êic¹o giÊy, Huúnh Ngù m¸y mãc ®Æt nh÷ng c©u hái v«duyªn. Ch¼ng h¹n, chît nhí ra, y b¾t t«i khai vÒcuéc gÆp gì vµo ngµy Êy th¸ng Êy gi÷a t«i víi Rasidt¹i c©u l¹c bé Quèc tÕ(1). Nh÷ng sù kiÖn ví vÈn nh­ vËy chØcã Trêi nhí ®­îc nã cã hay kh«ng vµ nã ®· diÔn rathÕ nµo. T«i tõ chèi kh«ng tr¶ lêi, nãi t«i kh«ngnhí, tï l©u qu¸ trÝ nhí t«i ngµy mét kÐm. Kh«ng nhíth× th«i, y còng kh«ng thóc b¸ch, kh«ng b¾t buéc t«iph¶i nhí.

§¸p l¹i c©u hái cña t«iliÖu cø d»ng dai thÕ nµy m·i th× biÕt®Õn bao giê vô ¸n míi kÕt thóc ®­îc th×, thayv× hÐt Çm lªn ®Ó ¸t giäng nh­ trong nh÷ng ngµy®Çu, Huúnh Ngù tr¸nh nh×n vµo m¾t t«i, Êp óng :

- C¸n bé cì tui sao biÕt®­îc ! - y nhá nhÑ - ViÖc cña Trung ­¬ng chí cãph¶i cña cÊp vô côc ®©u... Ngay c¶ cÊp Bé còng kh«ngcã thÈm quyÒn xö lý vô c¸c anh n÷a lµ. Th«ith× anh h·y yªn t©m chê ®îi. Cø ph¶i tin t­ëngtuyÖt ®èi ë §¶ng. §¶ng lµ cha mÑ. §¶ng tr­ícsau còng sÏ gi¶i quyÕt tháa ®¸ng cho c¸c anh.

Khi nãi c©u ®ã nÐt mÆt yhiÒn h¼n ®i, nô c­êi miÔn c­ìng lµm h»n s©u hai®­êng ph¸p lÖnh, tr«ng téi nghiÖp l¾m. Míi cãba n¨m mµ t«i thÊy Huúnh Ngù giµ ®i nhanh qu¸. Y ®·gµy cßn gµy thªm. Mïa ®«ng da mÆt x¸m xÞt, nh¨n nhóm.Bé d¹ ®en T«n Trung-s¬n bÊt ly th©n ch¶y ra, b¹c mµu,mÊt tuyÕt, sên nhiÒu chç. Cã h«m t«i ngåiviÕt b¸o c¸o nghe lo¸ng tho¸ng bªn tai Huúnh Ngù vµanh h­¬ng s­ bµn chuyÖn thêi sù - b×a nµo, « sèmÊy b¸n g×, « thÞt giê b¸n ®Ëu phô, « n­íc m¾m thayb»ng ma-gi, nhµ nµo cã mÊy b×a C, mÊy b×a A(2)... T«i nghe mµ th­¬ng vî ! Bøc th­ chãtvî t«i b¸o tin bÞ chuyÓn c«ng t¸c vµo Hµ §«ng,tíi mét c«ng tr­êng x©y dùng, hµng ngµy ®¹p ®i ®¹pvÒ nu«i con, ®i chî xÕp hµng víi tÊm b×a cãnh÷ng « tÝ xÝu...

Mét h«m bçng Huúnh Ngù vµotËn xµ lim, hiÒn lµnh ngåi xuèng bªn c¹nh t«i. T«ing¹c nhiªn - ch¼ng bao giê t«i b¾t gÆp y xö thÕ nh­vËy. Th©n thiÖn qu¸, tö tÕ qu¸ ! Tr­íc ®©y,trong bÊt kú tr­êng hîp nµo y còng kh«ng quªn nhÊnm¹nh sù kh¸c biÖt gi÷a ng­êi tï lµ t«i vµ y -ng­êi hái cung.

- Tui tíi ®Ó... b¸o cho anh...mét tin buån.... - y nghÑn ngµo - B¸c cña chóng ta... B¸c®·... ®·... B¸c... mÊt råi !

ThÕ lµ «ng Hå ChÝ Minh kh«ngcßn n÷a !

Ý nghÜ ®Çu tiªn ®Õn víit«i lµ cïng víi c¸i chÕt cña «ng Hå bän chuyªnquyÒn cµng r¶nh tay hoµnh hµnh. Nãi g× th× nãi, «ngHå cßn sèng vÉn lµ mét vËt c¶n. Bëi v× «ng ®· h«hµo ®oµn kÕt, «ng cã ®¹o ®øc gi¶ khi nãi thÕth× còng vÉn cßn h¬n «ng kh«ng nãi, «ng kh«ng ®oµnkÕt thùc th× «ng còng kh«ng cho phÐp cÊp d­íi bãcnèt c¸i vá cña c©u nãi. Kh«ng cßn quyÒn nh­ng «ngcßn c¸i uy, c¸i thÕ buéc chóng ph¶i nÓ. Cã lµmg× chóng vÉn ph¶i ngã «ng mét c¸i, xem «ng ph¶n øng rasao.

- B¸c mÊt h«m nµo ? - t«i háikhÏ.

- C¸ch ®©y ba ngµy - Huúnh Ngù®¸p, mét giät n­íc m¾t l¨n trªn m¸.

T«i nhÈm tÝnh : bèn ngµy tr­íclµ mång 2 th¸ng 9, TÕt §éc lËp, tr¹i ®­îc ¨n métb÷a t­¬i, thøc ¨n cã thªm thÞt rang mÆn. Nh­ vËy, «ngHå qua ®êi vµo ngµy mång 3(3).

Tin «ng Hå ChÝ Minh qua ®êi kh«nglµm t«i xóc ®éng. T«i kh«ng vui mµ còng ch¼ng buån.B©y giê ®èi víi t«i «ng lµ ng­êi d­ng. ¤ng ®· bÞxãa sæ trong trÝ nhí cña t«i. ¤ng ®· ®i khái cuéc®êi t«i.

