N¬i t«i bÞ ®­a tíi lµ mét tr¹igiam qu©n ®éi. BÒ ngoµi nã gièng hÖt mét tr¹ilÝnh. Gièng ®Õn nçi khi chiÕc GAZ(1) tõ tõ leo lªn dèc ®Ó qua c¸i cængchµo víi hai vßng qu©n hiÖu hai bªn t«i cßn nghÜ :hay ng­êi ta ®­a chóng t«i ®Õn ®©y ®Ó gi¸odôc råi th¶ ?

Nh÷ng n¹n nh©n C¶i c¸ch ruéng®Êt kÓ l¹i r»ng sau thêi gian chÞu c¶nh ®Êu tè vµgiam cÇm, cho tíi ngµy §¶ng tuyªn bè söa sai råi hävÉn ch­a ®­îc vÒ nhµ ngay, mµ cßn bÞ gom l¹i métchç ®Ó häc tËp chÝnh s¸ch c¸i ®·. HaychuyÖn x¶y ra trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt b©y giê l¹ilÆp l¹i ?

T«i nhanh chãng x¸c ®Þnh ®­îcvÞ trÝ tr¹i giam : nã n»m trong vïng b¸n s¬n ®Þa kh«c»n víi rÊt nhiÒu ®åi s¾n, n­¬ng khoai ë phÝa NamhuyÖn BÊt B¹t. §Çu thËp niªn 60 t«i ®· tíi vïngnµy vµi lÇn. §Êt ë ®©y b¹c mµu vÌo vÌo, nhanh nh­cam tÈu m·, bëi sù trôc lîi hèi h¶ cña d©n chóng Ýthäc d­íi sù d¾t dÉn cña nh÷ng nhµ l·nh ®¹o khinhhäc. Th­a thít gi÷a thiªn nhiªn c»n cçi mÊy con®­êng ®Êt ®á bÞ c¶ Trêi lÉn ng­êi bá quªn n»mv¾t vÎo qua nh÷ng ®åi träc kh« khèc, n¬i cã nh÷ngmá ®¸ ong khæng lå. Nh÷ng vång bôi ®á cuån cuén bèclªn ®µng sau nh÷ng xe t¶i häa ho»n, m·i kh«ng chÞul¾ng xuèng.

Lª Thanh Tµi sai lÝnh th¸o cßngcho t«i råi hèi h¶ ®i ®©u ®ã, bá mÆc t«i c¶tiÕng ®ång hå trong phßng th­êng trùc trèngrçng. Trªn c¸i bµn gç méc bôi bÆm vµ mècthÕch l¨n lãc mÊy tê Qu©n ®éi Nh©n d©n nhµu n¸t.T«i vå lÊy chóng, ®äc ngÊu nghiÕn ®Ó råingåi thõ ra, thÊt väng - tin tøc trong b¸o ch¼ng nãivíi t«i ®iÒu g× míi.

Thêi gian kh«ng ®øng vÒ phÝachóng t«i. Nh÷ng tê b¸o gièng y nh­ nh÷ng tê nµy t«i®äc hµng ngµy, mét n¨m tr­íc. Chóng sÏ gièng ynh­ thÕ mét n¨m sau, hoÆc nhiÒu n¨m sau. ThÕgiíi ®· m¾c bÖnh b¹i liÖt.

T«i l¬ ®·ng nh×n ra s©n tr¹i.Ngoµi mÊy ng­êi lÝnh qu©n phôc xéc xÖch, ¸o phanhréng ngoµi quÇn, lª b­íc uÓ o¶i trong n¾ng tr­arùc löa, chång tranh nøa nÆng chÜu trªn ®Çu, quanh ®©ych¼ng cßn bãng ai kh¸c.

Sau nh÷ng ngµy d»ng dÆc ë xµ limHáa Lß viÖc chuyÓn tr¹i lµm t«i khÊp khëi mõngthÇm. ThÕ lµ xong, t«i nghÜ, cuèi cïng råi c¸i sù®iªn khïng nµy ®· kÕt thóc. T«i sÏ ®­îc gÆp chat«i vµ nh÷ng ng­êi cïng vô.

Viªn y sÜ c«ng an tr«ng nom søckhoÎ chóng t«i ë Háa Lß xuÊt hiÖn, vÉy t«i theo y.

B­íc ra khái c¨n phßng, t«i r¬itâm vµo biÓn löa cña n¾ng tr­a. Th¸ng b¶y th­ênglµ th¸ng nãng nhÊt trong n¨m, ë vïng b¸n s¬n ®Þa c¸inãng cßn ®­îc nh©n lªn thªm vµi lÇn n÷a.

T«i thë hång héc. T«i yÕuqu¸ råi. Mµ cã mang v¸c g× nÆng cho cam. Tßn ten mçnhai bé quÇn ¸o víi c¸i ch¨n len vî míi ®­îc phÐp göivµo cho nh÷ng mïa ®«ng sau nµy (ai biÕt ®­îc sÏcßn bao nhiªu mïa ®«ng n÷a). ThÕ mµ mÖt.

Chóng t«i b­íc thÊp b­íc caotheo mét lèi mßn læn nhæn sái ®¸ n»m men bøc t­êngg¹ch ch¹y dµi kh«ng døt trong lau sËy um tïm. Bøc t­êngkh«ng th¼ng, nã uèn khóc nhÊp nh« theo ®Þa m¹otriÒn ®åi. Tíi mét c¸nh cæng b»ng s¾t tÊm hoen rØ,tªn y sÜ më khãa, dÉn t«i vµo mét c¸i s©n nhá kh«cong, kh«ng cã lÊy mét ngän cá. Bªn trong c¸i s©nnµy lµ mét ng«i nhµ bÐ xÝu, kiÓu nhµ ë b×nhth­êng víi kÝch th­íc mini.

Cöa vµo ®­îc më ra.

Th× ra vÉn nã, vÉn lµ xµ lim.

T«i nhÇm tr¹i giam víi tr¹i lÝnhlµ ph¶i - tõ ngoµi ®­êng, chç cæng doanh tr¹i nh×nvµo kh«ng thÓ thÊy ®­îc khu vùc nµy(2). Hi väng ®­îc ë chung víi c¸c b¹n®ång vô t¾t ngÊm.

ThÕ míi biÕt c¸i sù gi¸odôc cña §¶ng ¨n s©u thËt ! Võa míi thÊy c¸i cængtr¹i lÝnh t«i ®· nghÜ ngay ®Õn chuyÖn ®­îc§¶ng cho vÒ víi vî con. Téi nghiÖp, t«i bao giêcòng nghÜ vÒ §¶ng tèt h¬n nã cã trong thùc tÕ.

Xµ lim míi lµm t«i nhí ®Õntrai phßng c¸c tu sÜ dßng Ch©u S¬n. Còng chiÕcgi­êng gç méc n»m tr¬ bªn trong bèn bøc t­êngtrÇn trôi, còng c¸i trÇn thÊp cuèn thµnh vßm, chøkh«ng ph¶i trÇn tø gi¸c ph¼ng nh­ ë Háa Lß. ChØthiÕu mét thËp gi¸ b»ng gç mun l¹nh lÏo trªnm¶ng t­êng hËu vµ mét tu sÜ khæ h¹nh x¸c ve víichiÕc thõng ®ay thay th¾t l­ng. T«i ®· tíi Nho Quan,Ninh B×nh vµo ®Çu n¨m 1947, n¬i cã nh÷ng kho muèi líndù tr÷ cho cuéc kh¸ng chiÕn cña C«ng ty Nam TiÕn(3). Kh«ng xa nh÷ng kho muèi nµy, n»m kÝn®¸o trong mét khu rõng Èm ­ít, lµ tu viÖn cñanh÷ng tu sÜ cã lêi nguyÒn c©m nÝn. QuÊn m×nh trongtÊm ¸o choµng ®en kh©u tay, b¹c phÕch vµ r¸chr­íi, nh÷ng tu sÜ tiÕp t«i b»ng nô c­êi m¬ håtrªn g­¬ng mÆt bÊt ®éng. Nh­ nh÷ng c¸i bãng, hälÆng lÏ ®i l¹i thÊp tho¸ng trong u tÞch rõng giµ. §ªm®ªm hä ngåi xÕp b»ng trßn quay mÆt vµo t­ênghËu, lÆng lÏ cÇu nguyÖn. T«i ng¹c nhiªn - nh­thÕ mµ lµ sèng ­ ? Mµ sèng nh­ thÕ ®Ó lµmg× kia chø ?

ThÕ mµ giê ®©y t«i còngsèng nh­ hä. C« ®¬n. Khæ h¹nh. Cßn tÖ h¬nhä, t«i kh«ng ®­îc phÐp b­íc ra khái c¸i traiphßng ®Æc biÖt, bÞ bá vµo chø kh«ng ph¶i tùnguyÖn ®Õn ë, kh«ng ®­îc phÐp gÆp ®ång lo¹i,kh«ng ®­îc phÐp ®Ó ®ång lo¹i nh×n thÊy m×nh.

Sau hÕt, vµ lµ c¸i kh¸c c¬b¶n gi÷a chóng t«i - hä cã Chóa, cßn t«i th×kh«ng.

