C¶m gi¸c dÔ chÞu vÒ n¬i ëmíi lµ c¶m gi¸c ®¸nh lõa. ChØ vµi tuÇn sèng ë ®©yt«i ®· thÊy tr¹i giam nµy lµ rÊt tåi tÖ, Ýt nhÊtth× còng ®èi víi nh÷ng tªn tï xö lý néi bé.

VÒ tæ chøc tr¹i qu©n ph¸pBÊt B¹t gièng Háa Lß, gåm tr¹i chung vµ khu xµ lim giamcøu. C¸i kh¸c lµ tÊt c¶ nh÷ng ng­êi ë ®©y - c¶ tïlÉn ng­êi coi tï - ®Òu thuéc bé ®éi. §«ng nhÊtlµ ®µo binh ph¹m téi h×nh sù, cßn ®µo binh v× sîchÕt bá trèn vÒ nhµ th× ®­îc gom l¹i trong c¸ctiÓu ®oµn kû luËt. Chóng t«i lµ tï d©n sù®Çu tiªn ®Õn tr¹i nµy.

Lª §øc Thä rÊt biÕtchän chç cho chóng t«i - khu xµ lim BÊt B¹t n»mlät thám trong mét thung lòng réng c¸ch rÊt xa c¸ckhu d©n c­.

ª ®©y hÇu nh­ kh«ng nghe ®­îctiÕng ®éng cña cuéc sèng b×nh th­êng - kh«ngtiÕng mâ tr©u, kh«ng tiÕng chã sña, kh«ng c¶tiÕng cèi xay ï × quen thuéc n¬i th«n d·. Khi anhMinh ViÖt bÞ ®­a ®i n¬i kh¸c, trong ng«i nhµ bènphßng chØ cßn l¹i mét m×nh t«i. Vµ c¸i v¾ng lÆng kh«ncïng.

Ng­êi tï xµ lim Háa Lß cßn cãthÓ c¨n cø vµo tiÕng ®éng tõ c¸c khu tr¹i chunghay khu nhµ bÕp väng l¹i, hoÆc nghe ngãng ®éngth¸i cña b¹n tï c¸c phßng bªn mµ ®o¸n ®­îcchuyÖn g× ®ang x¶y ra bªn ngoµi, cho dï lµ nh÷ngchuyÖn ví vÈn, kh«ng dÝnh lÝu g× ®Õn m×nh.Nh÷ng c¸i nhá nhÆt Êy t¹o ra sù thay ®æi, gi¶m bít sùnhµm ch¸n. BÞ t¸ch rêi hoµn toµn víi thÕ giíi bªnngoµi lµ mét khæ h×nh.

Ph¹m binh sèng kh«ng kh¸c trongqu©n ngò lµ mÊy. Hä ®­îc ®i l¹i tù do trong ph¹mvi tr¹i. Ph¹m binh bÞ giam trong xµ lim còng kh«ng cã c¶mgi¸c cña chóng t«i. Hä bÞ giam cøu cã thêi h¹n,th­êng kh«ng qu¸ vµi th¸ng, chØ ®ñ ®Ó hoµn cung.Hä hiÓu r»ng ®©y chØ lµ n¬i t¹m bî - sau ®ãsÏ lµ tßa ¸n binh, lµ tr¹i chung, thËm chÝ tr­êng b¾n,nh­ng mäi sù lµ râ rµng.

Tr­íc mÆt chóng t«i lµ mét ch©ntrêi x¸m xÞt. Kh«ng ai cã thÓ nãi cho chóng t«ibiÕt thêi h¹n chóng t«i ph¶i ë trong c¸i nhµ tïkhèn n¹n nµy bao l©u, kÓ c¶ ®¸m chÊp ph¸p. Trongxµ lim BÊt B¹t chóng t«i gièng nh÷ng con thó bÞ nhèt.Nh÷ng con chuét, kh«ng râ lµ chuét cèng hay chuét ®ång,con nµo con nÊy bÐo nóc nÝch mçi khi chiÒu xuèngl¹i tô héi tr­íc cöa sæ xµ lim. Chóng nhën nh¬ ®il¹i, vÎ no ®ñ, thØnh tho¶ng liÕc nh×n con thó to ëtrong còi, vÎ khinh khØnh.

C¸i sù giam ng­êi v« thêi h¹n,l¹i giam trong xµ lim, lµ mét c¸ch hµnh h¹ tµn nhÉn.Khái cÇn nãi tíi mäi sù thiÕu thèn trong nhµ tïViÖt Nam. §au r¨ng, xin thuèc kh«ng cã. §au bông,khai h«m nay th× mai míi ®­îc thuèc ch÷a. Sèt h¶, ®îi®Êy, sÏ cã thuèc h¹ nhiÖt cho anh. Nh­ng h«m naythø b¶y råi, ph¶i s¸ng thø hai «ng y sÜ míi tíi. Nh­ngc¸i khæ nhÊt lµ ®ãi. §ãi l¾m. §ãi cån cµo. §ãi mêm¾t. §ãi run ng­êi.

Cã lÇn t«i ví ph¶i khóc s¾n «itrong suÊt c¬m ®én, nhùa s¾n nhÇy nhôa nh­ tinh dÞch.Tëm qu¸, giËn qu¸, t«i qu¼ng nã xuèng hÇm tró Èn.ThÕ råi ®ªm ®Õn, bông quÆn lªn v× ®ãi, chÞukh«ng næi, t«i l¹i ph¶i sê so¹ng trong bãng tèi t×mkhóc s¾n vøt ®i, lÊy miÕng giÎ còng ch¼ng s¹ch g×lau c¸i nhùa gím ghiÕc Êy ®i mµ nhai trÖu tr¹ochót tinh bét lÉn ®Êt c¸t.