T«i còng ch¼ng c¨m thï ng­êi®øng ®Çu c¸i nhµ n­íc ®ang hµnh h¹ t«i. T«ibiÕt, «ng kh«ng ph¶i lµ thñ ph¹m. Nãi c¸ch kh¸c,kh«ng ph¶i ®Çu vô. Còng kh«ng ph¶i t«i muèn bµo ch÷acho «ng Hå. Khi «ng ®· kÒ ®ïi kÒ vÕ víiDuÈn, víi Thä, th× mäi viÖc lµm cña hä«ng ®Òu cã dù phÇn, vinh còng nh­ nhôc. Nh­ng t«itin nhËn xÐt cña cha t«i - «ng Hå kh«ng ph¶i ng­êi ¸c.Kh«ng hiÓu sao «ng l¹i lµm ng¬ ®Ó x¶y ra vô ¸nth¶m khèc nµy ?

§Ó t«n träng nçi ®aukhæ cña Huúnh Ngù, t«i vê buån b·, quay ®i. Huúnh Ngùth× l¹i nghÜ r»ng t«i ®au ®ín l¾m, t­ëng t«i muèngiÊu nh÷ng giät n­íc m¾t yÕu ®uèi, ra søc anñi t«i. R»ng y biÕt rÊt râ quan hÖ th©nthiÕt cña gia ®×nh t«i víi «ng Hå. R»ng y ®· b¸otin cho cha t«i, «ng giµ lÆng ®i, kh«ng nãi ®­îc lêinµo. R»ng B¸c mÊt ®i lµ nçi ®au ®ín kh«n ngu«itrong lßng mäi ng­êi, lµ tæn thÊt v« cïng to líncho c¸ch m¹ng ViÖt Nam, cho c¶ chóng t«i, nh÷ng c¸nbé ®i theo c¸ch m¹ng l©u n¨m ch¼ng may m¾c téi víi§¶ng. Nh­ng ph¶i biÕt biÕn ®au th­¬ng thµnhsøc m¹nh. Víi chóng t«i, niÒm th­¬ng tiÕc B¸cph¶i biÓu lé trong sù thµnh t©m hèi lçi, ra søcc¶i t¹o tèt ®Ó mau chãng trë vÒ víi hµng ngòc¸ch m¹ng, trë vÒ trong lßng §¶ng.

Gi¸ vµo lóc kh¸c ch¾c ch¾n c©unãi l¨ng nh¨ng cña y vÒ c¶i t¹o sÏ lµm bïng lªnmét cuéc ®Êu khÈu. Nh­ng lÇn nµy t«i im lÆng. T«ibiÕt Huúnh Ngù ®ang ®au khæ thùc sù tr­íc c¸ichÕt cña l·nh tô vÜ ®¹i. Kh«ng ph¶i m×nh y, t«inghÜ, trong nh÷ng ngµy nµy cã bao nhiªu ng­êi ®angth­¬ng khãc B¸c Hå.

Y lÆng lÏ chia tay víi t«i, ýtø khãa cöa, cè kh«ng g©y ra mét tiÕng ®éng m¹nh,nh­ thÓ kh«ng ph¶i y khãa cöa xµ lim mµ khÐp cöaphßng bÖnh.

Thêi gian chËm ch¹p tr«i, víinh÷ng ngµy, nh÷ng th¸ng gièng hÖt nhau...

Khi võa bÞ chuyÓn tíi tr¹iqu©n ph¸p, t«i cßn tiÕp tôc ®¸nh dÊu ngµy th¸ngnh­ khi cßn ë Háa Lß víi Thµnh, l©u dÇn råi ngµy®¸nh dÊu ngµy kh«ng, ®©m ra lÉn lén lung tung. T«i chØchØnh l¹i sù ®o ®Õm thêi gian b»ng nh÷ng ngµy lÔtÕt, tï ®­îc ¨n t­¬i, vµ mçi lÇn gÆp gia®×nh, nöa n¨m mét lÇn. Mäi ng­êi trong gia ®×nht«i nghÜ r»ng trong ãc t«i b¾t ®Çu cã sù trôc trÆc.T«i kh«ng c¶i chÝnh - nh­ thÕ mµ tèt h¬n. ThÊy t«idë ®iªn dë d¹i bän chÊp ph¸p cµng ®ì lµmphiÒn.

- Trêi ! - vî t«i kªu lªn - Anhkh«ng nhí ®­îc b©y giê lµ th¸ng mÊy n÷a hay sao ?

T«i nh×n thÊy trong m¾t vî t«inçi tuyÖt väng v« bê.

§Ó cho t«i khái quªn thêigian vî t«i mang cho t«i nh÷ng cuèn lÞch tói, nh­ng chØcÇn l·ng ®i mét ngµy lµ t«i l¹i b¾t ®Çu lÉn. Sau t«ikh«ng thÌm ®¸nh dÊu ngµy n÷a mµ chØ nhí ¸ng chõngb©y giê lµ th¸ng nµo thÊy còng ®ñ.

C¸i sù ®¬n ®iÖu cña ®êitï xµ lim thËt ghª gím. Mét cuéc c·i nhau víi chÊpph¸p còng lµ mét c¬ héi gi¶i táa tinh thÇn. Nh­ngkh«ng ph¶i lóc nµo còng c·i nhau ®­îc. NÕu ®¸mchÊp ph¸p kh«ng chäc t«i b»ng nh÷ng lêi lÏ xócph¹m th× t«i còng ch¼ng c·i nhau víi hä lµm g×.

Sau cuéc chia tay víi anh b¹n b¸csÜ kh«ng quen biÕt vµ TrÇn Minh ViÖt, t«i kh«ng®­îc ë d­íi mét m¸i nhµ víi ng­êi nµo trong vôchóng t«i n÷a. Nh÷ng ph¹m binh ®Õn råi ®i, kh«ng ainãi chuyÖn víi ai. NÕu ë bªn c¹nh cã ng­êicïng vô th× t«i biÕt ngay. Qu¶n gi¸o bé ®éi phôtr¸ch ng­êi trong vô chóng t«i më cöa cho nhËn c¬m, chora t¾m bao giê còng më lÇn l­ît hÕt phßng nµy tíiphßng kh¸c trong mét ng«i nhµ råi míi sang nhµ kh¸c.NÕu anh ta më cho t«i råi ®i ngay cã nghÜa lµ t«i ëmét m×nh. Qu¶n gi¸o phô tr¸ch ph¹m binh kh«ng cãnhiÖm vô më cöa cho chóng t«i. Anh ta ®i riªng, mëcöa cho nh÷ng ng­êi tï mµ anh ta qu¶n lý.