T«i mÖt mái qu¨ng ®å ®¹clªn ph¶n. Xµ lim lµ xµ lim, cho dï cã vµi nÐt ph©nbiÖt. TÝnh vÒ diÖn tÝch nã cßn nhá h¬n xµlim Háa Lß. So víi tiªu chuÈn cña thùc d©n th× ë ®©y®· x¶y ra mét sù c¾t xÐn ®­îc ®Æt tªn lµ c¶itiÕn. C¸i ph¶n gç méc bµo cÈu th¶ cßn lëm xëms¬ gç ®­îc g¾n chÕt vµo bèn trô xi m¨ng.Kh«ng thÊy mÆt c¸i cïm mu«n thuë. GÇm ph¶n lµ mét hès©u - mét c¸i hÇm tró Èn.

T«i tr­ên lªn ph¶n, n»m nghÜvÈn v¬. Sù v¾ng bãng c¸i cïm s¾t chøng tá nhµ tï bé®éi cã kh¸c nhµ tï c«ng an. Sù hiÖn diÖn cñac¸i hÇm tró Èn chøng tá ng­êi ta cßn t×nh Mét®iÓm kh¸c n÷a, rÊt b×nh th­êng, nh­ng còng cøph¶i coi nh­ ­u ®iÓm cña tr¹i nµy lµ c¸i cöa sæ.Nã kh«ng ph¶i lµ le judas ®Æc tr­ng cho xµ lim, mµ togÇn b»ng cöa sæ nhµ n«ng th«n, víi nh÷ng song s¾t toh¬n, ®­îc g¾n chÆt vµo bª t«ng kiªn cè.

Tho¹t ®Çu, nh×n n¬i ë míi thËmchÝ t«i cßn hµi lßng, cßn tù hµo vÒ c¸i xµ limcña tr¹i giam qu©n ®éi. Dï sao nã còng kh«ng ®Õnnçi tÖ h¹i nh­ xµ lim Háa Lß.

Quan s¸t kü th× míi thÊy m×nhnhÇm. Nã kh«ng ph¶i lµ mét c¸i xµ lim b×nh th­êng mµlµ mét s¸ng t¹o ®éc ®¸o trong nghÒ lµm chuångng­êi. C¨n nhµ nhá gåm bèn c¨n phßng ®­îc thiÕtkÕ gièng hÖt nhau d­íi mét m¸i chung, cöamçi phßng quay vÒ mét h­íng. ª chç tiÕpgi¸p gi÷a hai xµ lim mäc ra mét m¶ng t­êng tø gi¸cvíi mét ®­êng v¸t th­îng thu h¹ thÕch chia ng«inhµ thµnh bèn « riªng biÖt, ®Ó ng­êi bªn nµykh«ng nh×n thÊy ng­êi bªn kia, kÓ c¶ khi qu¶n gi¸ocho ra ngoµi t¾m röa. ª Háa Lß xµ lim n»m thµnh hai d·ydµi trong hµnh lang, mét ng­êi ho khan c¶ d·y nghe thÊy.Trong mét nhµ-xµ lim BÊt B¹t chØ cã bèn phßng, nÕuba phßng kia kh«ng cã ng­êi th× c¶m gi¸c c« ®¬n thËtkinh khñng.

Mçi ng«i nhµ l¹i bÞ bao quanhbëi bèn bøc t­êng con kiÕn kh«ng cao vµ kh«ng kiªncè, lµm thµnh mét khu biÖt giam, víi mét c¸nh cængb»ng t«n máng xéc xÖch. HÕt th¶y nh÷ng khu nhµnh­ thÕ (kh«ng biÕt lµ bao nhiªu) bÞ bäctrong mét bøc t­êng cao ch¹y chung quanh, cã väng g¸cë mçi c¹nh(4).

C¸nh cöa xµ lim võa khÐp l¹i lµt«i r¬i vµo mét vïng tÜnh lÆng hoµn toµn. NgoµitiÕng giã ch¹y trªn ®åi, kh«ng cßn tiÕng ®éngnµo kh¸c trong buæi tr­a hÌ.

H«m sau, t«i thÊy cã tiÕng®éng ë xµ lim bªn c¹nh. Th× ra bªn ®ã cã ng­êi. Haih«m sau, t«i giËt m×nh nghe ng­êi ®ã gäi t«i :

- B«ng hång vµng ! B«ng hång vµng(5) !

- Ai ®ã ?

T«i chåm ra cöa sæ, khÏ kªu lªn.

- B¸c sÜ ! B¸c sÜ ®©y ! - ng­êi®ã tr¶ lêi.

- Chµo b¹n ! - t«i tr¶ lêi thËnträng

- TÊt-c¶-ë-®©y-hÕt !

Ng­êi x­ng lµ b¸c sÜ l¹i kªulªn. Giäng anh ta lÇn nµy cã nhá h¬n, nh­ng vÉn bÞph¸t hiÖn. MÊy tªn lÝnh g¸c rÇm rËp ch¹y ®Õn.T«i nghe tiÕng c·i v·, tiÕng më cöa, ®ãng cöaxÇm xÇm.

T«i c¨ng ãc, cè ®o¸n xem ng­êix­ng b¸c sÜ kia lµ ai, mµ kh«ng nghÜ ra.

Trong sè b¹n lµm nghÒ y chØcã b¸c sÜ Phan lµ th©n víi t«i h¬n c¶. NÕu lµ anhth× t«i nhËn ra ngay. T«i quen giäng Phan l¾m. Nh­nglµm sao anh bÞ b¾t ®­îc ? Anh næi tiÕng phi chÝnhtrÞ. H¬n thÕ, anh cßn lµ ©n nh©n cña mét sè c¸nbé cì kha kh¸. Nh÷ng ng­êi nµy sÏ b¶o vÖ anh, ÝtnhÊt th× còng v× anh cÇn cho hä. Vµi ng­êi trongbän hä ®· nhê anh ch÷a bÖnh phong t×nh. Anhkh«ng thÝch c¸i x· héi nhè nh¨ng víi mét lò CÈm B¸Nh¹(6),mét lò hñi, ë trªn ®Çu. Mµ víi hñi th× tèt nhÊt lµkh«ng d©y. Anh biÕt gi÷ måm gi÷ miÖng cho nªn®¸m c«ng an theo dâi trÝ thøc vÉn ®inh ninh Phan lµ métb¸c sÜ giái nh­ng mÝt ®Æc vÒ chÝnh trÞ.

Nh­ng ®Õn c¶ trung t¸ c«ng anHång SÜ mµ còng cßn bÞ b¾t th× Phan còng cã thÓbÞ b¾t l¾m. Dï sao anh còng cã téi. Anh cã téi ch¬ith©n víi t«i, giê ®· lµ tªn ph¶n c¸ch m¹ng, vµ V¨nCao, tªn ®Çu sá Nh©n v¨n - Giai phÈm. Theo ng«n tõ c«ngan, ch¬i th©n víi nhau gäi lµ liªn quan.

T«i hi väng V¨n Cao b×nh an v«sù. Thêi gian cuèi nµy V¨n Cao rÊt yÕu. Anh khã lßngchÞu ®ùng cuéc sèng tï ngôc. Anh ®· may m¾n mét lÇn.LÇn thø hai cã thÓ anh kh«ng may m¾n n÷a. Trong thêikú x¶y ra vô Nh©n v¨n - Giai phÈm ng­êi ta nhiÒulÇn ¸m chØ V¨n Cao khi nãi tíi sè phËn §inh Linh, TrÇnXÝ-hµ(7).Ng­êi ta nãi chuyÖn bªn Tµu ®Ó nh¾n nhñ anh coichõng, rÊt cã thÓ anh sÏ nh­ hä ®Êy. Sau vôNh©n v¨n - Giai phÈm V¨n Cao d×m nçi buån trongr­îu. LÇn nµo gÆp anh t«i còng thÊy anh trong tr¹ngth¸i ngµ ngµ, chai r­îu ë tr­íc mÆt. Anh kÓ chot«i nghe anh ®· bÞ bän c«ng an gi¶ d¹ng l­u manhg©y sù råi th­îng c¼ng ch©n h¹ c¼ng tay víi anh mÊylÇn trong nh÷ng qu¸n r­îu b×nh d©n. Tõ ®ã chÞ B¨ngkh«ng cho chång ra khái nhµ n÷a. ChÞ bÊm bông mua r­îuvÒ cho anh, tuy vÉn lu«n miÖng nh¾c nhë anh ®õnguèng nhiÒu. ChÞ biÕt ®Ó anh uèng nh­ thÕanh sÏ chÕt v× r­îu, nh­ng anh cßn chÕt nhanhh¬n nÕu ph¶i sèng víi nçi buån.

Huúnh Ngù còng cã lÇn hái t«ivÒ Phan. Y ®­a ra mét danh s¸ch nh÷ng tªn s¸ch,truyÖn ng¾n, hái t«i cã biÕt nh÷ng t¸c phÈm nµykh«ng ? T«i giËt m×nh : ®ã chÝnh lµ tªn nh÷ngtruyÖn Phan dù ®Þnh viÕt.