Nhai miÕng s¾n mµ n­íc m¾tøa ra. Mµ thÌm mét khóc ngoÆt lÞch sö, nh­ trongchuyÖn thÇn kú, ®Ó bän Lª DuÈn, Lª §øcThä cã dÞp ®Õn ë ®©y, nh­ t«i ®ang ph¶i sènglóc nµy. S¾n ®· thiu, t«i t­ëng sÏ bÞ th¸o táng, vËymµ l¹ thay, kh«ng hÒ g× c¶.

Dï sao mÆc lßng, tr¹i qu©n ph¸pBÊt B¹t vÉn cßn kh¸ h¬n Háa Lß. Tr­íc hÕt, nãh¬n ë chç tï ®­îc ¨n c¬m nãng chø kh«ng ph¶ithø c¬m nguéi ng¾t, ®· thÕ cßn bÞ chuét vÇy.§Þnh l­îng g¹o cho tï lµ chung trªn c¶ n­íc, ë BÊtB¹t kh«ng thÓ nhiÒu h¬n, nh­ng ë Háa Lß tiªuchuÈn bÞ ¨n bít, suÊt c¬m Ýt h¬n h¼n. Së dÜ ë HáaLß t«i kh«ng bÞ c¸i ®ãi hµnh h¹ lµ nhê kho l­¬ngthùc dù tr÷ cña Thµnh.

T¹i tr¹i BÊt B¹t, chóng t«i®­îc h­ëng chÕ ®é chê gi¶i quyÕt. §¶ng gi÷lêi høa, tuy muén. T«i ®­îc h­ëng tiªu chuÈn thÞtnh­ ë ngoµi. Mét c©n thÞt ®­îc chia lµm hai, cø nöath¸ng qu¶n gi¸o c«ng an(1) mang vµo cho t«i mét b¸t thÞt kho tµu.ThÞt kho mÆn, cã thÓ ®Ó ¨n dÇn mµ kh«ng thiu,nh­ng ngay lÇn ®Çu t«i nÕm thÊy nã cã vÞ ®¾ngkh¸c th­êng, kh«ng ra vÞ kÑo ®¾ng ë nhµ quª mµ còngkh«ng ra vÞ n­íc hµng ë tØnh.

T«i ®­îc ®äc vÒ nh÷ngvô ®Çu ®éc dÉn tíi c¸i chÕt tõ tõ. Theo mét gi¶thuyÕt cña TarlÐ(2)th× ë ®¶o Sainte-HÐlÌne NapolÐon bÞ ®Çu ®éc b»ngnh÷ng liÒu th¹ch tÝn rÊt nhá. ThÊy mãn thÞt kho®¸ng ngê, t«i kh«ng ¨n. Kh«ng ¨n th× ph¶i ®æ ®i, mµ®æ ®i th× tiÕc l¾m. Trong tï miÕng thÞt quýnh­ vµng, ai kh«ng ë tï kh«ng biÕt ®­îc c¸i sùthÌm thÞt nã thÕ nµo, nh×n thÊy thÞt n­ícmiÕng ®· øa ra rÇm rÇm. Nh­ng kh«ng thÓ kh«ng®æ. §æ ®i còng ph¶i khÐo, sao cho qu¶n gi¸o kh«ngbiÕt, mçi ngµy ®æ mét Ýt vµo b«, buæi s¸ng rangoµi röa mÆt th× tèng xuèng hè th¶i. Suèt thêi gian ëtr¹i qu©n ph¸p BÊt B¹t t«i kh«ng ¨n miÕng thÞtnµo.

LÇn ®Çu tiªn ®æ ®i nh÷ngmiÕng thÞt ®· l©u kh«ng ®­îc ¨n t«i bÇn thÇnsuèt mét ngµy. Nh­ng råi t«i th¾ng ®­îc sù thÌmkh¸t. Nh­ng kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n cã thÕ. T«i ph¶i®ãng kÞch b×nh th¶n, thËm chÝ vui vÎ nhËn b¸t thÞtqu¶n gi¸o mang tíi.

Nhí l¹i lêi M¸c nãi vÒ sùgiam l©u trong xµ lim c¸ nh©n nh»m lµm con ng­êi mÊttrÝ, t«i t×m c¸ch chèng l¹i. Ngay tõ khi ë Háa Lß t«ibuéc m×nh tu©n thñ mét chÕ ®é nghiªm ngÆt - trõnh÷ng buæi bÞ gäi ra ®i cung, t«i dïng thêi giê cßnl¹i cho viÖc tæng duyÖt kiÕn thøc. T«i «nl¹i, tõng m¶ng mét, c¸c lÜnh vùc triÕt häc, v¨nhäc, x· héi, chÝnh trÞ... C«ng viÖc chiÕmnhiÒu thêi gian h¬n t«i t­ëng. VÒ triÕthäc t«i ®i tõ triÕt häc cæ ®¹i Hi L¹p, LaM·, qua triÕt häc Trung Hoa, triÕt häc Ên®é, triÕt häc cËn ®¹i, tõ Socrate, Aristote(3) cho tíi Berdiaev vµ Jean-Paul Sartre(4)...VÒ v¨n häc t«i lÇn theo thêigian ®i dÇn vµo tõng vïng ®Þa lý, tõng n­íc, suyngÉm vÒ bót ph¸p cña tõng nhµ v¨n. §ã lµ métc«ng viÖc kh¸ thó vÞ, mét thø viÔn du t¹i chç.NhiÒu lóc t«i m¶i suy nghÜ ®Õn nçi qu¶ngi¸o më cöa kh«ng hay. Sù suy ngÉm nµy lµm cho t¸c phÈmcña Hemingway, Erich Maria Remarque(5) sèng ®éng h¼n lªn, lÊp l¸nh d­íi mét¸nh s¸ng míi.