Anh qu¶n gi¸o bé ®éi kho¶ng bam­¬i tuæi, mÆt mòi hiÒn lµnh, quÇn ¸o ch÷ng ch¹c,nh­ng l¹i qu¸ Ýt lêi, ch¼ng bao giê nãi mét c©u. Kh«ngthÓ nµo dß hái anh ta ®­îc ®iÒu g×. Cã háixin thuèc th× anh ta còng chØ õ h÷ råi lÆng lÏ khãacöa l¹i. Tr«ng cung c¸ch th× thÊy anh ta ®o¸n ®­îcchóng t«i lµ ai, do ®ã mµ trong c¸ch ®èi xö thÊy cãphÇn träng väng.

T«i cã Arlequin ë chung lµ trongthêi kú nµy.

Mét h«m qu¶n gi¸o cho ra t¾m, t«i®ang giéi n­íc ïm ïm bªn c¹nh c¸i bÓ chøa s¸tt­êng nhµ giam th× bçng thÊy mét sinh vËt bÐ xÝu,®en x× cuèng quÝt nh¶y loi choi d­íi ch©n m×nh. Nh×nkü, th× ra mét con cãc võa míi ®øt ®u«i nßng näc.

T«i nh×n anh chµng qu¶n gi¸o. Anhta vÉn ch¾p tay sau l­ng nghªnh trêi nghªnh ®Êt. T«it¾m véi t¾m vµng, võa kú cä võa dïng ch©n lïa concãc vÒ phÝa cöa xµ lim. Nã nh¶y tr¸nh ch©n t«i, laob¹t m¹ng vÒ h­íng t«i muèn. Lèi vµo xµ lim tèi om,h¼n con cãc nghÜ ®ã lµ chç lÈn tr¸nh tèt. T«ikÕt thóc buæi t¾m sím h¬n th­êng lÖ, cø®Ó ®Çu ­ít ®Ém ch¹y th¼ng vµo phßng, tù m×nhkhÐp cöa l¹i. Anh chµng qu¶n gi¸o trîn m¾t, kh«nghiÓu v× sao h«m nay t«i l¹i cã th¸i ®é l¹ lïngnh­ vËy.

§Ó cho con cãc nhá bÐ kh«ngthÓ chui ra ngoµi qua khe cöa, t«i lÊy c¸i ¸o r¸chchÌn kÝn c¸i khe ®ã. Nh÷ng ngµy ®Çu t«i rÊt lo nãchÕt ®ãi : t«i kh«ng biÕt nu«i cãc b»ng c¸ig×. Nh­ng trong xµ lim con cãc vÉn sèng nh¨n vµ lín lªnrÊt nhanh. §Ó ý quan s¸t th× ra nã ¨n kiÕn.§µn kiÕn tró ngô trong xµ lim vîi h¼n.

Sù bËn rén víi con cãc lµm choc¶nh sèng cña t«i dÔ chÞu h¬n. B©y giê hµng ngµy t«icã ®­îc c¸i thó ngåi im lÆng trªn ph¶n mµ quan s¸tnã nh¶y nhãt qua l¹i trªn kho¶ng ®Êt trèng gi÷a c¸iph¶n vµ c¸nh cöa.

Con cãc xÊu xÝ nh­ng ch¨m chØch¼ng mÊy khi ngåi yªn mét chç. Suèt ngµy nã thathÈn nh¶y tíi nh¶y lui, thØnh tho¶ng l¹i ®íp lia lÞanh÷ng con kiÕn v« h×nh trong bãng tèi.

T«i buéc ph¶i ®Æt ch©n rÊt thËnträng mçi khi b­íc xuèng ®Êt kÎo dÉm chÕtnã. Mµ t«i ph¶i xuèng ®Êt nhiÒu lÇn trong mét ngµy®Ó tËp thÓ dôc, ®i b¸ch bé m­¬i, m­êi l¨mphót gi÷a giê lµm viÖc.

Nhµ cÇm quyÒn cuèi cïng ®·cho phÐp t«i ®­îc nhËn mÊy cuèn s¸ch : mét cuèn tõ®iÓn gi¶i nghÜa tiÕng Nga vµ hai cuèn tiÓuthuyÕt Liªn X« b»ng tiÕng Ph¸p. Tõ ®iÓn lµ®Ó tra cøu, nh­ng víi t«i nã lµ cuèn s¸ch ®Ó®äc, ®Ó nghiÒn ngÉm. TiÕng Ph¸p cña t«ivèn tåi, gÆp tõ nµo kh«ng hiÓu th× bá qua, gÆp l¹inã vµi lÇn th× dùa vµo v¨n c¶nh mµ ®o¸n nghÜa. T«im¶i mª ®äc ®Õn nçi nhiÒu khi qu¶n gi¸omë cöa míi giËt m×nh biÕt r»ng ®· tíi giê ¨ns¸ng hoÆc ¨n chiÒu. §Õn khi cã hai c¸i ruét bótbi th× t«i cßn bËn h¬n n÷a víi viÖc viÕt cuènMiÒn Th¬ Êu. T«i ph¶i chia c«ng viÖc ra, lócviÕt lóc ®äc, thay ®æi c«ng viÖc cho ãckhái mÖt. Kh«ng thÓ viÕt nhanh ®­îc v× ph¶itiÕt kiÖm giÊy : t«i chØ cã trong tay mét sè váthuèc l¸ vµ vá giÊy tõ nh÷ng c¸i kÑo gia ®×nh göicho.

Con cãc còng ch¼ng buån ®Óý tíi t«i. Nã cßn bËn kiÕm ¨n. §­îc c¸igièng kiÕn kÐm trÝ kh«n. Chóng kh«ng hÒ ®Óý tíi hiÓm häa ®ang r×nh rËp bªn c¹nh. ThËmchÝ chóng th¶n nhiªn gi¨ng hµng ®i ngay tr­íc mÆt concãc, thØnh tho¶ng bÞ mÊt vµi con nhanh nh­ chíp mµkh«ng biÕt.