Lµm sao chóng cã ®­îc danh s¸chnµy ? Phan ®· bÞ b¾t, ®· khai ? Hay chóng ®ét nhËpvµo nhµ lôc läi khi anh ®i v¾ng ?

Håi ®ã Phan ch­a ph¶i lµ ng­êiviÕt v¨n cã tªn tuæi. Anh yªu v¨n häc b»ng métt×nh yªu l­êi biÕng. Sau khi ®Æt tªn cho mét t¸cphÈm t­¬ng lai, anh viÕt nguÖch ngo¹c vµi ba trangråi vøt ®Êy. Nh÷ng trang b¶n th¶o v­¬ng v·i kh¾p n¬itrong c¨n phßng lén xén, trong ®ã cã nhiÒu trangtuyÖt vêi. LÇn nµo Phan còng tù hÑn víi m×nh sÏviÕt tiÕp vµo mét lóc kh¸c. TiÕc r»ng c¸ilóc kh¸c Êy hiÕm khi x¶y ra. T«i giËt m×nh v× riªngnh÷ng c¸i tªn s¸ch kh«ng th«i trong danh s¸ch Huúnh Ngùcho t«i xem ®· kh«ng æn råi, ®· bèc mïi bÊt m·n råi.

§¸p l¹i c©u hái cña Huúnh Ngù,t«i chØ c­êi.

- Anh c­êi chi ?

- Phan kh«ng ph¶i lµ nhµ v¨n. Xin®õng nghi anh Êy chuyÖn v¨n ch­¬ng. Anh Êy còng cãlóc bèc lªn muèn viÕt thËt, nh­ng råi chØ thµnhc«ng ®­îc mét lÇn. Cuèn s¸ch duy nhÊt ®­îc in cñaanh Phan lµ mét cuèn s¸ch lo¹i ng­êi tèt viÖc tètin ë Nhµ xuÊt b¶n Kinh NguyÖt Kh«ng §Òu...

Huúnh Ngù g¾t lªn :

- Anh nãi c¸i chi ? Nhµ xuÊt b¶nchi... ?

T«i gi¶i thÝch r»ng chóng t«igäi ®ïa Nhµ xuÊt b¶n Phô n÷ lµ Nhµ xuÊt b¶n KinhNguyÖt Kh«ng §Òu v× s¸ch ë ®©y ra lo¹c cho¹c,khi cã khi kh«ng, khi nhiÒu khi Ýt.

Huúnh Ngù tñm tØm c­êi.

- T«i ch¬i víi Phan v× c¸i kh¸c.- t«i nãi thªm - Phan rÊt chiÒu b¹n. ThØnh tho¶ng cãmãn g× ngon anh l¹i íi tôi t«i ®Õn ¨n. TiÕtcanh vÞt Phan ®¸nh th× tuyÖt, V¨n Cao gäi lµtiÕt canh x©u l¹t...

Huúnh Ngù ngÈn ng­êi :

- NghÜa lµ sao ?

- NghÜa lµ tiÕt canh ®«ng®Õn nçi cã thÓ lÊy l¹t x©u vµo mµ x¸ch®­îc.

- BÞa.

- V¨n Cao vèn thÝch nãi thËmx­ng. Nh­ng thËt sù lµ thÕ - tiÕt canh anh Phan®¸nh ®«ng l¾m, t«i ch­a thÊy ai ®¸nh tiÕt canhtµi b»ng anh Êy.

- §¸nh thÕ nµo ?

T«i nhÈn nha kÓ cho Huúnh Ngùc¸ch ®¸nh tiÕt canh mµ Phan d¹y t«i. §µnh ph¶i hysinh bÝ quyÕt nhµ nghÒ cña anh ®Ó ®­a HuúnhNgù ra xa c¸i ®Ò tµi nguy hiÓm. Huúnh Ngù nghech¨m chó, sau ®ã kh«ng vÆn vÑo thªm n÷a. T«i ®å r»ngtrë vÒ nhµ y sÏ ghi c«ng thøc ®¸nh tiÕt canhvµo sæ tay.

Cßn ai n÷a lµ b¸c sÜ trong sèng­êi quen t«i ? M·i råi t«i còng nhí ra b¸c sÜ PhanThÕ VÊn. Nh­ng víi VÊn th× kh«ng thÓ nãi r»ngt«i quen. Chóng t«i cã gÆp nhau ®«i lÇn ë nhµ b¹n bÌ,kh«ng nhí lµ ë nhµ Vò Huy C­¬ng hay nhµ ai. Mäing­êi nhËn xÐt VÊn lµ mét tay Ivan. "Ivan" lµmét c¸ch nãi vui håi Êy, chØ mét ng­êi kh«ng thÝchlèi sèng gi¸o ®iÒu, c«ng thøc, kh«ng chÞu uèn m×nhtheo khu«n phÐp cña §¶ng, kh«ng cø lµ mét ng­êi theoLiªn X«, nh­ bän tù x­ng m¸c-xÝt ch©n chÝnh chôpmò.

Trong thêi kú kh¸ng chiÕnchèng Ph¸p Phan ThÕ VÊn ë Hµ Néi. Anh ho¹t ®éngtrong phong trµo thanh niªn häc sinh. N¨m 1956 anh®­îc ®i dù festival thanh niªn vµ sinh viªn thÕgiíi ë Moskva. §ã lµ vinh dù lín cho mét thanh niªntr­íc kia ë trong vïng t¹m chiÕm, cho dï cã ho¹t®éng cho kh¸ng chiÕn.

VÊn th× cã thÓ bÞ b¾t, t«i®o¸n.

T«i kh«ng gÆp VÊn lÇn nµo n÷atrong thêi gian ë BÊt B¹t, còng nh­ trong thêi gian ë tïnãi chung. GÆp l¹i anh t¹i Sµi Gßn n¨m 1989, t«i hái cãph¶i anh ®· gäi t«i håi ë BÊt B¹t kh«ng th× anhnãi kh«ng. T«i ng¹c nhiªn : vËy cßn ai trong nh÷ngng­êi bÞ b¾t lµ b¸c sÜ ? Hay ®ã lµ mét b¸c sÜ qu©ny nµo mµ t«i kh«ng quen, nh­ng biÕt t«i. Anh nh×nthÊy t«i qua mét khe hë phßng anh vµ anh muèn cho t«ibiÕt t«i kh«ng ®¬n ®éc. Mµ còng cã thÓ kh«ngph¶i thÕ. Nh­ng nÕu ®©y lµ trß cña c«ng an th×t¹i sao bÞ ph¸t hiÖn nãi chuyÖn víi t«i anh tal¹i bÞ chuyÓn ®i ngay ?

Trong tr¹i giam - xµ lim nµy, qu¶ngi¸o bé ®éi ®èi víi chóng t«i tö tÕ h¬n qu¶ngi¸o Háa Lß. Hä më cöa, ®ãng cöa, cho chóng t«ivíi nÐt mÆt v« can - ng­êi ta b¾t anh chø kh«ng ph¶it«i b¾t anh, t«i víi anh kh«ng thï kh«ng o¸n, t«i còngch¼ng muèn thÕ nµy.

Trong nhµ tï nÐt mÆt, c¸ch ®èixö cña qu¶n gi¸o ¶nh h­ëng ®Õn t©m lý ng­êitï nhiÒu l¾m. Mét bé mÆt lÇm l×, mét c¸i nh×n h»nhäc còng g©y ra stress.

T«i nhanh chãng lµm quen ®­îcvíi mét anh tï nhµ bÕp lµm c«ng viÖc g¸nh c¬mcho c¸c xµ lim. Khi cho t«i ¨n s¸ng, anh tï trÎ, mÆt mòis¸ng sña, ®­îc phÐp ®Õn s¸t cöa sæ ®Ó ®­acho t«i vµi cñ khoai hoÆc mÊy khóc s¾n. B÷a tr­a anh®Æt phÇn c¬m trªn bÓ n­íc.

Anh tï th× thµo cho t«i biÕtanh bÞ tßa qu©n sù kÕt ¸n ba n¨m tï v× téi ®Óxe bäc thÐp l¨n xuèng vùc, lµm chÕt ®ång ®éi.Quen råi, t«i míi l©n la hái anh vÒ nh÷ng ng­êi tïkh«ng ph¶i ph¹m binh trong tr¹i.

- T«i cã thÊy hai «ng giµ. - anhnãi.

- Mét trong hai «ng giµ lµ cha t«i®Êy.

- Cô nhµ tr«ng thÕ nµo ?

- Cô t«i hãi ®Çu.

Mçi cuéc nãi chuyÖn x¶y ranhiÒu nhÊt mét lÇn trong mét ngµy, mµ còng chØ giíih¹n trong vµi ba c©u. Ph¶i nãi cho nhanh. Døt lêi, anhl¹i lÆc lÌ quang g¸nh ch¹y ®i.

- Cô hãi ®Çu cã sÑo ë bông,ph¶i kh«ng ? - mét buæi s¸ng kh¸c anh hái.

- §óng. Cô t«i ®Êy. Cô bÞ c¾tmËt.

Trong xµ lim nãng, cha t«i cëitrÇn, nhê ®ã anh b¹n trÎ nhËn ra ®Æc ®iÓm.

- Cßn cô kia ?