§Õn khi cã ®­îc hai c¸iruét bót bi th× c«ng viÖc dµnh cho cuèn s¸ch cho¸nhÕt thêi gian cña ngµy tï. C¸ch t¸ch m×nh ra kháisù ®êi, tù t¹o ra viÖc ®Ó mµ bËn rén, giópcho t«i nghÞ lùc sèng. NhiÒu lÇn gi÷a cuéc hái cungt«i giËt m×nh nghe Huúnh Ngù qu¸t :"T«i ®ang háianh. Anh ph¶i tr¶ lêi. Anh nghÜ c¸i chi m« røa, hö?".

Nh­ng ®ã lµ Háa Lß. Cßn ë BÊtB¹t t«i bÞ bá quªn dµi dµi. Cã khi c¶ th¸ng. Kh«ng cãai ®Ó t©m sù. Kh«ng cã c¶ Huúnh Ngù ®Ó nghe yqu¸t l¸c. NÕu kh«ng cã viÖc viÕt s¸ch th×®óng lµ ph¸t ®iªn ®­îc. Kh«ng hiÓu anh em kh¸cthÕ nµo, nÕu anh em kh«ng nghÜ ra c¸ch chèng l¹ith× gay l¾m.

Nh­ng còng kh«ng thÓ b¾t bén·o ho¹t ®éng suèt th¸ng suèt n¨m. ThØnh tho¶ng t«icòng cho nã nghØ ng¬i b»ng c¸ch lµm vÖ sinh c¨nphßng tíi møc s¹ch bong, hoÆc gië quÇn ¸o ra v¸. V×lý do sù b¾t bí chóng t«i kh«ng râ rµng cho nªn ®ikhái Háa Lß t«i ph¶i tr¶ l¹i quÇn ¸o tï (chóng t«ikh«ng ph¶i lµ tï), cßn lªn tíi BÊt B¹t th× tr¹i qu©nph¸p, còng l¹i theo quy ®Þnh, kh«ng ph¸t cho chóng t«iqu©n phôc (chóng t«i kh«ng ph¶i lµ ph¹m binh). ThÕlµ t«i chØ cã hai bé quÇn ¸o gia ®×nh göi vµo, giê®· r¸ch b­¬m. V¸ ®i v¸ l¹i, miÕng tr­íc ®Ì lªnmiÕng sau, c¸i ¸o trë thµnh mét thø cµ sa tr¨m môn.§Ó kh©u v¸, t«i chÕ t¹o mét c¸i kim b»ng cËtb­¬ng, kh«ng cã tr«n, h¬ trªn löa cho cøng, chØ th×t­íc ë m¶nh b¹t chiÕn lîi phÈm trong trËn chèngcµn Bretagne ë miÒn nam Nam §Þnh n¨m 1952, vî t«idïng nã gãi ch¨n mµn quÇn ¸o göi vµo cho t«i. Chñ tÊmb¹t, mét ng­êi lÝnh cña Trung ®oµn c¬ ®éng sè 4, cßn®Ó l¹i dÊu tÝch cña anh ta trong mét vÕt m¸ukh«ng sao giÆt s¹ch. Cuéc chiÕn tranh chèng Ph¸p ®·lïi xa vµo qu¸ khø. Nh÷ng ngµy gian khæ, nh­ng cã t×nhth­¬ng anh em mét nhµ còng ®· trë thµnh dÜ v·ng,thµnh chuyÖn cæ tÝch.

Mét ®ªm, t«i giËt m×nh choµngtØnh v× tiÕng cöa sæ bÞ ®ãng sËp. T«i trë dËy,mß mÉm trong c¸i hò nót t×m cöa ra vµo. Ngoµi trêi ®ennh­ mùc. Mét l¸t sau, qua lç thñng t«i nh×n thÊy haic«ng an viªn khiªng mét c¸i c¸ng b­íc thÊp b­íc caomen theo bøc t­êng ng¨n c¸c khu nhµ-xµ lim, trong ¸nh®uèc bËp bïng. T«i c¨ng m¾t ra nh×n nh­ng kh«ng nhËnra ng­êi n»m trªn c¸ng lµ ai - ¸nh s¸ng vµng vätlÊp lo¸ng trªn c¸ng qu¸ yÕu. ChiÕc c¸ng l¾c l­trªn con ®­êng gËp ghÒnh. Ng­êi n»m trªn c¸ng®­îc phñ mét tÊm ch¨n sîi mµu xÉm, bÊt ®éng nh­mét x¸c chÕt. B»ng vµo m¸i tãc ®en trªn khu«n mÆt®Ó hë t«i ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i cha t«i, kh«ng ph¶it­íng §Æng Kim Giang - hai «ng tãc b¹c, l¹i hãi tr¸n.Cã lÏ l¹i Ph¹m ViÕt råi. NÕu nh­ ViÕt ch­achÕt.