KÓ ra kiÕm ®­îc con chuétnh¾t con ®Ó nu«i th× vui h¬n. Håi cßn nhá ë nhµquª t«i nu«i ®ñ thø : chim sÎ, chim gi, s¸o sËu, s¸o®en, s¸o ®¸... Ch­a bao giê t«i nghÜ m×nh sÏ nu«i métcon chuét lµm b¹n, ®õng nãi g× mét con cãc. Víi chimsÎ, chim gi th× dÔ b¾t l¾m - chØ cÇn theo dâi nh÷ng conchim bè mÑ tha r¸c lµm tæ d­íi m¸i nhµ, chÞu khã chêÝt l©u lµ ch¾c ch¾n b¾t ®­îc chim con võa vì bängcøt. Víi gièng s¸o th× nhiªu khª h¬n. Ph¶i lÊy cãtcuén l¹i thµnh mét c¸i èng dµi ë cuèi ph×nh ra víimét c¸i giá thñng, cho vµo trong ®ã Ýt r¬m, bäckÝn l¹i b»ng chiÕu r¸ch, råi buéc vµo mét cµnhngang, chän sao cho tr¸nh h­íng mÆt trêi chiÕuvµo tæ lµ thÓ nµo còng cã ®«i s¸o bè s¸o mÑchän lµm tæ.

Trong c¸c gièng chim gÇn ng­êit«i thÝch chim gi h¬n c¶. Con chim bÐ báng víi bé l«ngmµu gô vµ c¸i má sõng mËp m¹p nÕu ®­îc nu«i tõlóc bÐ tÝ th× luyÕn chñ v« cïng. Nã kh«ng rêi t«inöa b­íc. Khi lín h¬n, ®· cã thÓ tù kiÕm ¨n,th× nã còng bay xa, nh­ng chØ cÇn gäi "t¬ri,t¬ri.i.i..." lµ nã ®· tù ®©u xµ xuèng tr­ícmÆt. So víi sÎ vµ c¸c lo¹i s¸o, chim gi th«ng minh h¬n.Êy lµ t«i nghÜ thÕ, chø gi÷a loµi chim víi nhautiªu chuÈn th«ng minh ch¾c ph¶i kh¸c. Mét con chim báloµi ®Ó theo ng­êi h¼n bÞ chóng chim coi lµ xuÈnngèc.

Chao «i, gi¸ mÊy th»ng cha ®éctµi ë n­íc t«i cã ®­îc c¸i ®øc ®é cña Sa hoµngth× may biÕt mÊy! Chóng t«i sÏ ®­îc ph¸t v·ng nh­nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng Nga lªn mét vïng rõng nói nµo ®ã,kiÓu Sibir(4)hoang vu, chø kh«ng ph¶i n»m mèc ra ë ®©y. Trong cuécsèng ph¸t v·ng ®¸ng m¬ ­íc ®ã t«i sÏ buéc tæ s¸otrªn nh÷ng cµnh xoan, hoÆc cña bÊt cø c©y g×. T«i sÏnu«i nh÷ng con s¸o con mÐp vµng hoe b»ng cµo cµo ch©uchÊu vµ c¬m nguéi cho tíi khi chóng kh«n lín. Trong tuæith¬ cña t«i, rÊt tiÕc, t«i ch­a mét lÇn bãc l­ìicho s¸o ®Ó chóng nãi ®­îc tiÕng ng­êi.

§µnh nu«i con cãc xÊu xÝ kiavËy. Nh÷ng ngµy ®Çu nã cßn lÈn tr¸nh t«i, mçi khit«i tíi gÇn lµ nã véi v· nh¶y ®i. L©u dÇn råi cu cËucòng quen, kh«ng ®Õn nçi xa l¸nh t«i nh­ tr­íc.ThËm chÝ thØnh tho¶ng t«i cã vuèt ve nã, nã vÉn ngåiim. Ng­êi ta nãi khi ®ông vµo cãc, da nã sÏ tiÕt ramét lo¹i mñ ®éc, ch¹m vµo th× bÞ lë loÐt. Con cãccña t«i ch¼ng tiÕt ra chÊt g× hÕt. Ch¾c nãkh«ng muèn h¹i t«i. Quen thªm chót n÷a, t«i ®Æt nãvµo lßng bµn tay råi ®­a lªn tËn m¾t ng¾m nghÝa. Nãcòng mÆc. ChØ tiÕc nã kh«ng biÕt nãi, t«i cãnãi g× nã còng kh«ng thÌm ®¸p, chØ gi­¬ng ®«i m¾tthao l¸o ra nh×n l¹i.

Cuéc sèng trong khu xµ lim lÆng lÏtr«i. Giã vÉn thæi, m©y vÉn bay, t«i vÉn ngåi ®ã,Trong khu biÖt giam bªn c¹nh chiÒu chiÒu v¼ngtíi tiÕng ng©m th¬ khe khÏ, kh«ng râ lµ cña ai. Tõcöa sæ phßng t«i cã thÓ nh×n thÊy mét chót xÝuphÇn trªn cöa sæ, tõ ®ã v¼ng ra tiÕng ng©m th¬,nh­ng ng­êi ë trong còng kh«ng thÓ ngã thÊy t«i.NhÆt ®­îc mét mÈu g­¬ng vì t«i b¾t ¸nh mÆt trêibuæi s¸ng chiÕu h¾t sang cöa sæ ®ã, hi väng métchót ¸nh s¸ng sÏ lät ®­îc vµo trong phßng. Qu¶nhiªn ng­êi ë trong b¾t ®­îc tÝn hiÖu cña t«i,anh ta gâ vµo chÊn song mÊy håi liÒn ®Ó tr¶lêi. LÝnh g¸c ch¹y xång xéc ®Õn nh­ng kh«ng b¾t®­îc qu¶ tang chóng t«i liªn l¹c víi nhau, ®øng ng¬ngÈn mét l¸t råi bá ®i.