- Lµ thiÕu t­íng §Æng KimGiang.

- Cha mÑ ¬i, vËy mµ t«i kh«ngbiÕt.

H«m sau, anh mãc trong l­ng quÇn ragãi Tam §¶o, ngã tr­íc ngã sau råi nÐm vµo phßng :

- Cô göi cho anh.

Th× ra anh tï ®· tù ®éng b¸ocho cha t«i biÕt anh liªn l¹c víi t«i.

T«i xem xÐt cÈn thËn gãi thuèc.Nã cã vÎ cßn nguyªn lµnh. §Ó ý thËt kü th×thÊy nã cã bÞ bãc ra råi d¸n l¹i. T«i m©n mª tõng®iÕu. Kh«ng thÊy g×. §ã lµ gãi thuèc kiÓm tra.Cha t«i vèn cÈn thËn. ¤ng kh«ng hÊp tÊp tin ai, tronghoµn c¶nh nµy l¹i cµng ph¶i cÈn thËn.

Mét tuÇn sau, t«i l¹i nhËn ®­îcgãi thuèc n÷a. Trong gãi thuèc lÇn nµy cã mét ®iÕu®¸ng ngê. Dèc thuèc ë hai ®Çu ®i t«i ®­îc mét mÈugiÊy cuén trßn, trong ®ã cã nh÷ng hµng ch÷ nhá li ti :

"Nî n­íc ®êi t«i tr¶ ®· trßn
ViÖc nhµ göi mÑ víi ®µn con
Tr¨m n¨m ®Çu b¹c ®µnh sai hÑn
Thñy chung t«i gi÷ tÊm lßng son.

Con häc thuéc mÊy c©u th¬nµy råi ®èt ®i. NÕu bè kh«ng trë vÒ th× ®©ylµ mÊy lêi cuèi cïng bè göi mÑ. Nãi víi mÑ bè xin mÑtha lçi v× ®· lµm khæ mÑ, nh­ng bè kh«ng thÓsèng kh¸c ®­îc. Cè g¾ng tËp khÝ c«ng, tËp yoga®Ó gi÷ søc kháe chê mét ngµy t­¬i s¸ng. §ªm tèiråi sÏ qua, ma quû råi ph¶i ch¹y trèn mÆt trêi trÝtuÖ, c¸i ¸c sÏ ph¶i quú gèi tr­íc lßng nh©n ¸i.Bè cña con."

T«i øa n­íc m¾t. CÇu Trêi PhËtcho cha t«i sèng ®­îc ®Õn ngµy gÆp l¹i mÑ t«i vµchóng t«i.

Nhê anh b¹n tï tèt bông, t«ichuyÓn ®­îc mét bøc th­ cho cha t«i. T«i høa víicha sÏ thùc hiÖn lêi ng­êi dÆn. §Õn ®ã liªnl¹c gi÷a hai cha con chÊm døt.

ThØnh tho¶ng Huúnh Ngù gäit«i ra, kh«ng ph¶i ®Ó hái cung mµ hái th¨m søckháe. Y lóng tóng l¾m mçi lÇn bÞ t«i hái vÒthêi h¹n giam gi÷. Nã kÐo dµi qu¸ råi, v­ît quamäi giíi h¹n råi. Kh«ng thÓ cø mét mùc gÇmthÐt, mµ y biÕt lµ v« Ých. ChÝnh y còng c¶m thÊymÖt. Giê ®©y, nh­ mét y t¸ bªn gi­êng bÖnh, yan ñi t«i, nãi nh÷ng lêi s¸o rçng vÒ lßng tin ël­îng khoan hång cña §¶ng, §¶ng s¸ng suèt, §¶ng lµcha mÑ vv... T«i thËm chÝ ¸i ng¹i cho y - y kh«ng®Õn nçi qu¸ ngu ®Ó kh«ng biÕt tÝ g×vÒ ph¸p luËt. Nh­ng y kh«ng biÕt ph¶i xö sùthÕ nµo. Sù vi ph¹m ph¸p luËt cña c¸c «ng chñ yqu¸ tr¾ng trîn.

Trong nh÷ng ngµy ë xµ lim BÊt B¹tt«i thØnh tho¶ng l¹i nhí tíi mét c©u nãi cña Hoµng :

- T«i kh«ng muèn däa anh.Däa anh còng ch¼ng ®­îc, t«i biÕt. T«i tin anhdòng c¶m, anh kh«ng sî - anh ®· b¾t tay ThÇn ChÕtnhiÒu lÇn, nh­ anh nãi. Nh­ng anh ch­a biÕt ®Êyth«i - ë ®êi cã nhiÒu c¸i cßn ®¸ng sî h¬n c¸ichÕt.

Hoµng ®óng.

Chóng t«i kh«ng bÞ ®¸nh ®Ëp,kh«ng bÞ giÕt. Chóng t«i chØ bÞ ch«n sèng mµ th«i.

T«i kh«ng t­ëng t­îng næi m×nhcã thÓ sèng trong mét c¸i còi hÑp, ®óng h¬n lµmét c¸i huyÖt kim tÜnh kiªn cè, víi mét tÊm ph¶n,mét c¸i b«, mét èng b­¬ng ®ùng n­íc. Kh«ng ph¶i vµingµy, vµi th¸ng, mµ hµng n¨m. Mét m×nh.

Trong mét lÇn ®i cung t«i gÆp c«bé ®éi d¾t ®øa con trai. Ch¸u bÐ chõng ba tuæi, lòncòn bªn mÑ. Nã nh×n t«i, nhoÎn c­êi. T«i c­êi ®¸p,lÊy tay vÉy. Nã còng vÉy l¹i. Th»ng bÐ míi kh¸u lµmsao ! T«i ng©y ng­êi ng¾m nã. Nh­ thÓ nã lµ métkú quan cña thÕ giíi. Nh­ thÓ trªn ®êi nµy t«ich­a tõng nh×n thÊy mét ®øa bÐ. T«i ®i chËm l¹i®Ó ®­îc ng¾m nã l©u h¬n. T«i c¶m thÊy m¾t t«ir­ng r­ng.

- §i nhanh lªn ! - viªn qu¶n gi¸ogiôc.

MÆc. T«i ®i ngang ch¸u bÐ. T«inh×n thÊy nh÷ng l«ng t¬ trªn ®«i m¸ phÝnh mÞn mµngcña nã. T«i ®i qua nã. ThËt chËm. Ch¸u ng­íc nh×nt«i, ®«i m¾t trong veo, miÖng l¹i nhoÎn c­êi.Ng­êi mÑ trÎ bång nã lªn tay. C« nh×n t«i, c¸i nh×n®Çy th­¬ng c¶m.

T«i ngo¶nh l¹i, vÉy ch¸u bÐ. NãvÉn nh×n theo, bµn tay tÝ xÝu vÉn vÉy.

- Nhanh lªn !

Viªn qu¶n gi¸o l¹i giôc.

§øa bÐ xa dÇn.

T«i ®· biÕt ¨n dÌ, tiªu dÌ.Khèn n¹n, th× ra cuéc ®êi cßn cã c¸i dÌ kh¸c - nh×ndÌ.

Mét h«m, bªn ngoµi cã tiÕngcuèc lôc côc, xoÌn xoÑt trªn mÆt ®Êt. Nh×n qua khe cöasæ khÐp chÆt, t«i thÊy nh÷ng bµn ch©n ng­êi ®en ®ñib­íc tíi b­íc lui - ®ã lµ tï ë tr¹i chung ®­îc®­a vµo khu xµ lim lµm vÖ sinh. Khi hä ®i khái,cöa sæ l¹i ®­îc më. Tr­íc mÆt t«i lµ mét kho¶ng®Êt trèng, kh«ng cßn lÊy mét nhóm cá. Ngay tr­íc cöasæ phßng t«i chõng hai mÐt cã mét c©y con míi ®­îctrång, loe hoe mÊy c¸i l¸.

ThÕ lµ mµu xanh cuèi cïng cñasù sèng bÞ t­íc nèt. MÆt ®Êt bÖch ra nh÷ng sáicïng ®¸. T«i buån xØu.

Sau nhiÒu ngµy sèng lay løtd­íi n¾ng qu¸i d÷ déi, ®Æc biÖt d÷ déi ë trungdu, c¸i c©y quÆt quÑo t­ëng bÞ thiªu chÕt råi ®·®øng th¼ng dËy, ngang ng¹nh, bÊt khuÊt. T«i th­êngngËm n­íc trong miÖng ®Ó phun cho nã. ViÖct­íi c©y kiÓu nµy ch¼ng dÔ dµng - ph¶i biÕtc¸ch khÐo lÐo ®Ó phun cho m¹nh, phun cho xa vµ ph¶iphun tróng.

T«i ®· ë ®Êy víi c¸i c©y tõlóc nã bÐ tÑo cho tíi khi nã táa bãng m¸t. Trong c¸ihuyÖt kim tÜnh Êy.

C¸i c©y con ngang b­íng còng lµ©n nh©n cña t«i trong nh÷ng n¨m th¸ng bÞ giam cÇm. Nãd¹y t«i ph¶i biÕt nghiÕn r¨ng l¹i mµ sèng.

