Dï sao mÆc lßng, kÓ tõ h«mÊy coi nh­ t«i bÞ mÊt viÖc ë c¬ quan t×nh b¸ox«-viÕt. Huúnh Ngù còng lê tÞt, kh«ng quay l¹i víi®Ò tµi bÞ thèi lÇn nµo n÷a.

T«i hiÓu m×nh ®· t­íc cñac¸c nhµ chuyªn chÝnh v« s¶n mét con bµi quan träng.Kh«ng ph¶i ®ã lµ sù t­íc ®i lý do buéc téi t«i,cã lÏ lµ lý do duy nhÊt, hoµn toµn kh«ng ph¶ithÕ. §iÒu ®ã kh«ng lµm hä suy nghÜ. Ch¼ngcÇn ph¶i vß ®Çu bøt tai nghÜ c¸ch buéc téi t«i ng­êita vÉn cã thÓ tèng t«i vµo xµ lim nh­ th­êng. C¸ichÝnh lµ hä mÊt ®i kú väng dïng t«i lµm tÊmv¸n b¾c cÇu vµo nhµ ng­êi kh¸c - Vâ Nguyªn Gi¸p, BïiC«ng Trõng, Ung V¨n Khiªm, Lª Liªm vµ c¸c nhµ c¸chm¹ng l·o thµnh bÞ b¾t trong vô nµy.

Nh­ng Huúnh Ngù kh«ng cho t«inghØ ng¬i.

B¾t ®Çu cuéc ®¸nh vËt míivÒ nh÷ng nh©n vËt quan träng. T«i b×nh tÜnh,khiªm tèn nãi t«i ch¼ng biÕt g× vÒ hä.Huúnh Ngù ph¸t ch¸n. Y ®Ó hä ®Êy ®·,chuyÓn qua hái t«i vÒ nh÷ng ng­êi mµ theo t«i,ch¼ng mÊy liªn quan tíi chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn®¹i.

TÝnh Tµo Th¸o(1) cña nhµ cÇm quyÒn kh«ng ph¶i lµ®iÒu míi l¹. Nh­ng nghi ngê bÊt cø ai, kh«ng c¨ncø trªn mét chøng cø nµo th× thËt qu¸ ®¸ng. §ã lµsù phØ b¸ng tr¾ng trîn nh÷ng ng­êi cïng chung hµng ngòmµ hä hµng ngµy vÉn tay b¾t mÆt mõng, vÉn gäib»ng ®ång chÝ.

T«i xin kÓ mét c©u chuyÖnlµm thÝ dô.

- Anh ghª thiÖt ®ã, ch¼ng kÐmñy viªn Bé ChÝnh trÞ bao nhiªu ®©u. Ngåi t¹i Hµ Néimµ cã nh·n tiÕn(2)d©ng tËn miÖng, ghª thiÖt ! - Huúnh Ngù bçngd­ng nãi mét c©u b©ng qu¬ trong tuÇn trµ th«ng lÖ,tr­íc khi b­íc vµo cuéc hái cung.

T«i nhí ra : c¸ch ®©y Ýt l©u anhLª Quý Quúnh, bÝ th­ tØnh ñy H­ng Yªn, cã göi chot«i mét bã nh·n tiÕn lµm quµ. Th× ra viÖc Êycòng ®Õn tai nhµ chøc tr¸ch. Anh Lª Quý Quúnhcho c¸n bé mang tíi c¬ quan chø kh«ng mang tíi nhµriªng. ThÕ míi biÕt ch¼ng cã g× mµ bän chØ®iÓm kh«ng b¸o c¸o. Nãi chuyÖn nµy ra Huúnh Ngùmuèn khoe sù hiÓu biÕt thÇn th«ng qu¶ng ®¹i cñac¬ quan c«ng an hay cßn cã ý g× kh¸c ?

- Tui cÇn mét b¸o c¸o vÒ LªQuý Quúnh. - y nãi tiÕp, mÆt l¹nh tanh.