Mét h«m, c¶ khu xµ lim n¸o ®éngh¼n lªn v× nh÷ng tiÕng gµo thÐt Çm Ü, nh÷ng lêichöi rña tôc t»n. Mét l¸t sau qua lç thñng ë cöat«i nh×n thÊy mét ng­êi tï bÞ nhÐt giÎ vµo miÖng,mÆt ®á gay v× khã thë hoÆc v× tøc giËn. Anh ta xo¹cc¶ hai ch©n ra ®Ó chèng l¹i, kh«ng chÞu ®i, nh­nghai tay lÝnh g¸c trÎ h¬n vµ kháe h¬n vÉn l«i xÒnhxÖch anh ta ®i ®­îc, ch¾c h¼n ®Ó tèng vµo métthø xµ lim kû luËt kiÓu nh­ ca-s«(5) Háa Lß. Anh tï cßn trÎ, mÆc quÇn ¸o bé®éi.

Lîi dông nh÷ng ng­êi lÝnh g¸c®· ®i ra ngoµi khu xµ lim, ng­êi ë ng«i nhµ trªn ®·b¾t ®­îc tÝn hiÖu cña t«i kªu lªn :

- Ai ®ã ? Kú V©n ®©y !

- Chµo anh ! Hiªn ®©y ! - t«i®¸p l¹i.

- V÷ng vµng nh¸ !

- NhÊt ®Þnh råi. Anh kháe chø ?

- Kháe l¾m ! §õng tin lò bÞp !Chóng nã dùng vô ®Êy !

Kú V©n nãi dèi. Anh yÕu h¬nchóng t«i nhiÒu. Nghe giäng anh th× biÕt. Víitiªu chuÈn ¨n uèng ë tr¹i kh«ng ai cã thÓ kháe®­îc. Anh l¹i kh«ng ®­îc tiÕp tÕ nhiÒunh­ cha con t«i. Gia ®×nh t«i dï sao còng cßn kh¸ h¬ngia ®×nh anh. C¸c con anh sèng ®­îc lµ may, nãi g×®Õn tiÕp tÕ cho bè. TÊt nhiªn, nh÷ng gia®×nh cïng chung c¶nh ngé còng kh«ng quªn ch¨m sãc c¸ccon anh, nh­ng xin tiÕp tÕ cho anh th× kh«ng ®­îc- kh«ng ®êi nµo Lª §øc Thä cho phÐp. C¸c con anhcßn nhá qu¸, l¹i ®ang ®i häc, kh«ng thÓ ®ith¨m vµ tiÕp tÕ cho anh.

§ã lµ lÇn cuèi cïng t«i gÆp KúV©n.

NÕu bän DuÈn-Thä chochóng t«i ë cïng nhau ®Ó tr«ng nom nhau, s¨n sãcnhau th× ch¾c g× Ph¹m ViÕt, Kú V©n ®· chÕtth¶m trong tï.

Con cãc lín nhanh nh­ thæi. Míih«m nµo cßn lµ mét con cãc bÐ xÝu, bÐ ®Õn nçit«i kh«ng c¶m thÊy träng l­îng cña nã khi ®Æt nãlªn tay, thÕ mµ míi hai ba th¸ng sau nã ®· chÇmchÉm, trë thµnh mét con cãc thanh niªn lùc l­ìng.

§Õn giai ®o¹n nµy cu cËu b¾t®Çu thay da : mµu ®en mÊt dÇn, xuÊt hiÖn nh÷ng m¶ngloang læ mµu n©u ®Êt xen lÉn mµu vµng thÉm. LòkiÕn vîi ®i tr«ng thÊy. §Ó nu«i con cãc t«iph¶i nhÞn mét Ýt ®­êng c¸t tiªu chuÈn ®Ó nhöthªm kiÕn vµo phßng. Gièng kiÕn xem ra kh«ng cããc suy xÐt, thÊy ®©u cã ¨n lµ kÐo ®Õn liÒn.Theo vÖt n­íc ngät ®­îc t«i vÏ tõ cöa sæ h¹xuèng tËn nÒn nhµ chóng rïng rïng kÐo ®µn kÐo lòtõ bªn ngoµi trµn vµo, bæ xung nguån l­¬ng thùc chochµng cãc. Mãn ¨n cu cËu thÝch h¬n c¶ lµ kiÕn ®en,nh­ng thØnh tho¶ng ®æi mãn cu cËu còng x¬i kiÕnlöa. Cãc kh«ng thÝch kiÕn h«i, cã thÓ v× chóngbÐ qu¸, mµ còng cã thÓ v× chóng h«i qu¸.

V× nh÷ng môn v¸ rÊt nghÖthuËt theo phong c¸ch siªu thùc trªn tÊm ¸o míi cña concãc t«i ®Æt cho nã c¸i tªn Arlequin, nh©n vËt næitiÕng cña s©n khÊu hµi kÞch Italia. T«i nh×n d¸ng®i nghiªng ng¶ ch«ng chªnh tøc c­êi cña con cãc mµh×nh dung ra nh÷ng chµng Arlequin vui tÝnh nh¶y nhãt trªns©n khÊu Moskva, Leningrad, h×nh ¶nh g¾n liÒn víi métthêi ®· mÊt.

T«i nhí trong mét cuèn s¸ch khoahäc th­êng thøc ng­êi ta viÕt r»ng cãc kh«ngnghe ®­îc tiÕng ng­êi mµ chØ b¾t ®­îc ©m thanhthuéc ©m vùc hoÆc rÊt thÊp hoÆc rÊt cao. ThÕ mµArlequin nghe ®­îc tiÕng t«i gäi. Mçi khi t«ivç tay, khÏ kªu lªn "Arlequin !" lµ nã quay®Çu l¹i nh×n t«i, cÆp m¾t më to, chíp chíp.