Ng­êi "®ång vô" ®Çutiªn mµ t«i gÆp ë ®©y lµ TrÇn Minh ViÖt. Chóngt«i h¸o høc th«ng tin cho nhau.

§Ó h×nh dung tï xµ lim nãichuyÖn víi nhau b»ng c¸ch nµo, tr­íc tiªn ph¶ikÓ ®Õn c¸i t­êng ë BÊt B¹t. Kh«ng hiÓutªn khèn kiÕp nµo ®· s¸ng t¹o ra lèi vÈy xi m¨nglªn t­êng nh­ thÕ ? Ph¶i lµ mét tªn kiÕn trócs­ cùc kú ®Óu c¸ng, víi tr¸i tim thó d÷, míi lµmra ®­îc mét bøc t­êng ghª tëm nh­ vËy. Nã xï x×,®Çy gai nhän vµ s¾c. Ng­êi tï ngåi mái kh«ng d¸mdùa l­ng vµo ®Êy, dùa vµo l­ng sÏ rím m¸u. Dïng taygâ vµo t­êng cã thÓ g©y th­¬ng tÝch. T«i ph¶ibäc v¶i vµo tay mµ gâ.

C¸i khã lµ chóng t«i kh«ng saothèng nhÊt ®­îc ¸m hiÖu truyÒn tin. Tr­íc C¸chm¹ng Th¸ng T¸m t«i lµ mét sãi con(8) ë bÇy Hång §øc. Anh sãi giµ V­¬ngTräng Thµnh ch¼ng nh÷ng d¹y dç chóng t«i trëthµnh nh÷ng ®øa trÎ tõ t©m víi ph­¬ng ch©m"mçi ngµy lµm mét ®iÒu thiÖn", mµcßn d¹y chóng t«i biÕt nhiÒu c¸i vÆt v·nh mµh÷u dông kh¸c, trong ®ã cã ng«n ng÷ morse. TrÇn MinhViÖt ch­a bao giê lµ sãi, lµ h­íng ®¹o sinh, anhkh«ng biÕt ®¸nh morse nh­ thÕ nµo. Thµnh thöchóng t«i ®µnh dïng thø tÝn hiÖu thñ c«ng, trong®ã c¸c ch÷ c¸i cø dµi m·i ra theo thø tù, ch¼ng h¹nch÷ a gâ mét tiÕng th× ch÷ k ph¶i gâ m­êitiÕng, ch÷ v gâ hai m­¬i mèt tiÕng. Gi÷a c¸cch÷ lµ mét kho¶ng lÆng, kÕt thóc mét tõ lµ méttiÕng gâ thËt m¹nh. Nãi chuyÖn nh­ vËy rÊtchËm. ThÕ mµ trong mét th¸ng ë bªn c¹nh nhau t«i®· th«ng tin cho anh ®­îc hÕt nh÷ng g× x¶y ra bªnngoµi kÓ tõ th¸ng 7 cho tíi th¸ng 12 n¨m 1967. Khi anh®­îc biÕt vÒ th«ng b¸o sè 1, sè 2 cña Lª §øcThä, TrÇn Minh ViÖt ®Ëp rÇm rÇm vµo t­êng:

- §å ch㠮Π! Th»ng khèn n¹n !

Hai th¸ng sau bçng nhiªn t«ibÞ chuyÓn ®i n¬i kh¸c. Kh«ng lý do. Ch¾c ch¾nkh«ng ph¶i viÖc chóng t«i liªn l¹c víi nhau bÞ lé.

Chóng t«i mçi ngµy mét th«lç thªm cïng víi thêi gian bÞ nhèt. Mét h«m t«inghe tiÕng L­u §éng(9) oang oang vang ®éng c¶ mét vïng :

- Cót mÑ mµy ®i ! §õng cã mangmÊy th»ng mÊt d¹y nhµ mµy ra däa tao. B¶o cho th»ngLª §øc Thä khèn kiÕp cña chóng mµy biÕt,tao Øa vµo måm nã ! C¶ c¸i th»ng Lª DuÈn ¨n cøt n÷a !Tao nguyÒn rña con ®Ü ngùa ®Î ra nã. Tiªn s­ chóngmµy ! Tæ bè chóng mµy !

Nghe L­u §éng chöi thËt ®· conr¸y ! TiÕng L­u §éng åm åm kh«ng lÉn víi tiÕngng­êi kh¸c ®­îc. NÒn v¨n hãa lµm cho con ng­êibít thËt ®i, bít ®­îc lµ m×nh ®i trong sù béc léc¶m xóc. ThØnh tho¶ng ph¶i ®­îc sèng nguyªn s¬, sènghoang d· nh­ thÕ míi s­íng. T«i cßn muèn nghe L­u§éng chöi n÷a, nh­ng ®ang chöi Çm Çm anh bçng imbÆt. C¬n giËn d÷ bïng lªn qua nhanh, anh thÊy ng­îngvíi m×nh, thÊy m×nh xö sù kh«ng xøng víi t­ c¸ch trÝthøc.

Tõ trong khóc ngoÆt, viªn y sÜc«ng an mÆt x¸m ngoÐt, ch¹y nh­ ma ®uæi. LÝnh g¸c rÇmrËp ch¹y tíi. C¸c cöa sæ ®ãng l¹i rÇm rÇm. T«i ngåitrong bãng tèi, l¾ng tai nghe nh÷ng tiÕng ®éng tõbªn ngoµi. Cã vÎ nh­ kh«ng cã g× x¶y ra.

Chóng kh«ng ®¸nh L­u §éng.NÕu chóng ®¸nh anh t«i ph¶i nghe thÊy - c¨n cøtiÕng chöi väng tíi phßng t«i th× anh ë gÇnt«i, c¸ch mét « lµ cïng. Tõ ®ã t«i kh«ng nghetiÕng L­u §éng n÷a - anh ®· bÞ chuyÓn ®i «kh¸c.

T¹i tr¹i BÊt B¹t, chóng t«i cßn®­îc h­ëng chÕ ®é ph¬i n¾ng. §ã lµ mét chÕ®é ®Æc biÖt, ®­îc dµnh riªng cho tï nh©n xÐtl¹i. Nã kh«ng ph¶i giê ®i d¹o cña tï nh©n c¸c n­íckh¸c mµ ta th­êng thÊy trªn mµn ¶nh. Mét tuÇn métlÇn, qu¶n gi¸o më cöa cho t«i b­íc ra ngoµi ®i ph¬in¾ng mét giê. Cßn th× suèt ngµy ë trong nhµ.

Khi nµo lÝnh g¸c bçng d­ngch¹y tíi ®ãng cöa sæ lµ t«i biÕt chóng s¾p gi¶itï ®i ngang. T«i nh×n thÊy Vò Huy C­¬ng, Hång SÜ, Ph¹mViÕt, TrÇn Minh ViÖt, TrÇn Th­, Huy V©n vµ nh÷ngng­êi kh¸c t«i kh«ng quen. ThÊy hä kh«ng ®i cïngqu¶n gi¸o bé ®éi mµ ®i víi qu¶n gi¸o c«ng an th×biÕt lµ ng­êi ®ång vô, thÕ th«i. Khèn n¹n,thÕ mµ chóng nã gäi lµ nhãm chèng §¶ng, lµchèng ®èi cã tæ chøc, kh«ng biÕt d¬.

B©y giê t«i míi hiÓu c¸i sùvu khèng chÝnh trÞ ®­îc tiÕn hµnh nh­ thÕ nµo.Thêi kú Nh©n v¨n - Giai phÈm nghe vËy biÕt vËy chøt«i kh«ng hiÓu.

V¨n Cao, tªn ®Çu sá cña ®¸mtrÝ thøc m­u toan ®o¹t quyÒn l·nh ®¹o cña §¶ng,gäi theo c¸ch cña nh÷ng nhµ l·nh ®¹o v¨n nghÖ,nãi víi t«i r»ng toµn bé vô Nh©n v¨n - Giai phÈm chØlµ trß ®¸nh lËn con ®en.

- Håi Êy, v¨n nghÖ sÜ cßn tin§¶ng l¾m, - V¨n Cao kÓ - cßn yªu §¶ng l¾m. G× th×g× §¶ng vÉn lµ §¶ng cña m×nh. Lµ ruét thÞt cñam×nh. Nh­ng lµ trÝ thøc, bän m×nh kh«ng quen, kh«ngthÝch tin mï qu¸ng. Bän m×nh thÊy x· héi cã nh÷ngkhuyÕt tËt, nh÷ng c¸i cÇn söa ch÷a. Míi lªntiÕng ®Ò xuÊt . §¶ng cÇm quyÒn th× ph¶i®Ò xuÊt víi §¶ng, chø cßn ®Ò xuÊt víi ai ?ChuyÖn ®Ò xuÊt b»ng h×nh thøc nµo lµ c¸i kh«ngnªn b¾t bÎ. Kh«ng ph¶i lóc nµo còng ph¶i kÝnh ®¬n.Ph¸t biÓu còng ®­îc chø sao. ViÕt b¸o còng®­îc chø sao. Ch¼ng ai h« hµo lËt ®æ c¸c «ng Êy c¶.ChØ cã c¸c «ng Êy chu chÐo lªn : èi giêi ¬i, cã®Þch, cã ®Þch ngay trong hµng ngò chóng ta, råi dùngthµnh vô ®Ó trÊn ¸p. NguyÔn M¹nh T­êng(10) chØ ra c¸i sai rµnh rµnh trong sù thihµnh luËt ph¸p còng bÞ ®¸nh. Hä ®¸nh tuèt trÝthøc, chø kh«ng ph¶i chØ v¨n nghÖ sÜ kh«ng th«i®©u. §¸nh ®Ó trÞ, ®Ó ®e.