T«i cßn ®ang ngì ngµng th× cßib¸o ®éng ®ét ngét hó lªn, c¾t ngang buæi lµmviÖc. Huúnh Ngù lËt ®Ët «m hå s¬ ch¹y ra ngoµi.

Bom Mü cø viÖc r¬i tróng HáaLß ®i, ch¼ng sao hÕt. T«i cã mét cuéc ®êi ®Ñp®Õn nçi ch¼ng buån tiÕc nã lµm g× ! Thµnhnãi Háa Lß lµ n¬i an toµn nhÊt Hµ Néi, m¸y bay Mükh«ng bao giê nÐm bom vµo n¬i cã tï binh Mü. TheolÖnh qu¶n gi¸o, tï xµ lim ph¶i chui vµo gÇm ph¶n khicã b¸o ®éng. Chóng t«i ch­a mét lÇn chui xuèng ®ã.

Cßi b¸o ®éng chØ lµm t«i nhínhµ. Nhí l¾m ! Tõ nhµ t«i tíi Nhµ H¸t Lín thµnh phèchØ ba b­íc ch©n. Mçi lÇn cßi b¸o ®éng trªn nãcNhµ H¸t Lín hó lªn lµ c¸c con t«i ph¶i bÞt chÆt tail¹i.

Huúnh Ngù quay trë vµo, xÕpl¹i hå s¬ lªn bµn. Cuéc hái cung tiÕp tôc.

- T«i biÕt g× vÒ anh LªQuý Quúnh ®Ó cã thÓ nãi vÒ anh Êy ?!

- Anh biÕt qu¸ ®i chí. Kh«ngd­ng Lª Quý Quúnh gëi nh·n tiÕn cho anh ? Thønh·n quý ni, anh thõa biÕt, chØ dµnh riªng choB¸c vµ Bé ChÝnh trÞ, ®©u ph¶i bÝ th­ tØnh muèn cho aith× cho.

Th× viÕt.

T«i lïi b­íc theo c¸ch cña t«i.Giê Huúnh Ngù muèn b¾t t«i viÕt g× t«i còngviÕt. Cã thÓ coi viÖc viÕt nh÷ng b¸o c¸onµy lµ c¸ch tiªu thêi gian trong tï l¾m chø. Bänmao-Ýt ch¼ng sö dông ®­îc nh÷ng b¸o c¸o cña t«i®Ó h¹i ai ®©u. T«i thõa kh«n ®Ó kh«ng trao chochóng vò khÝ h¹i ng­êi.

T«i viÕt r»ng Lª QuýQuúnh lµ mét trong nh÷ng bÝ th­ tØnh ñy Ýt ái mµ t«i®­îc gÆp. HiÕm cã mét bÝ th­ tØnh ñy gÇn d©nnh­ anh. Anh kh«ng mÊy khi cã mÆt ë c¬ quan tØnh ñy mµl¨n lén hµng ngµy víi d©n, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn®Ò n¶y sinh t¹i chç. §¸m nhµ b¸o t×m anh rÊtkhã. T«i quen anh lÇn ®Çu vµo mïa thu n¨m 1963 trong khi®i viÕt vÒ H­ng Yªn, kh«ng ph¶i vÒ H­ng Yªn®ang x©y dùng chñ nghÜa x· héi, mµ vÒ vïng ®Êt"thø nhÊt Kinh kú, thø nh× phè HiÕn" ngµyx­a. Lª Quý Quúnh tiÕp t«i trong phßng lµmviÖc, n¬i mäi vËt bÞ bôi phñ mét líp dÇy. VõacÇm giÎ lau qua quÝt c¸i bµn ®Ó lÊy chçtiÕp kh¸ch, Lª Quý Quúnh võa nãi :"Nhµ b¸o¹, nÕu anh ®­îc mét bÝ th­ tØnh tiÕp t¹i métbµn giÊy bãng lén th× anh h·y c¶nh gi¸c - anh ®ang háichuyÖn mét tªn quan liªu ®Êy !".