NgÉm ra con ng­êi ta kh«ng ph¶ichØ cã c¸c b¶n n¨ng ®­îc gäi lµ c¬ b¶n nh­ b¶nn¨ng sinh tån, b¶n n¨ng tù vÖ, b¶n n¨ng truyÒngièng... mµ cßn cã mét b¶n n¨ng Ýt ®­îc chó ýlµ b¶n n¨ng cÇu bÇu. Kh«ng hiÓu sao t«i l¹i thÝchc¸i tõ ®· chÕt nµy. C¸c cè ®¹o Y-pha-nho,Bå-®µo-nha ghi nhËn tõ cÇu bÇu trong tiÕng ViÖtthÕ kû thø 19 vµ ®­a nã vµo nh÷ng cuèn kinhbæn sím nhÊt b»ng tiÕng ViÖt víi nghÜa che chë,ch¨m nom, s¨n sãc, gièng nh­ tõ patronage trong tiÕngPh¸p. Khi anh gÆp mét ng­êi yÕu ®uèi ®ang cÇn sùche chë, trong lßng anh n¶y ra ý muèn gióp ®ì kήã, Êy lµ trong anh b¶n n¨ng cÇu bÇu lªn tiÕng®Êy. N¨m 1956 t«i ®­îc xem mét cuèn phim Ph¸p nhan®Ò Porte des Lilas, víi Jean Gabin thñ vai Juyjuy, métanh chµng léc ngéc kÐm trÝ kh«n. Mét tªn gangster ch¹ytrèn c¶nh s¸t l¹c vµo khu phè nghÌo, n¬i nh©n vËt cñachóng ta ®¸nh b¹n víi mét anh chµng thÊt c¬ lì vËn cãbiÖt hiÖu NghÖ SÜ. Tªn gangster hµnh haing­êi ®Õn n¬i ®Õn chèn : ngåi yªn t¹i n¬i ÈnnÊp y b¾t hä déi n­íc cho y t¾m, dän b÷a cho y¨n, ®i mua transistor cho y tËp thÓ dôc buæi s¸ng,...§· thÕ y cßn quyÕn rò c« g¸i b¸n bar th¬ ng©ymµ anh chµng léc ngéc cña chóng ta thÇm yªu trém nhí.Cho tíi mét h«m, NghÖ SÜ héc tèc ch¹y tíi lay tØnhanh ta, mÆt mµy r¹ng rì :

- DËy, dËy ®i, mµy !

Juyjuy phÈy tay, ä Ñ :

- §õng cã ph¸ ! §Ó tao ngñ.

- DËy, dËy ! Nã ®i råi !

- §øa nµo ®i råi ? - m¾t nh¾mm¾t më Juyjuy hái l¹i.

- Cßn ®øa nµo vµo ®Êy n÷a ! Nã®i råi !

Juyjuy ngÈn ng­êi ra mét l¸t. RåihiÓu ra nã lµ ai, anh ta thë dµi :

- Th«i, thÕ lµ tõ nay ch¼ngcßn ai cÇn ®Õn tao n÷a !

B¶n n¨ng cÇu bÇu chÝnh lµ c¸i®ã.

Kh«ng ph¶i chØ nhu cÇu cã b¹ntrong c¶nh c« ®¬n mµ ng­êi tï xµ lim nu«i nh÷ng convËt ch¼ng ai nu«i lµm c¶nh bao giê. Con ng­êi cÇn cã ai®ã ®Ó mµ s¨n sãc. Nãi c¸ch kh¸c, nã cÇn ®­îcthÊy cã ai ®ã cÇn ®Õn nã, ®Ó ®­îc thÊy nã®ang hiÖn h÷u vµ hiÖn h÷u cã Ých. T×nh c¶m ®ãlµ h¹t nh©n ThiÖn n»m trong mçi chóng ta.

T«i c¶m thÊy ®ì ®¬n chiÕch¬n nhiÒu khi cã Arlequin ë bªn. Nh­ng cµng lín lªnArlequin cµng b­íng bØnh. NhiÒu lÇn t«i gäi, nãkh«ng tíi n÷a, mµ cø ngåi yªn trong nçi trÇm t­cña nã, chØ mét m×nh nã biÕt nã nghÜ g×.

Mét h«m, vµo buæi tr­a t«i b¾tgÆp Arlequin ®ang × ¹ch trÌo lªn bøc t­êng gai gãc. Nãthë dèc, c¸i bông phËp phång. T«i tiÕp tôc giÊcngñ chËp chên trong c¸i nãng ®Çu hÌ. TØnh dËy, t«ithÊy Arlequin ®ang gi·y giôa d­íi ®Êt. H×nh nh­ cu cËuvõa bÞ ng· mét có trêi gi¸ng. T«i nghÜ ®ã lµ trßnghÞch ngîm cña trÎ con, kh«ng ®¸ng ®Ó ý.

Nh­ng nh÷ng cuéc phiªu l­u cñavËn ®éng viªn leo nói diÔn ra ngµy mét nhiÒu thªm.Nh÷ng có ng· còng nÆng nÒ h¬n. Bøc t­êng xµ limBÊt B¹t, nh­ t«i ®· kÓ, læn nhæn vÈy v÷a cøng vµs¾c, g©y ra nh÷ng vÕt x­íc kh¸ trÇm träng choArlequin - trªn bé c¸nh ®Ñp ®Ï cña nã, nhÊt lµ ëchç da bông mÞn mµng, xuÊt hiÖn nh÷ng c¸i sÑonhem nhuèc.

Cho tíi mét buæi tr­a ®ang ngñsay chît thøc giÊc t«i thÊy Arlequin h× hôc trÌo lªn caob»ng c¸ch b¸m vµo nh÷ng vÈy v÷a råi ®i ngang vÒphÝa cöa sæ. Th× ra nã muèn bá trèn.

T«i næi giËn. ít nhÊt th× còng®· mÊy th¸ng trêi chóng t«i chung sèng cïng nhau, vËymµ nã tÖ, muèn bá t«i mµ ®i. Ch¼ng ph¶i lµ t«i®· nhÞn phÇn ®­êng cña m×nh ®Ó nu«i nã sao ?T«i nhoµi ng­êi ví c¸i chæi quÐt mét nh¸t thËt m¹nh.Arlequin bay bæng lªn råi r¬i bÞch xuèng ®Êt. Nã gi·ygiôa mét håi, råi n»m th¼ng c¼ng, ph¬i c¸i bông x©yx¸t. §· t­ëng nã chÕt, nh­ng nã vÉn sèng. TØnhl¹i, nã bùc béi nh¶y vµo mét gãc tèi.

Arlequin giËn t«i. Tõ h«m ®ã t«igäi nã kh«ng thÌm nh¶y l¹i n÷a.