- Nh­ng trong l·nh ®¹o §¶ng aikhëi x­íng vô ®¸nh nµy ?

- CËu muèn hái ai lµ t¸c gi¶ ?Kh«ng ph¶i Hå ChÝ Minh ®©u, ¤ng Cô kh«ng nghÜ ra c¸i®ã, ¤ng Cô kh«ng tÖ ®Õn thÕ. Còng kh«ngph¶i NguyÔn ChÝ Thanh. §õng v× vô TrÇn DÇn bÞ giam vµoc¶i hèi thÊt mµ ®æ cho lóy(11). Th»ng cha lóc Êy cßn bËn cñng cè ®ÞavÞ võa chiÕm ®­îc cña gÐnÐral(12) Gi¸p. T¸c gi¶ chÝnh lµ Longue Marche(13), cËu nghe râ ch­a, lµ-Tr­êng-Chinh.

- ThÕ cßn Tè H÷u ?

- Tè H÷u Êy µ ? Kh«ng, kh«ngph¶i ®©u. CÇn ph¶i c«ng b»ng. Tè H÷u cã kh«ng ­am×nh, cã lµm khæ m×nh thËt, do lßng ®è kþ mµ ra.M×nh còng ghÐt c¸i th»ng b¾ng nh¾ng Êy l¾m. Nh­ng cãthÕ nµo nãi thÕ Êy. Tè H÷u chØ lµ kÎ thõahµnh th«i. Nãi g× th× nãi, trong lßng Tè H÷u vÉn cßnmét chót g× cña nhµ th¬ chø. BÒ ngoµi th× thÕ®Êy - Tè H÷u l·nh ®¹o cuéc ®¸nh tõ ®Çu chÝ cuèi.Ng­êi ta t­ëng vô Nh©n v¨n - Giai phÈm næ ra lµ bëib¸o Nh©n v¨n ®¨ng mÊy bµi phª b×nh th¬ Tè H÷u, TèH÷u tøc, Tè H÷u ®¸nh. NhÇm hÕt. Longue Marche míilµ kÎ s¸ng t¸c ra Nh©n v¨n - Giai phÈm. §Ó ch¹ytéi C¶i c¸ch ruéng ®Êt. §Ó t¹o ra c¸i hè r¸c mµtrót mäi téi lçi cña lóy vµo ®Êy. ChÝnh LongueMarche chø kh«ng ai kh¸c. §õng t­íc b¶n quyÒn cñalóy, téi nghiÖp ! Longue Marche cßn cho mêi m×nh vµNguyÔn Tu©n ®Õn gÆp. Lóy nãi c¶ tiÕng ®ång håvÒ ®¶ng tÝnh, vÒ tr¸ch nhiÖm ®¶ng viªn.Chiªu håi mµ. NguyÔn Tu©n nghe, mÆt hÊt lªn, ng¸p kh«ngcÇn che miÖng. NguyÔn Tu©n vÉn thÕ - bÊt cÇn®êi. §«i lóc còng cã hÌn mét tÝ, hÌn cã møc ®éth«i, trong ®¹i ®a sè tr­êng hîp lµ kÎ bÊt chÊp.M×nh nãi víi Longue Marche : "NÕu trong v­ên hångcã s©u th× ta ph¶i chÞu khã mµ b¾t b»ng tay, tõng conmét. §æ ôp c¶ ®èng thuèc trõ s©u vµo ®Êy th×chÕt c¶ v­ên hång. Råi anh sÏ thÊy : qua ®ît ®¸nhph¸ nµy kh«ng biÕt bao giê nÒn v¨n nghÖViÖt Nam míi ngãc ®Çu dËy ®­îc !" Lóy nghe,mÆt c©ng c©ng. C¸i c¸ch cña Tr­êng Chinh lµ thÕ.Lóy gäi m×nh ®Õn cßn cã ý nµy n÷a : lóymuèn m×nh ph¶i hiÓu - t«i ®· chÞu khã nghe c¸c anhråi ®Êy nh¸, t«i d©n chñ l¾m råi ®Êy nh¸ ! Chø cßnc¸i nÒn v¨n nghÖ cña c¸c anh, nã ®¸ng gi¸ mÊyxu ?".

T«i ghi l¹i lêi nãi cña V¨n Caoë ®©y ®Ó sau nµy cã ai nghiªn cøu thêi kú Nh©nv¨n - Giai phÈm cã thÓ t×m thÊy trong ®ã mét chøngcø cña ng­êi trong cuéc.

Mét h«m, t«i thÊy TrÇn MinhViÖt ®i cung, kho¶ng vµi giê sau anh trë vÒ, lñngcñng nh÷ng gãi cïng bäc, vÎ mÆt buån r­îi. Sau ®ã®Õn l­ît Huy V©n, TrÇn Th­, L­u §éng, råi mÊyng­êi n÷a.

Hä ®­îc gÆp gia ®×nh, t«ikÕt luËn.

Vô ¸n, theo t«i ph¸n ®o¸n, ®·sang mét ch­¬ng míi kh«ng cã lîi cho chóng t«i. Sau gÇnba n¨m giam cÇm kh«ng cÇn tuyªn bè lý do, kh«ng chochóng t«i gÆp gia ®×nh, mµ kh«ng bÞ ph¶n øng c¶ trong§¶ng lÉn ngoµi x· héi, giê ®©y nhµ cÇm quyÒnnh¬n nh¬n coi sù bá tï chóng t«i, nh÷ng phÇn tö chèng§¶ng, lµ viÖc ®­¬ng nhiªn hä cã quyÒnlµm.

L­êng tr­íc kh¶ n¨ng gÆp gia®×nh, t«i viÕt s½n mét bøc th­ göi «ng NguyÔnL­¬ng B»ng. Bän c«ng an chñ quan kh«ng ngê t«i quans¸t ®­îc ®éng th¸i bªn ngoµi sÏ kh«ng kh¸m xÐt.Kh«ng cã mùc, t«i dïng nic«tin ®äng trong c¸i®iÕu Thµnh cho (phßng xa kh«ng cã thuèc l¸ mµ hót)viÕt trªn mÈu giÊy gãi kÑo :

"Th­a b¸c. Ch¸u ®ÒnghÞ b¸c, víi t­ c¸ch ng­êi cÇm thanh kiÕm b¶ovÖ sù trong s¸ng cña §¶ng, tù m×nh xem xÐt vô ¸nnµy. Ch¸u lµ ®øa ch¸u ®­îc b¸c vµ bè mÑ gi¸o dôctinh thÇn trung thµnh víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng.NÕu sau khi kiÓm tra b¸c thÊy ch¸u ph¶n c¸ch m¹ngthËt th× cø mang ra b¾n, nh­ng nÕu kh«ng ph¶i lµnh­ thÕ th× b¸c ph¶i ®­a bän l¹m dông chøcquyÒn ®µn ¸p nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng trung thùc raxö."

T«i ®o¸n ®óng. Ch¼ng bao l©u sau®Õn l­ît t«i ®­îc gäi ra.

MÑ t«i, vî t«i vµ c¸c em t«i®· chê s½n trong mét tóp tranh ®­îc dùng cÊp tèc chokh¸ch th¨m tï xÐt l¹i.

§©y lµ lÇn gÆp ®Çu tiªn sau haim­¬i b¶y th¸ng t«i bÞ giam. C¶ nhµ ïa tíi «m lÊyt«i. T«i sî mäi ng­êi sÏ ßa khãc, nh­ng mÑ t«i®iÒm tÜnh nh­ thÓ kh«ng cã chuyÖn g× x¶y ratrong thêi gian gÇn ba n¨m Êy(14). T«i hiÓu mÑ - bµ bao giê còng tá racøng r¾n tr­íc kÎ thï. ChØ giäng nãi h¬i nghÑnngµo ë mét ®o¹n nµo ®ã tè c¸o nçi xóc ®éngtrong lßng bµ.

MÑ t«i giµ ®i nhiÒu qu¸. M¸itãc b¹c th­a thít, nhiÒu chç tr¬ sä. T«inh×n mÑ, n­íc m¾t øa ra. §êi mÑ khæ qu¸ nhiÒu.