- T¹i sao anh kh«ng viÕt vÒkhÈu hiÖu "H­ng Yªn më héi lµm giµu" cñaLª Quý Quúnh ? MÊy bËn anh ®i lµm viÖc cho tßaso¹n vÒ H­ng Yªn, chóng t«i biÕt, anh th­êng ®ivíi Lª Quý Quúnh tíi c¸c x·, ¨n cïng m©m, n»mcïng gi­êng víi anh ta, thÓ nµo Lª Quý Quúnhcòng nãi chuyÖn quan ®iÓm víi anh, ®óng thÕchø ?

L¹i quan ®iÓm !

T«i nh×n thÊy trªn nh÷ng bøct­êng ë H­ng Yªn khÈu hiÖu nµy. Chóng bÞ xãa lemnhem nh­ng vÉn cßn ®äc ®­îc. V× khÈu hiÖu"H­ng Yªn më héi lµm giµu" Lª Quý QuúnhbÞ nguyªn tæng bÝ th­ Tr­êng Chinh gäi lªn Trung­¬ng c¹o(3)cho mét mÎ ®Õn n¬i ®Õn chèn. Më héi lµm giµulµ c¸i g× ? Phôc håi chñ nghÜa t­ b¶n, hö ?

Lª Quý Quúnh tÝnh vèn lµnh,Tr­êng Chinh võa qu¸t lµ anh nhËn lçi liÒn. VÎphiÒn muén, anh nãi víi t«i trong chuyÕn ®idäc ®­êng sè 5 r»ng lçi cña anh ch¼ng ph¶i c¸ig× kh¸c ngoµi ý muèn cho d©n H­ng Yªn cña anh cã®­îc mét cuéc sèng tèt h¬n, ®Ó xãa ®i c©u nãi®au lßng "Oai o¸i nh­ phñ Kho¸i xin c¬m". H­ngYªn cã mËt ®é d©n sè cao nhÊt miÒn B¾c. Sè ng­êitha ph­¬ng cÇu thùc còng ®«ng nhÊt miÒn B¾c.¡n mµy H­ng Yªn nhan nh¶n trªn ®­êng phè Hµ Néi,thØnh tho¶ng C«ng an Hµ Néi l¹i gom vµo mét chç,chÊt lªn xe tr¶ Lª Quý Quúnh.

Ng­êi lµnh nh­ anh ch¼ng d¸mngang nhiªn v­ît rµo. Anh cã c¸ch tÝnh to¸n thùctÕ, rÊt n«ng d©n cña anh, lµ muèn khai th¸c nh÷nglîi thÕ tiÒm tµng kh¸c cña ®Êt ®ai ngoµi kho¶nruéng n¨m phÇn tr¨m(4)mµ §¶ng cßn dµnh cho n«ng d©n, ®Ó cho n«ng d©ntØnh anh ®­îc sèng khÊm kh¸ h¬n mét chót. Anh thónhËn cã giÊu giÕm lµm thÝ ®iÓm kho¸n s¶n phÈmë mét vµi ®éi s¶n xuÊt vµ khoe r»ng ®ã lµ ph­¬ng¸n rÊt cã lîi.

Kim Ngäc, bÝ th­ tØnh ñy VÜnhPhó, theo t«i nhí, cßn ®i sau Lª Quý Quúnh trongs¸ng kiÕn kho¸n s¶n phÈm cuèi cïng ®Õn hé n«ngd©n, tÝnh vÒ thêi ®iÓm khëi ®Çu cuéc thÝnghiÖm. Tr­êng Chinh lËp tøc c¸ch chøc Kim Ngäc.Lª Quý Quúnh míi kho¸n chui ®· bÞ xØ v¶, bÞ ®¸lªn(5),th× Kim Ngäc b­íng bØnh d¸m mét m×nh cho "kho¸nhé" trªn diÖn réng(6) cã mÊt chøc bÝ th­ tØnh ñy còng ®¸ng.

Lª Quý Quúnh kÕt thóccuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña anh b»ng chøc héitr­ëng Héi nh÷ng ng­êi nu«i ong.