Sau míi biÕt ng­êi bá x¸ctrong tï, thËt ng­îc ®êi, l¹i kh«ng ph¶i mÊy «ng giµnhÊt, yÕu nhÊt. Hai ng­êi kh«ng bao giê trë vÒn÷a lµ Ph¹m ViÕt vµ Kú V©n. Ph¹m ViÕt chÕttrong xµ lim. Kú V©n ®­îc h­ëng mét c¸i chÕt sangh¬n - khi hÊp hèi anh ®­îc mang tíi mét bÖnhviÖn H¶i Phßng. Anh trót h¬i thë cuèi cïng trªngi­êng s¾t nhµ th­¬ng, bªn nh÷ng ®ång chÝ c«ng ankh«ng mét phót l¬ lµ canh g¸c. Sau khi ®­îc th¶ raTrÇn Minh ViÖt, §Æng Kim Giang bÖnh tËt ®Çy m×nhcßn chèng chäi ®­îc mÊy n¨m n÷a råi míi chÕt.Riªng t­íng §Æng Kim Giang cßn kÞp ®i tï lÇn thø haitr­íc khi §¶ng häp §¹i héi lÇn thø V v× téi"t¸n ph¸t ®¬n khiÕu n¹i lµm mÊt uy tÝn cña§¶ng"(6).

Nhµ tï cho t«i thÊy con ng­êi lµmét sinh vËt kú l¹. Nã cã thÓ sèng ®­îc c¶ trongnh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng ph¶i cho con ng­êi.

T«i c¶m thÊy søc kháe sa sóttr«ng thÊy sau hai n¨m n»m xµ lim. Nhí cã ®äc ®©u®ã, r»ng nhiÒu nhµ c¸ch m¹ng bÞ giam vËn ®éngb»ng c¸ch ®i bé, cã ng­êi ®i hai chôc c©y sè mçingµy, t«i b¾t ch­íc hä. §i bé ë ®©y nghÜa lµ ®ib¸ch bé trong lèi hÑp gi÷a hai ph¶n n»m trong xµ lim(bèn b­íc tíi bèn b­íc lui, ®i nhanh th× hoa m¾t v×quay l¹i qu¸ nhiÒu. T«i ®Æt møc ®i tèi thiÓumçi ngµy mét chôc c©y sè, kh«ng ngµy nµo bá,thÕ mµ b¾p thÞt ch©n tay vÉn cø teo dÇn, nh·o dÇn.Êy lµ ngoµi ®i bé t«i cßn tËp thÓ dôc buæi s¸ngvµ tèi nµo tr­íc khi ®i ngñ còng ®Òu ®ÆnluyÖn khÝ c«ng vµ yoga.

V× ¨n uèng kh«ng ®ñ chÊt, trongxµ lim l¹i kh«ng cã ¸nh s¸ng mÆt trêi, cho nªn t«i bÞ®ñ thø bÖnh tËt hµnh h¹. BÖnh viªm hängh¹t lµm t«i ho sï sô nh­ mét «ng giµ. M¸u cø rØ ra ëch©n r¨ng, lîi th­êng xuyªn bÞ viªm, cã lÇn nhai ph¶ih¹t s¹n mµ vì r¨ng hµm. D©y thÇn kinh r¨ng tr¬ ra ëchç vì, uèng n­íc còng buèt. ¡n ph¶i nhaitrÖu tr¹o, lùa mét bªn hµm mµ nhai. Mét h¹t c¬mr¬i vµo chç r¨ng ®au còng g©y ra c¬n nhøc nhèi c¶buæi. Xin mét nhóm muèi ®Ó ngËm còng khã. §au r¨ngë trong tï lµ khæ nhÊt, ®au th× r¸ng chÞu, ®ÒnghÞ chÊp ph¸p cho ®i ch÷a th× chóng c­êi trõ. T«icßn trÎ mµ ®· khæ, huèng hå anh em cao tuæi bÞnhiÒu bÖnh nÆng, m¹n tÝnh, cßn khæ biÕtchõng nµo.

ChÝnh trong nh÷ng ngµy nµy t«isùc nhí tíi c« t«i, mét bµ lang v­ên thÊt häc.Trong tr­êng hîp ng­êi bÖnh bÞ xuèng søc qu¸nhiÒu mµ mäi thø thuèc cña bµ tá ra v«hiÖu, c« G¸i khuyªn ng­êi bÖnh dïng thø thuècd©n d· rÊt ®¬n gi¶n l¹i kh«ng mÊt tiÒn lµ"®ång tiÖn". T«i ®· nhiÒu phen cung cÊpthø "thuèc" ®ã cho c¸c bµ hµng xãm. T«i®øng, mÆt ®á bõng v× ng­îng, ngÈng mÆt lªn trêi, cèg¾ng dÆn tõng tia ngËp ngõng vµo c¸i b¸t mµ mét bµngåi xæm ngay bªn ch©n t«i ch×a ra. Trong tï ®µo ®©ura "®ång tiÖn", t«i ®µnh dïng n­íctiÓu cña chÝnh m×nh. ThÕ mµ bÖnh lui míi l¹.T«i khái døt chøng ®au häng h¹t kh«ng ph¶i chØ ngaylóc ®ã mµ c¶ nhiÒu n¨m sau. Ch©n r¨ng ngõng ch¶ym¸u, c¸i r¨ng vì ®au ®ín lµ thÕ mµ còng ®ì dÇn.T«i ®å r»ng trong n­íc tiÓu cã chÊt ®éc ë d¹ngvi l­îng. ChÊt ®éc ngÊm vµo c¬ thÓ g©y ra sùchèng l¹i m¹nh mÏ, c¬ thÓ ph¶i huy ®éng tøc th×toµn bé lùc l­îng phßng vÖ ®Ó tiªu diÖtkÎ thï, kh«ng ph©n biÖt kÎ thï nµo, do ®ã cïngvíi chÊt ®éc cÇn th¶i ra nhiÒu bÖnh bÞ ®Èylui.