T«i nhí tíi mét buæi s¸ng sel¹nh bªn s«ng §µ. MÑ t«i lÞch thiÖp vµ b×nh th¶ntr¶ lêi viªn sÜ quan Ph¸p ¸p gi¶i ®oµn tï ®i S¬n Lakhi y hái t¹i sao mÑ t«i biÕt tin sù di chuyÓn mµ®i tiÔn chång :"Ng­êi vî yªu chång bao giê còngbiÕt chång m×nh ë ®©u". Y l¹i hái t¹i sao bµkh«ng khuyªn can chång ®Ó ®Õn nçi gia ®×nhbÞ ly t¸n, bµ ®¸p :"Chång t«i lµm c«ng viÖcmµ bÊt cø ng­êi ViÖt Nam tù träng nµo còngph¶i lµm". T«i nh×n thÊy ¸nh m¾t tù hµo cña c¸c®ång chÝ nh×n mÑ t«i trªn con phµ chë tï sang thÞ x·Hßa B×nh(15).

MÑ lu«n dÆn t«i kh«ng ®­îc tára mÒm yÕu tr­íc kÎ thï. Nh­ng ®ã lµ kÎ thïnµo kh¸c chø kh«ng ph¶i thø kÎ thï qu¸i ®¶n nµy.Trong thêi kú ho¹t ®éng bÝ mËt, bµ kh«ng tin sÏ ®­îcthÊy ngµy ®Êt n­íc ®éc lËp vµ bµ ©m thÇm chuÈn bÞ®Õn l­ît chóng t«i ph¶i ®èi mÆt víi chóng. MÑ®· d¹y dç t«i kh«ng v« Ých. ChÝnh nh÷ng lêi d¹ydç cña mÑ ®· gióp t«i rÊt nhiÒu trong nh÷ngngµy ph¶i sèng trong xµ lim, bÞ c¾t ®øt víi thÕgiíi bªn ngoµi.

Vî t«i hoµn toµn kh«ng biÕtøng xö víi bän c«ng an nh­ thÕ nµo cho ph¶i, chonªn lóng tóng. Cø nh­ thÓ mét khi t«i lµ tï th×vî t«i còng lµ tï mét nöa. Tr«ng mµ th­¬ng qu¸. T«i«m lÊy vî, kh«ng biÕt nãi g×. Téi nghiÖp, vît«i kh«ng hÒ ®­îc chuÈn bÞ ®Ó chÞu ®ùngc¶nh sèng nµy. Nh­ng nh×n vµo m¾t vî t«i, t«i hiÓuvî t«i s½n sµng chÞu ®ùng cïng t«i nh÷ng khèn khã mµchÕ ®é ph¸t-xÝt mang l¹i.

T«i bÕ ®øa con giê ®©y míibiÕt mÆt. Khi bÞ b¾t t«i ch­a biÕt vî t«i cãmang. Hoµi Thu gi·y giôa trong tay t«i, kh«ng chÞu theo.ChÞ nã, Mi Lan, còng b¾t ®Çu l¹ t«i. T«i «m h«n cong¸i, råi nh©n mét phót tªn qu¶n gi¸o l¬ ®·ng, nhÐtvµo tói ¸o con bøc th­ : "Con giÊu ®­a chobµ". Mi Lan nh×n t«i ch¨m chó. Råi gËt ®Çu. §­acho con råi t«i ®©m lo - nhì con t«i kh«ng hiÓu l¹i®­a ngay cho bµ néi mÈu th­ cuén trong mÈu vá tuýpkem r¨ng tr­íc mÆt bän C«ng an th× sao ? May mµ MiLan cã trÝ th«ng minh tr­íc tuæi. Trong suèt cuéc gÆpmÆt, con t«i ngåi trªn ®ïi t«i, vui vÎ c­êi ®ïa,kh«ng g©y ra mét sù nghi ngê nµo.

Bøc th­ ®­îc mÑ t«i trao tËntay NguyÔn L­¬ng B»ng.

¤ng tiÕp mÑ t«i trªn g¸cng«i nhµ cã c«ng an canh g¸c, nãi nh÷ng lêi an ñi v«th­ëng v« ph¹t. TiÔn mÑ t«i xuèng nhµ, khi ®· ra®Õn v­ên råi, tin ch¾c kh«ng cßn bÞ nghe trém n÷aråi, «ng míi høa sÏ ®Æt vÊn ®Ò ra tr­íc Trung­¬ng ®Ó Trung ­¬ng xem xÐt.

- Téi nghiÖp, ch­a bao giê mÑtr«ng thÊy b¸c Êy th¶m h¹i nh­ thÕ ! - mÑ t«ikÓ vÒ cuéc gÆp gì ®¸ng buån.

Lêi høa cña «ng ch¼ng bao giê®­îc thùc hiÖn. §Þa vÞ cao sang vµ nçi sî h·itr­íc Lª §øc Thä ®· lµm t©m hån ng­êi chiÕnsÜ c¸ch m¹ng næi tiÕng n¨m x­a tª liÖt. MÑ t«ikÓ r»ng trong nh÷ng lÇn bµ tíi gÆp NguyÔn L­¬ngB»ng, bµ thÊy «ng biÕt nhµ «ng bÞ gµi rÖp(16).

Nãi cho c«ng b»ng, trong «ng còngcã x¶y ra mét cuéc ®¸nh nhau gi÷a t×nh b¹n vµ c¸ighÕ. §¸ng tiÕc, trong cuéc ®ä søc t×nh b¹nbÞ ®o v¸n. T«i biÕt vÒ cuéc ®¸nh nhau Êy do chat«i kÓ l¹i. Khi hÊp hèi, NguyÔn L­¬ng B»ng chong­êi mêi cha t«i ®Õn. ¤ng ©n hËn. ¤ng xin cha t«itha thø. Cha t«i nãi :"ViÖc ®· qua råi. Anhkh«ng ph¶i lµ ng­êi g©y ra. Gi÷a anh vµ t«i kh«ng cßnt×nh ®ång chÝ, nh­ng t×nh b¹n th× cßn. Anh h·y yªnt©m nh¾m m¾t".

Cã mét sè t¸c gia nghiªn cøu chñnghÜa céng s¶n cho r»ng trong c¸i gäi lµ x· héi x·héi chñ nghÜa con ng­êi quan chøc, kh«ng trõ c¶ l·nhtô, bÞ buéc chÆt vµo c¬ chÕ ®Õn møc kh«ngtho¸t ra ®­îc dï hä cã muèn, cho nªn ®¸nh gi¸hä b»ng chuÈn mùc hµnh xö th«ng th­êng cña loµing­êi lµ sai. C¸ch suy nghÜ ®é l­îng cña c¸c vÞkh«ng cã t¸c dông nµo kh¸c h¬n sù biÖn hé chonh÷ng tªn ho¹t ®Çu, nh÷ng tªn c¬ héi, nh÷ng tªn ®éctµi ®øng trªn bän chóng, xãa nhßa ranh giíi gi÷a®ao phñ vµ n¹n nh©n. Ch¼ng qua b»ng sù xuèng cÊp tõtõ, kh«ng nhËn thÊy ®­îc, cña nh÷ng chuÈn mùc ®¹o®øc trong mét x· héi bÞ bÇn cïng hãa, con ng­êi quanchøc trong c¬ chÕ ®ã ®· hµnh ®éng mét c¸ch v«thøc, theo b¶n n¨ng tù vÖ, ®Ó kh«ng bÞ c¬chÕ tèng ra ngoµi. H¬n thÕ n÷a, nh÷ng b¶n n¨ngthÊp hÌn ®­îc kh¬i dËy d­íi nh÷ng vá bäc hµonho¸ng, nh­ nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc míi lµm cho lípquan chøc v÷ng tin ë nh÷ng hµnh ®éng v« ®¹o ®øc tronglèi sèng, vµ cø thÕ hä tr­ît dÇn xuèng dèc phinh©n b¶n lóc nµo kh«ng biÕt.

C¨n cø viÖc c«ng an hái t«i,b¾t t«i lµm b¶n khai vÒ NguyÔn L­¬ng B»ng th×th¸ng 12 n¨m 1967 NguyÔn L­¬ng B»ng cßn n»m trongdiÖn nh÷ng ng­êi bÞ t×nh nghi chèng §¶ng. ThÕmµ ch­a tíi mét n¨m sau, th¸ng 11 n¨m 1968 «ng ®· nh¶yphãc mét c¸i qua ®Þa vÞ kÎ trÊn ¸p. Tr­êng hîpNguyÔn L­¬ng B»ng lµ tr­êng hîp ®iÓn h×nh cho sùtr­ît dèc ®ã.

T«i cã thÓ th«ng c¶m víiNguyÔn L­¬ng B»ng. ¤ng tham gia ban chØ ®¹o chuyªn ¸ncña Lª §øc Thä do sî h·i. Nhê biÕt sî «ngch¼ng nh÷ng tho¸t n¹n mµ cßn lªn chøc phã chñ tÞchn­íc vµo n¨m 1969. ¤ng cã mÊt m¸t chót Ýt, nh­ng lµnh÷ng thø kh«ng quan träng : t×nh b¹n, t×nh ®ångchÝ, t×nh yªu cña nh÷ng ®øa ch¸u kh«ng ruét thÞt,lßng kÝnh träng cña nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng ch©nchÝnh.