C¬ chÕ kho¸n tíi hé lao ®éngkh«ng ph¶i xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam.NÕu nh­ th¸ng 1.1962 Mao Tr¹ch-®«ng ®· lªntiÕng phª ph¸n c¬ chÕ nµy th× h¼n ë Trung Quècnã ®· cã tr­íc ®ã Ýt nhÊt còng mét n¨m. Tr­êngChinh lµ ng­êi ch¨m chó nghiÒn ngÉm c¸c tr­íc t¸ccña Mao, «ng cã kiªn quyÕt chÆn ®øng m­u toan cñaKim Ngäc còng kh«ng l¹.

Tõ b¶n b¸o c¸o nh¹t nh­ n­ícèc vÒ Lª Quý Quúnh vµ mét sè nh©n vËt trong§¶ng, t«i bÞ Huúnh Ngù quay sang b¾t khai vÒ c¸cv¨n nghÖ sÜ quen biÕt : nhµ th¬ D­¬ng T­êng,nhµ b¸o M¹c L©n, c¸c nhµ ®iÖn ¶nh Huy V©n, Vò HuyC­¬ng, kÞch sÜ Böu TiÕn, c¸c nhµ v¨n Ch©u Diªn,Høa V¨n §Þnh, Xu©n Kh¸nh, Phï Th¨ng vµ nhiÒung­êi kh¸c. Cø nh­ t«i lµ c¸n bé tæ chøc Héi Nhµv¨n kh«ng b»ng.

Ng­êi t«i kh¼ng ®Þnh ®· n»m®©u ®ã trong Háa Lß lµ Vò Huy C­¬ng. Sau khi ®­îcth¶, gÆp anh t«i míi biÕt t«i ®o¸n sai mét chót -C­¬ng bÞ giam trong Së C«ng an, tr­íc kia lµ Së Liªmphãng, chø kh«ng bÞ ®­a vµo Háa Lß. Ng­êi ta b¾t VòHuy C­¬ng chØ cèt ®Ó hái vÒ Hoµng Minh ChÝnh.Vò Huy C­¬ng kÓ thêi gian ®Çu anh cßn ®­îc ëtrong mét c¨n phßng kh«ng cã khãa ngoµi, b¸o ®éng cßn®­îc ch¹y ra hÇm tró Èn c¬ quan. Sau ®ã, tÊt nhiªn,anh còng bÞ giam nh­ chóng t«i ë c¸c tr¹i. Téi giao duvíi Hoµng Minh ChÝnh lµm cho Vò Huy C­¬ng ph¶i ë tïs¸u n¨m, céng víi ba n¨m l­u ®Çy ë ®Þa ph­¬ng,kh«ng kh¸c Hoµng Minh ChÝnh ®Çu vô mét chót nµo.

§· quen víi nh÷ng c©u hái ngíngÈn, t«i vÉn ph¶i ng¹c nhiªn khi Huúnh Ngù ®ßi t«ikhai vÒ D­¬ng T­êng. Anh lµ b¹n th©n nhÊt cña t«i.D­¬ng T­êng lµ nhµ th¬. Trong chóng t«i anh Ýt quant©m chÝnh trÞ nhÊt, nÕu kh«ng nãi lµ ch¼ng thÌm®o¸i hoµi tíi nã. Trong hai nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa M¸canh thÝch Engels v× Engels kho¸i chuyÖn t×nh d©n gianTristan vµ Iseul. Anh kh«ng thÝch M¸c v× M¸c chØ thÝchc¸c saga mang chÊt anh hïng ca viking vïng Scandinave(7). Lµ ng­êi m¬ méng, anh ch×m ®¾m trongc¸i ®Ñp cña nh÷ng con ch÷, nh÷ng vÇn ®iÖu cña thøth¬ kh«ng dÔ hiÓu ®èi víi c¶ d©n ®en lÉn trÝthøc, ®èi lËp víi th¬ h¹t lóa cñ khoai.