Mïa hÌ ë BÊt B¹t nãng l¾m. MÆcdÇu ë trªn ®åi cao, nh­ng nh÷ng h«m trêi lÆng giãtrong xµ lim nãng nh­ trong lß löa kh«ng kÐm xµ lim HáaLß lµ mÊy. TÊm ph¶n méc dµy lµ thÕ mµ cong h¼nlªn trong c¸i nãng kh« khÊc, thØnh tho¶ng l¹i ph¸t ranh÷ng tiÕng tÝ t¸ch cña gç nøt. Kh«ng ®­êngch¹y trèn, t«i qu»n qu¹i trong c¬n thiªm thiÕp cñasinh vËt hÊp hèi. B©y giê kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng­êilÝnh g¸c ®ãng cöa sæ l¹i kh«ng cho phÐp t«i nh×n rangoµi, mµ tù tay t«i ph¶i ®ãng l¹i ®Ó cho m¾tkhái nhøc nhèi bëi c¸i n¾ng chãi chang ®ang thiªu ®ètkho¶nh ®Êt trÇn trôi tr­íc mÆt.

Trong mét buæi chiÒu nãng bøcnh­ thÕ, t«i choµng tØnh nh­ bÞ ®¸nh thøc. LinhtÝnh b¸o cho t«i biÕt trong xµ lim chØ cßn l¹i métm×nh t«i.

Arlequin ®· ®i råi !

M¾t nh¾m m¾t më, t«i gäi Çmlªn " Arlequin ! Arlequin !". §¸p l¹i tiÕnggäi tuyÖt väng cña t«i chØ cã im lÆng mªnhm«ng.

Nghe tiÕng t«i kªu lín, mÊyanh lÝnh g¸c xång xéc ch¹y l¹i. Nh­ng ngã nghiªng métl¸t, ch¼ng thÊy cã chuyÖn g× x¶y ra, hä bá ®i.T«i nghe tiÕng mét ng­êi v¼ng l¹i :

- L¹i mét th»ng n÷a ph¸t ®iªn !

- Nãng bá mÑ thÕ nµy, chóngnã ch­a chÕt lµ giái råi ! - cã tiÕng c­êi h«hè.

- Cßn nãng kÐo dµi chóng nã cßn®iªn nhiÒu...

Bän khèn kiÕp, t«i chöithÇm. Nh­ng t«i ch¶ cßn t©m ®Þa nµo nghÜ tíi hä.T«i cßn ®ang ®au khæ v× sù bá ®i cña Arlequin. T«ichui xuèng gÇm ph¶n, sê so¹ng t×m trong mäi xã xØnhcña c¸i hÇm tró Èn tèi om lëm chëm ®¸ r¨m vµ cuéi.Nh­ng ®ã lµ cuéc t×m kiÕm v« väng - Arlequin®· ®ñ lín ®Ó kh«ng thÓ chui vµo nh÷ng lçnhá cã rÊt nhiÒu trong lßng ®Êt laterit.

MÖt mái, t«i n»m vËt ra ph¶n.N­íc m¾t t«i ch¶y ra. T«i nhí Arlequin nh­ nhí mét conng­êi.

Buæi chiÒu t«i bá c¬m. Viªnqu¶n gi¸o bé ®éi ¸i ng¹i :

- Anh èm µ ?

- V©ng.

- Ph¶i ¨n ®Ó gi÷ søc khoÎchø.

- Anh b¸o ch¸o giïm t«i.

Anh ta khÐp cöa l¹i.

Trong xµ lim v¾ng lÆng h¼n. Cønh­ thÓ Arlequin cßn ®ã th× xµ lim kh«ng v¾ng vήÕn thÕ. T«i c¶m thÊy hôt hÉng. Kh«ng cßn n÷atiÕng sét s¹t khe khÏ khi Arlequin di chuyÓn trªnnÒn xi m¨ng, chØ cã thÓ nghe thÊy ®­îc nÕurÊt chó ý. Kh«ng cßn c¸i bãng nhá lui cui lócchç nµy lóc chç kia trong c¸i còi ng­êi nay cßnl¹i m×nh t«i.

VÒ chiÒu trêi oi nång nh­ch­a bao giê oi nång ®Õn thÕ. MiÖng ®¾ngng¾t, t«i vËt v· trªn tÊm ph¶n m·i kh« cong, kh«ng saongñ næi. Trong c¬n m¬ mµng t«i nghe tiÕng ®µn cãc®«ng ®¶o bªn ngoµi xµ lim kªu rén r·. Cã vÎ chónghoan hØ ®ãn mõng Arlequin tho¸t vßng tï ngôc.

T«i lÞm ®i khi c¬n m­a rµo giéixuèng xèi x¶.

Trong giÊc m¬ t«i thÊy Arlequintrë vÒ. Kh«ng ph¶i con cãc mµ lµ mét chµng traic­êng tr¸ng. Kh«ng ph¶i xµ lim mµ ë mét n¬i nµo ®ãkh«ng râ rÖt, kh«ng ra lµ ë ngoµi ®êi, còng kh«ngra ë trong tï.

- T«i quay l¹i ®Ó tõ biÖtanh ! - Arlequin nãi - T«i kh«ng thÓ ra ®i mµ kh«ngchµo anh mét lêi...

T«i nhám dËy.

Gi÷a hai chóng t«i lµ nh÷ng songs¾t. HiÖn thùc trë l¹i mét nöa, lê mê.

- Sao chó nì bá t«i mµ ®i, hëArlequin?

- T¹i sao ­ ? - Arlequin ®¨m ®¨mnh×n t«i, c¸i nh×n th­¬ng xãt - Ch¼ng lÏ anh l¹i kh«nghiÓu næi mét ®iÒu ®¬n gi¶n nh­ thÕ sao ?!

T«i c¶m thÊy cay cay n¬i sèngmòi, c¸i nh×n nhßa ®i.

- T«i cã ®èi xö víi chó qu¸tåi tÖ ®©u, Arlequin ? TÊt nhiªn, t«i còng cã lócnãng n¶y, nh­ng ®ã lµ khuyÕt ®iÓm cã thÓbá qua cho nhau ®­îc...

- å, chuyÖn ®ã t«i quªnråi ! Anh ®èi víi t«i rÊt tèt, tèt l¾m. T«i kh«ngquªn anh ®· nu«i t«i lín lªn, t«i còng kh«ng quªnnh÷ng g× anh ®· lµm cho t«i, t«i hiÓu tÊm lßng cñaanh ®èi víi t«i... Nh÷ng c¸i ®ã lµm sao quªn ®­îc !Nh­ng thó thùc, cã mét ®iÒu t«i kh«ng hiÓu næi: v× sao anh cã thÓ ë m·i trong c¸i chuång nµy mµkh«ng ch¸n. T«i th× t«i kh«ng thÓ sèng nh­ thÕ®­îc.