Còng trong mèi quan hÖ bÊt®¾c dÜ víi ®¸m chÊp ph¸p thêi gian ë Háa Lß t«ihiÓu ra mét ®iÒu quan träng : bän chÊpph¸p kh«ng hÒ sî nh÷ng ng­êi tï m¹nh miÖng d¸mc·i l¹i chóng, d¸m chöi bíi chóng. Chöi chóng, chóngmÆc - lµm nghÒ hái cung chóng cã ®ñ chÊt l× lîmnghÒ nghiÖp. Ng­êi tï m¹nh miÖng dÔ lµ anhhïng r¬m l¾m. Lµ ng­êi bèc ®ång chÝnh anh ta l¹i dÔbÞ bÎ g·y h¬n ng­êi kh¸c. Rèt cuéc anh ta mÖt máitr­íc, bá cuéc tr­íc, bëi sù lªn g©n th­êng trùc,trong khi ®ã ®èi thñ vÉn l¹nh lïng chê anh ta tù gôcng·.

Nh­ng bän chÊp ph¸p l¹i ng¹ing­êi tï b×nh th¶n. §ã lµ con ng­êi ®iÒm ®¹m,lÞch sù trong quan hÖ víi chóng, nh­ng trong th©m t©manh ta coi chóng lµ lò nh©n quÇn d­íi tÇm m¾t. GÆpng­êi b×nh th¶n chóng lóng tóng, kh«ng biÕt ph¶iøng xö thÕ nµo. Lóc ®Çu Huúnh Ngù cßn giÔu cît(hay ®øng ®¾n kh«ng biÕt) d¹y t«i luyÖn khÝc«ng, ®Õn lóc thÊy t«i th¶n nhiªn víi th©n phËn,coi nhµ tï lµ n¬i ë l©u dµi, b×nh tÜnh rÌn luyÖnth©n thÓ, b×nh tÜnh tr¶ lêi mäi c©u hái cña y,kh«ng tá ra sî h·i, y lóng tóng, xö sù dß dÉm, nh­thÓ ng­êi mï gÆp ngâ côt.

T«i b×nh th¶n ®­îc kh«ng ph¶iv× t«i gan d¹, mµ do t«i tuyÖt väng. T«i nghÜbän ph¸t-xÝt tr­íc sau sÏ giÕt chóng t«i,viÖc cña chóng lµ nghÜ c¸ch giÕt thÕ nµo chogän, cho ªm mµ th«i. NÕu råi ®©y t«i ra khái®­îc nhµ tï cña chóng th× kh«ng ph¶i v× chóng cãlßng tèt, chóng réng lßng th­¬ng chóng t«i, hoÆc chóngcã l­¬ng tri, mµ do thêi thÕ buéc chóng ph¶i mëcöa cho chóng t«i ra. V× thÕ viÖc g× ph¶i sîchóng, ph¶i cói m×nh tr­íc chóng.

ThØnh tho¶ng l¾m Huúnh Ngù míigäi t«i ra mét lÇn. Còng gäi lµ ®i cung. Cònghái t«i vÒ mét ng­êi, mét viÖc ba l¨ng nh¨ngnµo ®ã. Cho ra vÎ vô ¸n ch­a kÕt thóc.

T«i kh«ng hiÓu Huúnh Ngù sèngë BÊt B¹t ®Ó tr«ng coi tôi t«i, hay thØnh tho¶ngmíi lªn ®©y. ChØ biÕt tr«ng y cã vÎ mÖt máil¾m. ChiÕn tranh vÉn kÐo dµi. Cuéc sèng th× mçingµy mçi khã kh¨n. B»ng nh÷ng lêi v¾n t¾t anh ph¹mbinh g¸nh c¬m thØnh tho¶ng l¹i th«ng b¸o cho t«ibiÕt t×nh h×nh sinh ho¹t bªn ngoµi tr¹i. N¹n ®ãixuÊt hiÖn ë Thanh Hãa. Trong mçi gia ®×nh sùthiÕu ¨n lµ chuyÖn th­êng ngµy. Huúnh Ngù còngcã mét gia ®×nh nh­ mäi ng­êi. Ng­êi chång ph¶ic«ng t¸c xa nhµ sinh ra t×nh tr¹ng hai bÕp, ¶nhh­ëng kh«ng nhá ®Õn ng©n s¸ch gia ®×nh. TrongHuúnh Ngù kh«ng cßn c¸i khÝ thÕ hµo høng cña ngµy®Çu ra qu©n chèng chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i n÷a.Y t· ra, sËp sÖ, thËm chÝ kh«ng cÇn che giÊu vÎ ngaong¸n.

Téi nghiÖp, tr­íc trËn ®¸nhy cßn nh×n thÊy phÇn th­ëng dµnh cho ng­êi chiÕnth¾ng vÉy gäi. Nh­ng trËn ®¸nh m·i kh«ng kÕtthóc, c¸i phÇn th­ëng ngo¹n môc th× cø l¬ löng n¬itÝt t¾p ch©n trêi.