Ch©u Diªn, t¸c gi¶ tËp truyÖnng¾n "Con nhÖn vµng" ®­îc gi¶i th­ëng HéiNhµ v¨n ViÖt Nam ®Çu nh÷ng n¨m 60 th× chØ hamnghiªn cøu. Vµo thêi kú n¶y ra cuéc ®Êu tranh gi÷a hai®­êng lèi t«i Ýt gÆp Ch©u Diªn. Anh häc ë TrungQuèc vµo thêi gian nh÷ng trß lÈm cÈm cña hä Maoch­a ®¹t tíi ®Ønh cao vÜ ®¹i. Ch¾c h¼n anh l¹i lìlêi ë ®©u ®ã vÒ Mao chñ tÞch kÝnh mÕn nªnmíi bÞ Huúnh Ngù hái ®Õn.

Xu©n Kh¸nh chñ tr­¬ng nhµ v¨nkh«ng cÇn h­ cÊu, cuéc ®êi nh­ nã cã ®· thõa ®ñchÊt liÖu cho nhµ v¨n råi, viÕt c¶ ®êi kh«nghÕt. Nh­ng viÕt thùc vÒ cuéc ®êi lµ tr¸ivíi ph­¬ng ch©m hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa råi,lµm sao in ? Nh÷ng nhµ l·nh ®¹o quèc gia th× l¹i chØthÝch mét thø hiÖn thùc, gäi lµ hiÖn thùctrong chiÒu h­íng ®i lªn, tøc lµ kh«ng viÕtvÒ c¸i xÊu (nã lµ t¹m thêi) ®ang tån t¹i, mµ chØviÕt vÒ nh÷ng c¸i còng ®ang tån t¹i nh­ng b¸ohiÖu nh÷ng c¸i sÏ cã trong t­¬ng lai mµ §¶ng høahÑn. Trong khi nh÷ng c¸i s¸ng l¹n thuéc vÒ t­¬ng laich­a kÞp lÊp lã ë ch©n trêi m¬ ­íc th× nhµ v¨n ph¶iviÕt vÒ ng­êi tèt viÖc tèt cho quÇn chóngnoi g­¬ng. ViÕt theo lêi §¶ng d¹y nh­ thÕ khãl¾m, bëi v× nã nh¹t l¾m. Cho nªn sau cuèn Rõng S©u, lµcuèn ®­îc cÊp trªn khen, anh kh«ng viÕt n÷a. H¼ncã b¶n th¶o nµo cña anh r¬i vµo tay c«ng an, cho nªnng­êi ta míi vÆn vÑo t«i vÒ anh.

M¹c L©n nãng nh­ Tr­¬ng Phi, ¨nnãi bÆm trîn, bÞ vµo sæ ®en lµ chuyÖn ®­¬ngnhiªn. Anh lµ con trai c¶ nhµ v¨n Lª V¨n Tr­¬ng(8). Th©n sinh anh ë trong thµnh råi vµo Nam,cßn anh nhËp bé ®éi råi ®i Nam tiÕn ®Õn tËnSµi Gßn. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p anh ë cïng®¬n vÞ víi nhµ th¬ D­¬ng T­êng, nhµ b¸o TÊt Vinh,cã thêi gian cïng c«ng t¸c víi ViÖt Ph­¬ng(9), TrÇn DÇn. Anh cã hoµn c¶nh gia ®×nhtrôc trÆc, ph¶i nu«i mét lò con ®«ng, ®©m ra rµnhnghÒ viÕt thuª. Nh÷ng ng­êi muèn lµm nhµ v¨nmµ kh«ng cã tµi th­êng t×m ®Õn anh ®Ó thuªanh viÕt. ViÕt thø v¨n nh¶m nhÝ Êy anh viÕt"nh­ bæ cñi". Anh chØ viÕt chËm nh÷ng g×anh t©m ®¾c.