T«i nh×n c¸i xµ lim, ng«i nhµcña t«i.

- Kh«ng ph¶i t«i muèn thÕ. -t«i kªu lªn - T«i bÞ cÇm tï, Arlequin hiÓu kh«ng,t«i bÞ cÇm tï...

- Vµ anh muèn cÇm tï t«i cïngvíi anh ?

- T«i kh«ng cÇm tï Arlequin, t«ichØ muèn Arlequin ë cïng t«i th«i. Kh«ng cã Arlequin t«ibuån l¾m.

Arlequin nãi, ngËm ngïi :

- T«i còng muèn ë cïng anh, nh­ngrÊt tiÕc, kh«ng thÓ ®­îc. T«i lµ mét con cãc.Kh«ng con vËt nµo muèn sèng trong lång, trong chuång, anhcã hiÓu nh­ thÕ kh«ng ? Sèng nh­ thÕ kh«ngph¶i lµ sèng. Chóng t«i kh«ng cÇm tï nhau nh­ c¸c anh,loµi ng­êi ... Kh«ng biÕt vµ kh«ng nì. T«i biÕt: c¸c anh nghÜ r»ng loµi ng­êi c¸c anh lµ sinh vËtth­îng ®¼ng, c¸c anh coi c¸c anh cao h¬n c¸c loµi kh¸c,nh­ng t«i nghÜ c¸c anh lÇm. Hoµn toµn kh«ng ph¶ithÕ...

T«i kh«ng biÕt nãi g× víiArlequin. T«i buån nçi m×nh thuéc mét loµi mµ c¶®Õn con cãc còng kh«ng thÌm kÝnh träng.

Arlequin ®­a tay cho t«i :

- Anh ë l¹i nhÐ, nÕu anh kh«ngthÓ ra ®­îc. VÜnh biÖt anh !

T«i n¾m chÆt tay Arlequin kh«ngrêi. Nh­ng bµn tay Arlequin cø nhá dÇn, nhá dÇn cho tíikhi trë thµnh bµn tay cña con cãc bÐ nhá ®· ë cïngt«i, con vËt xÊu xÝ dÔ th­¬ng ®· lµ niÒm vui cñat«i trong mÊy th¸ng trêi. T«i nh¾m m¾t l¹i vuèt ve bµntay nhá bÐ nh­ng nã ®· tuét khái tay t«i.

T«i choµng tØnh. Më m¾t ra th×trêi ®· r¹ng. Kh«ng khÝ m¸t vµ ngät sau c¬n m­arµo ïa vµo lång ngùc. Chung quanh t«i lµ sù tÜnh lÆngcña v« cïng. Qua song s¾t nhµ tï t«i nh×n thÊy bÇutrêi nhît dÇn, bãng ®ªm mÊt ®i nh­êng chç cho mét¸nh hång c¶m thÊy ®­îc chø ch­a nh×n thÊy ®­îc®ang d©ng lªn tõ ph­¬ng §«ng. §Çu ãc t«i bõng s¸ngtrong mét tia chíp tõ bªn trong, nh÷ng ý nghÜ trënªn râ rµng nh­ ch­a bao giê râ rµng nh­ thÕ.Nçi buån mÊt ®i kh«ng ®Ó l¹i dÊu vÕt,ThÕ chç nã lµ mét niÒm vui kh«ng tªn, trongs¸ng.

§ã lµ phót mµ con ng­êi ®Ættªn lµ mÆc kh¶i.

T«i nghÜ tíi Lªnin vµ hiÓur»ng «ng ®· sai biÕt bao nhiªu khi ®Æt tù do n»mtrong ph¹m trï ý thøc.

B»ng sù ra ®i cña nã Arlequinchøng minh ®iÒu ng­îc l¹i : tù do n»m trong ph¹mtrï b¶n n¨ng.

(1) C©u l¹c bé dµnh cho ng­êin­íc ngoµi, phÇn nhiÒu lµ ng­êi thuéc ®oµn ngo¹igiao.

(2) C¸c lo¹i b×a tiªu chuÈn thùcphÈm.

(3) Ngµy t¹ thÕ cña «ng Hå ChÝMinh kh«ng ph¶i lµ 3 th¸ng 9, mµ 2 th¸ng 9. Bé ChÝnh trÞ®· quyÕt ®Þnh söa l¹i ngµy ®Ó ngµy QuècKh¸nh kh«ng ph¶i ngµy tang, nh­ sau nµy hä bµo ch÷a.Do bÞ nhiÒu nh©n chøng v¹ch trÇn hµnh ®éng tùý nµy kho¶ng th¸ng 11.1990, Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng®· ph¶i ra th«ng b¸o chÝnh thøc thanh minh viÖc c¾txÐn di chóc cña chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ thõa nhËn ngµyt¹ thÕ cña «ng lµ 2.9.

(4) Vïng b¨ng gi¸ phÝa ®«ng n­ícNga, n¬i ph¸t v·ng tï chÝnh trÞ. Nh÷ng nhµ c¸ch m¹ngTh¸ng ch¹p, vµ sau nµy V.I.Lenin vµ nhiÒu ®ång chÝcña «ng ®· bÞ ®i ®Çy ë vïng nµy.

(5) Tõ tiÕng Ph¸p cachot, ë HáaLß lµ mét phßng giam ngÇm d­íi ®Êt, rÊt chËt hÑp,tèi t¨m vµ bÈn thØu. Theo nh÷ng ng­êi tï ®· tõng ëcachot th× tï bÞ kû luËt giam vµo ®©y kh«ng ®øng®­îc, kh«ng n»m ®­îc, chØ cã thÓ ngåi trong t­thÕ lom khom, bªn c¹nh c¸i b« cøt ®¸i nång nÆc mïikhai thèi, ®ªm kh«ng d¸m ngñ ®Ó khái bÞ chuétcèng c¾n. Thêi x· héi chñ nghÜa cachot vÉn ®­îc dïngnh­ng may, t«i ch­a cã h©n h¹nh nÕm mïi.