T«i hiÓu t©m tr¹ng y. Líp c¸nbé chóng t«i, trong ®ã cã c¶ t«i lÉn Huúnh Ngù, ®·quen sèng b»ng nh÷ng lêi høa cña c¸c nhµ l·nh ®¹o. Mµhä høa th× hay l¾m. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸phä b¶o : h·y kiªn tr× chiÕn ®Êu, h·y chÞu®ùng gian khæ, tíi ngµy chiÕn th¾ng chóng ta sÏ x©ydùng mét cuéc sèng giµu cã, h¹nh phóc...

Kh¸ng chiÕn th¾ng lîi råi th×cuéc sèng mçi ngµy mçi xo rôi thªm, mçi cùcnhäc h¬n. Hä l¹i ®éng viªn : chóng ta cßn ph¶ivÊt v¶ lµ do Mü-DiÖm. Chóng ta ph¶i tiÕp tôccuéc chiÕn ®Êu ®Ó gi¶i phãng ®ång bµomiÒn Nam ruét thÞt, chóng ta ph¶i th¾t l­ng buécbông x©y dùng miÒn B¾c x· héi chñ nghÜa, chóng taph¶i lµm nhiÖm vô quèc tÕ víi nh©n d©n LµoMiªn anh em... Cuéc chiÕn ®Êu cña chóng ta kh«ngph¶i chØ cho h«m nay, nã cßn cho ngµy mai, cho mu«n ®êisau...V©n v©n vµ v©n v©n.

Chóng t«i kh«ng nhËn ra mét sùthËt r»ng nh÷ng nhµ l·nh ®¹o chóng t«i lµ nh÷ngng­êi kh«ng cã nghÒ nghiÖp. Hä chØ biÕtph¸, chø kh«ng biÕt x©y. Hä kh«ng biÕt vµcòng kh«ng thÌm häc c¸ch c¸ch qu¶n lý x· héisao cho ra nhiÒu cña c¶i. Quen sèng b»ng chiÕntranh, nhê chiÕn tranh mµ tån t¹i, hä chØ chóträng x©y dùng c¸c lùc l­îng vò trang ®Ó lµmchiÕn tranh tiÕp. B»ng tiÒn vµ vò khÝ ng­êikh¸c. Liªn X«, n­íc ®µn anh cña phe x· héi chñ nghÜaliªn tôc ®æ cña vµo ViÖt Nam. §Õn nçi quèchiÖu CCCP(7)mét thêi ®­îc ng­êi ViÖt Nam hãm hØnh diÔn dÞchthµnh C¸c Chó Cø Ph¸, Cµng Cho Cµng Ph¸.. Nh÷ng kho¶nviÖn trî ®­îc rãt vµo mét c¸i thïng kh«ng ®¸y.Sù qu¶n lý kinh tÕ b»ng c¸c biÖn ph¸p hµnhchÝnh lµm cho ®êi sèng cø tåi tÖ thªm m·i, Ìo uétthªm m·i, nh­ng trong bÊt cø b¸o c¸o nµo cña «ng thñt­íng vÜnh cöu còng kh«ng thiÕu c©u ®êi sèng nh©nd©n ®· ®­îc c¶i thiÖn mét b­íc. Mét b­íc lµbao nhiªu, b­íc ng¾n hay b­íc dµi, «ng kh«ng nãi râ.Kh«ng ®em l¹i ®­îc cho nh©n d©n mçi ng­êi métc©n thÞt mét th¸ng, c¸c nhµ l·nh ®¹o hµo phãngthÕ vµo ®ã hai cuéc c¸ch m¹ng toµn thÕ giíi.

Nhµ tï cã c¸i tèt cña nã. Nãcho con ng­êi thêi gian suy nghÜ, nã kÝch thÝch bé n·ol­êi biÕng. Nh­ng th«i, nghÜ vÒ hä lµm g×.NghÜ thÕ ®ñ råi. §ñ ®Ó vÜnh viÔn chia tay.Nh­ nhµ th¬ nµo ®ã ®· viÕt :

Anh ®i ®­êng anh. T«i ®i ®­êng t«i.
T×nh nghÜa ®«i ta cã thÕ th«i.
§· quyÕt kh«ng mong sum häp n÷a,
BËn lßng chi l¾m lóc chia ph«i.

Ng­êi cã lu©n th­êng kh«ngthÓ t«n träng §¶ng cßn v× mét lÏ : lóc nµo§¶ng còng ch× chiÕt, còng nh¾c ®i nh¾c l¹i kh«ngmÖt mái r»ng c¸c anh ®­îc sèng, ®­îc lµmviÖc lµ nhê ¬n §¶ng. Kh«ng cã §¶ng ®êi anh lµ®êi con chã. C¸i sù kÓ c«ng kú côc nµy ®­îctr¾ng trîn tr­ng ra ë mäi n¬i, mäi lóc, kÖchcìm v« cïng, chèi tai v« cïng, nh­ng nã l¹i lµm kho¸icon r¸y c¸c nhµ l·nh ®¹o. Vµ hä ra søc khuyÕnkhÝch sù ca ngîi §¶ng, t©ng bèc §¶ng, tøc lµ t«n vinhchÝnh hä. Hä chØ ca ngîi nh©n d©n khi nµo häyÕu thÕ, hä m¾c sai lÇm, hä ®ang ®øngtr­íc nguy c¬ ®e däa sù tån t¹i cña hä.