§ã chÝnh lµ sù tha hãa cña conng­êi. Nã hiÖn diÖn trong mäi tÇng x· héi.HÖ thèng x· héi chñ nghÜa thÕ giíi tan r· chÝnhlµ do sù tha hãa trong lßng nã, sù môc r÷a chÊt ng­êi,hay nãi theo c¸ch cña Lªnin, do sù mÊt nh©n tÝnh ®i®Õn chç cïng cùc. HÖ thèng nµy tan r· kh«ngph¶i trong thêi ®iÓm kinh tÕ suy tho¸i nhÊt (cñaLiªn X« còng nh­ cña c¸c n­íc §«ng ¢u), mµ tan r·vµo thêi ®iÓm d©n chóng ë nh÷ng quèc gia nµy kh«ngcßn chÞu ®ùng næi sù mÊt nh©n tÝnh ®i ®Õnchç cïng cùc(17)Êy, do ý thøc ®­îc sù mÊt nh©n tÝnh Êy häkh«ng cßn cã thÓ ®iÒu hßa ®­îc víi nã.

MÑ t«i cho biÕt c¶ nhµ ®·®­îc gÆp cha t«i. Bè còng ë ®©y, søc khoÎ b×nhth­êng, mÑ t«i nãi, khÏ nh¸y m¾t víi t«i vµ mØmc­êi buån b·. T«i hiÓu cha t«i yÕu, nh­ngbän c«ng an kh«ng muèn mÑ t«i nãi thÕ. L¹i mét®Æc tÝnh ngí ngÈn cña bän ®¹o ®øc gi¶ : chóngchØ cho phÐp tån t¹i mét sù thËt lµm ®Ñp cho chóng.Ngay trong viÖc nhá nhÊt. Nh×n thÊy trªn bµn cã c¸igiá tÝch ®¸ng ngê, t«i ra ®iÒu dÑp chç cho vît«i s¾p thøc ¨n ®Ó bá nã qua chç kh¸c. Tªnc«ng an tr«ng thÊy. Y nhao tíi, hÊp tÊp ®Æt nã vµochç cò. T«i ®o¸n ®óng : trong c¸i giá tÝch cãrÖp.

Cuéc chiÕn g©y ra tõ mét phÝach­a kÕt thóc. Lª §øc Thä vÉn sî mét c¸i g×®Êy, cho nªn míi ph¶i bÝ mËt theo dâi c¶ nh÷ng cuécnãi chuyÖn trong gia ®×nh chóng t«i. Hay Thä cßnmuèn gi¨ng bÉy ®Ó bÉy mét c¸i g× kh¸c ?

MÑ t«i im lÆng theo dâi viÖcdiÔn ra tr­íc m¾t, mØm c­êi khinh m¹n. Bµ hµi lßngthÊy t«i kh«ng ng¬i c¶nh gi¸c. B»ng lêi lÏ khÐo lÐomÑ khuyªn t«i ph¶i chê ®îi, kh«ng nªn ¶o t­ëng, h·ycè g¾ng chÞu ®ùng. T«i nghe mÑ nãi, lßng buån r­îi.Ngoµi kia vÉn lµ ®ªm tèi, ch­a cã g× høa hÑn b×nhminh. Mµ b©y giê ®· lµ mïa hÌ n¨m 1969.

Lîi dông tªn y sÜ c«ng an nh×n®i n¬i kh¸c vî t«i rôt rÌ ®­a cho t«i c©y bót bi haimµu. Vî t«i muèn cho t«i mét c¸i g× ®ã, vµ ®·chän c©y bót - mãn quµ nµy ch¾c ch¾n lµm t«i vuithÝch. T«i liÕc nhanh tªn c«ng an. Y vÉn l¾ng nghe,nh­ng quay mÆt nh×n ra s©n. T«i giËt ph¾t c©y bót nhÐtvµo tói. Vî t«i ng¹c nhiªn, thÉn thê nh×n t«i.

Ngµy h«m ®ã, t«i ®· lµm méthµnh ®éng ph¶n v¨n hãa lµ hñy ho¹i mét c©y bóttuyÖt ®Ñp. T«i vê xin phÐp tªn c«ng an cho t«i rangoµi. Ngåi rÊt l©u trong c¸i chuång xÝ dùng t¹m ë saunhµ, bèn bÒ trèng ho¸c víi mÊy tÊm tranh qu©y quanh,t«i quan s¸t rÊt kü chung quanh råi bÎ n¸t c©y bót,dïng que ®µo lç ch«n nh÷ng m¶nh nhùa vôn. B»ng condao giÊu trong giµy, t«i xÎ qu·ng gi÷a ®­êng kh©u kÐpn¬i mÆt trong ¸o b«ng, luån hai ruét bót bi vµo ®ã.

Tõ hai ruét bót bi nµy b¾t ®Çucuèn MiÒn Th¬ Êu, cuèn s¸ch m­êi chÝn n¨m saurèt cuéc råi còng ®­îc thÊy ¸nh s¸ng mÆt trêi.

(1) Mét lo¹i com-m¨ng-ca cña LiªnX«.

(2) Nghe nãi vÒ sau tr¹i qu©n ph¸p BÊtB¹t ®­îc sö dông lµm n¬i giam gi÷ tï binh Mü.

(3) MËt danh mét c¬ së kinh tµi cña§¶ng trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.

(4) ThiÕu t¸ TrÇn Th­ còng bÞgiam ë tr¹i nµy n¨m 1973 tr­íc khi ®­îc tha. Anh miªut¶ n¬i ë thÊy cã kh¸c. Anh kh«ng ph¶i ë trong xµ limmµ ®­îc ë trong mét ng«i nhµ nhá nh­ ®iÕm canh®ª, cã mét m¶nh v­ên con bªn trong hµng rµo d©y thÐpgai v©y bèn bÒ. §©y lµ n¬i c­ tró trung chuyÓngi÷a chÕ ®é giam gi÷ vµ sù th¶ cho vÒ, lµmthµnh mét khu riªng biÖt, c¸ch khu xµ lim vµ khu tr¹ichung. L¹i mét s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña hÖ thèng giamtï "xö lý néi bé".

(5) Tªn mét t¸c phÈm cña nhµ v¨nx«-viÕt K. Paustovsky (b¶n dÞch cña Vò Th­ Hiªn).

(6) C¸ch nãi ch¹i ®i tõ tiÕngPh¸p campagnard = tªn nhµ quª.

(7) Hai nhµ v¨n Trung Quèc bÞ h¹ngôc v× nh÷ng ph¸t biÓu bÊt ®ång víi ®­êng lèiv¨n nghÖ cña ®¶ng cÇm quyÒn.

(8) Mét tæ chøc thiÕu nhi rÊtphæ biÕn trªn thÕ giíi ®­îc x©y dùng thµnh®éi gäi lµ bÇy sãi gåm cã huynh tr­ëng lµ sãigiµ vµ c¸c thiÕu nhi trong ®éi lµ sãi con nh­ trongchuyÖn "Rõng" cña Rudyar Kipling. Sau n¨m 1954tæ chøc nµy kh«ng tån t¹i ë n­íc ViÖt Nam x· héichñ nghÜa n÷a. Nã bÞ coi lµ cña c¸c giai cÊp bãc lét.

(9) Nhµ b¸o l·o thµnh, ®­îcbiÕt ®Õn bëi nh÷ng phãng sù chiÕn tranh trongkh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.

(10) Gi¸o s­ tr­êng §¹i häctæng hîp Hµ Néi, ®ç hai b»ng tiÕn sÜ ë Ph¸p.Sau vô nµy «ng kh«ng ®­îc phÐp gi¶ng d¹y cho suèt®êi.

(11) H¾n, nã, y (lui, tiÕng Ph¸p)

(12) T­íng (tiÕng Ph¸p).

(13) Tr­êng Chinh, tiÕng Ph¸p.

(14) Theo Thä Mai Gia LÔ th× thêigian nµy võa ®óng b»ng thêi gian vî ®Ó tang chång."Ba n¨m hai m­¬i b¶y th¸ng chµng ¬i...".

(15) N¨m 1939 t«i ®­îc ®i theo mÑlªn thÞ x· Ph­¬ng L©m, tØnh Hßa B×nh, ®Ó tiÔn®oµn tï céng s¶n bÞ ®i ®µy S¬n La. Trong ®oµn tïnµy cßn cã c¸c «ng TrÇn Huy LiÖu, TrÞnh Tam TØnh,NguyÔn V¨n Phóc, §Æng Kim Giang ... Trung ­¬ng §¶ng®­îc mËt b¸o ®· cö mÑ t«i ®ãn ®­êng tiÕptÕ cho c¸c ®ång chÝ. T«i cßn nhí cha t«i lét c¸imò nåi t«i ®ang ®éi cho «ng Phi V©n, bÞ cßng tay chungvíi cha t«i trong chuyÕn ®i ®ã. ¤ng Phi V©n vÒsau bÞ §¶ng thñ tiªu. ¤ng NguyÔn L­¬ng B»ng kÓ :Phi V©n bÞ §¶ng thñ tiªu v× téi b¸n c¸c ®ång chÝ n÷cho nhµ chøa bªn Tµu. Kh«ng râ thùc h­ ra sao.

(16) M¸y ghi ©m bÝ mËt.

(17) Cã thÓ t×m thÊy c¸ch suynghÜ rÊt thó vÞ cña Lªnin vÒ tha hãa trong BótKý TriÕt Häc cña «ng.