Cßn nhí mét trong nh÷ng buæi háicung ®Çu tiªn Huúnh Ngù m¾ng t«i :

- Anh lµ c¸i th»ng gÇn chïa kªubôt b»ng anh. L¸o l¾m ! Toµn d©n ta mét lßng t«n kÝnhc¸c vÞ l·nh tô(8),vËy mµ anh gan cãc tÝa, d¸m coi c¸c vÞ kh«ng b»ng nöacon m¾t. Riªng téi ní còng ®¸ng chÕt råi. NghÜ mµcoi, kh«ng cã §¶ng sao anh cã ngµy nay. §¶ng nu«i nÊnganh, §¶ng d¹y dç anh cho anh nªn ng­êi, cßn anh ®·kh«ng nhí ¬n th× chí, l¹i cßn häc ®ßi ba th»ngph¶n ®éng chèng §¶ng....

B×nh th­êng, khi y cao høng lªnthuyÕt gi¶ng vÒ chñ nghÜa M¸c th× t«i ngåi im.Th«i th× mçi ng­êi mçi tËt, y thÝch biÓudiÔn kiÕn thøc m¸c-xÝt th× mÆc y. Ch¼ng lÏ nh÷nghiÓu biÕt bÊy l©u tÝch cãp ®­îc l¹i ®Ó®ã, trong khi tr­íc mÆt lµ mét th»ng thÝnh gi¶ muènhay kh«ng còng ph¶i chÞu chuyÖn ? Nh­ng mét h«m ngøatai qu¸, t«i qu¹t l¹i :

- B¸c nãi kh«ng ®óng. NãithÕ kh«ng ®­îc.

- C¸i chi kh«ng ®óng ?

- Sinh ra t«i lµ cha mÑ, nu«i t«icòng lµ cha mÑ. Nãi §¶ng nu«i t«i lµm sao lät tai®­îc ? T«i thõa nhËn nh­ thÕ hãa ra t«i bÊthiÕu ­ ? Ng­êi kh¸c nghÜ thÕ nµo kh«ngbiÕt, chø khi t«i b¾t ®Çu tham gia c¸ch m¹ng th×t«i mÆc quÇn ¸o mÑ t«i may cho, miÕng ¨n th× donh©n d©n chu cÊp...

Huúnh Ngù trîn trõng :

- Anh...anh d¸m ¨n nãi nh­ vËy...hö ?

- T«i nãi thÕ kh«ng ®óng haysao ? Sù thËt lµ nh­ vËy. Khi §¶ng ch­a n¾m tµi chÝnhth× bé ®éi tíi lµng nµo lµng ®ã nu«i. §ãng gãpthãc g¹o, lËp kho qu©n l­¬ng, gãp tiÒn gãp cña chokh¸ng chiÕn - ai lµm ? Nh©n d©n c¶ ®Êy.

- Hõ !

- Cßn ®Õn lóc chÝnh quyÒn®· v÷ng, ®· cã chÕ ®é l­¬ng, th× t«i lµ c«ngchøc, t«i lµm th× t«i ®­îc tr¶ c«ng, tøc lµ t«inu«i t«i chø. ChuyÖn nhµ n­íc cho t«i ®i häcLiªn X« còng lµ chuyÖn b×nh th­êng, n­íc nµo ch¶cã - cÇn cã c¸n bé lµm viÖc th× nhµ n­íc nµocòng cö ng­êi ®i häc, ®i tu nghiÖp, theo chÕ®é ®µo t¹o....

- Tui.... tui.... thiÖt kh«ngngê anh... v« ¬n b¹c nghÜa ®Õn... ®Õn nh­ vËy! - y rÐ lªn, l¹i b¾t ®Çu nãi l¾p - §¶ng b¾t... b¾tanh thùc kh«ng...kh«ng oan chót m«.

- C¸c c¬ quan §¶ng sèng b»ngtiÒn cña ai ? Cña nh©n d©n ! §¶ng cã bao nhiªu®¶ng viªn ? §¶ng phÝ bao nhiªu mét th¸ng ? Mét n¨m§¶ng thu ®­îc bao nhiªu ? TÝnh dÔ l¾m ! §¶ng phÝ métn¨m, t«i biÕt, kh«ng ®ñ dïng cho mét ngµy §¹ihéi. L¹i cßn tiÕp kh¸ch, quµ c¸p cho c¸c ®oµnn­íc ngoµi, tiÒn ë ®©u ra ? LÊy cña nh©n d©n c¶®Êy. T«i cã ng­êi quen lµm ë Bé Tµi chÝnh. ChÞ chobiÕt Bé qu¶n lý mét ng©n kho¶n ®Æc biÖt.Trung ­¬ng lÖnh lÊy tiÒn th× chi, kh«ng ai ®­îcphÐp hái tiÒn lÊy ra ®Ó lµm g×. Mµ ng©n kho¶n®ã kh«ng ph¶i quü §¶ng ®©u nh¸. §Êy lµ chuyÖnTrung ­¬ng. C¸c c¬ quan §¶ng ë c¸c cÊp ®Òu dïngkinh phÝ nhµ n­íc cho mäi ho¹t ®éng, kÓ c¶ muamét c¸i xe « t« còng lÊy tõ kinh phÝ nhµ n­íc. LµtiÒn cña d©n c¶ ®Êy. Ph¶i nãi ng­îc l¹i míi®óng : d©n nu«i §¶ng, chø §¶ng lµm sao nu«i ®­îcd©n ! Ngµy tr­íc, trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, t«icßn nghe §¶ng nãi §¶ng ë trong lßng d©n. B©y giêkh«ng nghe nãi thÕ n÷a, chØ nghe nãi §¶ng l·nh®¹o, §¶ng ch¨m lo cho d©n, §¶ng lµ cha mÑ d©n. T«i,còng nh­ mäi c¸n bé, còng lµ d©n, nh©n d©n chóngt«i nu«i §¶ng, chø kh«ng ph¶i §¶ng nu«i chóng t«i®©u, xin lçi.

Huúnh Ngù la hÐt rÇm rÇm, nh­ngt«i hiÓu : y muèn trèn ch¹y c¸i lý kh«ng thÓb¸c.

- Giê gi÷a t«i víi §¶ng t×nhnghÜa ®· hÕt. Cßn b¸c, cßn t«i, råi ra b¸c sÏthÊy khi t«i chØ lµm cho c¸ nh©n m×nh, kh«ng cßng l­ngphôc vô th»ng nµo n÷a, cuéc sèng cña t«i ra sao. Ch¾cch¾n nã sÏ lµ cuéc sèng h¬n h¼n khi t«i mang tiÕng®­îc §¶ng nu«i nÊng.

T«i biÕt : sèng kh«ng dÝnhtíi §¶ng lµ khã : §¶ng ®· n¾m hÕt mäi®­êng sèng cña d©n råi. NhÊt cö nhÊt ®éng ph¶i®­îc §¶ng cho phÐp, ngay c¶ c¸i sù ë, sù ®i, sùkiÕm ¨n cña m×nh còng ph¶i ®­îc §¶ng cho phÐpmíi ®­îc. Nh­ng t«i sÏ sèng nh­ t«i muèn, dï chocuéc sèng cã khã tíi mÊy. T«i sÏ ch÷a xe ®¹p vØa hÌ,t«i sÏ trång rau, cÊy lóa hoÆc lµm thî may, thî®iÖn, thî c¾t tãc. Lµm g× th× lµm, chø kh«ng khinµo t«i ®i lµm cho §¶ng n÷a.

T«i nhí mét buæi kiÓm th¶ot¹i c¬ quan, nhµ b¸o Hïng Thao gÇm lªn :"Nu«i c¸nbé nh­ lîn, m¾ng nh­ chã, thêi tr­íc ®Þa chñ ®èivíi t¸ ®iÒn cßn tö tÕ h¬n !". C©u nãi bËtra trong phót kh«ng k×m gi÷ lµm anh khèn khæ. Ng­êi tach¼ng nh÷ng kh«ng tha phª ph¸n anh mµ cßn phª ph¸n m¹nhh¬n n÷a, sau ®ã anh cßn bÞ trï dËp mét thêi gian dµi.

Qu¶ nhiªn, sau khi ra tï, kh«ng ®ilµm cho nhµ n­íc n÷a, ®êi sèng gia ®×nh t«i khÊm kh¸h¼n lªn, tinh thÇn còng tho¶i m¸i, kÓ c¶ khi t«ilµm thuª cho nh÷ng ng­êi theo lý thuyÕt cña c¸cnhµ m¸c-xÝt lµ nh÷ng tªn bãc lét. Nh÷ng «ng chñ c¸thÓ xö sù cã v¨n hãa h¬n h¼n «ng chñ lín mµ t«iphôc vô suèt ®êi.

(1) Qu¶n gi¸o c«ng an thØnh tho¶ngmíi tíi, lµ ng­êi cña Côc chÊp ph¸p, chø kh«ng ph¶ing­êi cña Côc qu¶n lý tr¹i giam.

(2) Mét nhµ sö häc x«-viÕt.¤ng cã viÕt mét cuèn vÒ cuéc ®êi cña NapolÐon,trong ®ã cã nãi tíi giai ®o¹n bÞ ®i ®Çy ë ®¶oSaint-HÐlÌne.

(3) Aristote (384-322), Socrates (469-399tr­íc CN), c¸c triÕt gia cæ ®¹i.

(4) Jean-Paul Sartre (1905-1980),triÕt gia, kÞch t¸c gia, nhµ v¨n, nhµ b¸o chÝnh trÞ,ngän cê cña chñ nghÜa hiÖn sinh ë ch©u ¢u.

(5) Erich Maria Remarque (1898-1970),nhµ v¨n §øc quèc tÞch Mü, næi tiÕng víi nh÷ngtiÓu thuyÕt MÆt TrËn PhÝa T©y Yªn TÜnh, Kh¶iHoµn M«n, Mét Thêi §Ó Sèng Vµ Mét Thêi §ÓChÕt.

(6) ¤ng §Æng Kim Giang thä 73tuæi, bÞ tï thêi Ph¸p thuéc 12 n¨m, thêi x· héi chñnghÜa 7 n¨m, tæng céng tÊt c¶ nh÷ng n¨m tï vµ qu¶nthóc trong c¶ hai chÕ ®é lµ 25 n¨m. ¤ng qua ®êitrong c¨n nhµ dét n¸t réng 14 mÐt vu«ng ë khu chïa LiªnPh¸i, n¬i tró ngô cña líp cïng d©n cña x· héi - nh÷ngbµ ®ång n¸t, nh÷ng ng­êi phu quÐt r¸c kh«ng hé khÈuvµ nh÷ng ®øa trÎ lµm nghÒ mãc tói.... Khi hÊp hèivÉn cã hai c«ng an viªn ngåi kÌm. Bµ Giang ph¶i b¶ohä ®i ra cho «ng ®­îc nh¾m m¾t.

(7) ViÕt t¾t (tiÕng Nga) Liªn bang c¸cn­íc Céng hßa X· héi chñ nghÜa X«-viÕt.

(8) Kh¸i niÖm l·nh tô trongHuúnh Ngù rÊt réng. Bé tr­ëng TrÇn Quèc Hoµn còng®­îc y gäi lµ l·nh tô.