Høa V¨n §Þnh viÕt rÊtnhiÒu. Lµm viÖc ë X­ëng phim ViÖt Nam, anh Ýtkhi tíi c¬ quan, mµ lµm viÖc ë nhµ, cho m×nhnhiÒu h¬n cho nhµ n­íc. T«i kh«ng biÕt Høa V¨n§Þnh viÕt vµo lóc nµo, nh­ng thØnh tho¶ng gÆp nhauanh lÔ mÔ khu©n c¶ yÕn b¶n th¶o ra khoe. Trong nh÷ngs¸ng t¸c kh«ng ®­îc in cña anh cã nh÷ng ®o¹n cùc hay,chØ cã thÓ thÊy ë nh÷ng nhµ v¨n bËc thÇy. Anh bÞc«ng an ®Ó ý chØ v× anh ch¬i th©n víi Kú V©n.Ngoµi ra ng­êi ta ch¼ng cã c¬ së g× ®Ó nghi anhhÕt.

T«i nãi c¸c b¹n t«i ch¼ng liªnquan g× tíi chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i th×®iÒu ®ã chØ ®óng víi quan niÖm cña t«i. Víic¸c nhµ chÊp ph¸p ®Çy c¶nh gi¸c th× kh¸c. Nh÷ngng­êi b¹n t«i gièng t«i ë chç kh«ng ai muèn sèngnh­ ng­êi Trung Quèc, víi vßng Kim C« cña chñ nghÜa Maotrªn ®Çu. Hä ®Òu lµ nh÷ng nhµ v¨n bÞ cím.Nh÷ng c©y ®a c©y ®Ò cña nÒn v¨n häc quanph­¬ng ®· che hÕt ¸nh s¸ng mÆt trêi vµ häkh«ng cßn ®iÒu kiÖn ®Ó lín lªn tr­íc m¾tb¹n ®äc.

T«i cßn nhí nhµ v¨n Phï Th¨ngtõ vïng má trë vÒ Hµ Néi gÆp t«i :"Tao®Õn ®Ó mµy gi¶i thÝch cho tao nghe : tao ®äcc¸c tµi liÖu Trung Quèc thÊy ®óng ra phÕt, cãlý l¾m, dÔ hiÓu l¾m, thuyÕt phôc l¾m,thÕ mµ nh÷ng th»ng b¹n tao cho lµ th«ng minh l¹i bÞtmòi nãi thèi kh«ng ngöi ®­îc. VËy trong cuéc c·i v·Çm Ü c¶ thÕ giíi nµy mµy cho bªn nµo ®óng ?".T«i cÈn thËn tr¶ lêi r»ng chØ cã mét bªn kh«ng ®­îcnãi tíi lµ ®óng - ®ã lµ cuéc ®êi. Anh hái tiÕp :trong c¸i t­¬ng ®èi hiÖn cã t«i thÊy cuéc sèng 뮩u tèt cho con ng­êi h¬n. T«i nãi t«i thÝch cuécsèng ë Liªn X« h¬n, ë ®ã ®· cã bãng d¸ng métnÒn d©n chñ. Chóng t«i nãi chuyÖn suèt ®ªm.S¸ng ngµy ra Phï Th¨ng l¹i lªn ®­êng, ®en ®ñi,nhÕch nh¸c, nh­ng vÉn nh­ bao giê, rÊt ®¸ng yªu.Anh lµ ng­êi hãm hØnh, thÝch ®ïa, bót hiÖu PhïTh¨ng cña anh lµ sù ®äc ng­îc hai ch÷ th»ng phu.Ch¶ lµ tªn cóng c¬m cña anh lµ Phu. Phï Th¨ng may m¾nh¬n c¸c nhµ v¨n bÞ cím b¹n anh - anh ®· cã cuèn Ph¸V©y dµy cép.

Huy V©n, c¨n cø nh÷ng c©u hái®Æt ra cña bän chÊp ph¸p, còng cã nhiÒu kh¶n¨ng bÞ b¾t. VÒ Huy V©n chóng chØ hái miÖng,chø kh«ng b¾t t«i viÕt. Së dÜ chóng kh«ng vÆn vÑot«i vÒ anh lµ v× mÊy n¨m cuèi cïng tr­íc khi t«ibÞ b¾t chóng t«i Ýt khi gÆp nhau. Qu¶ nhiªn t«i ®o¸n®óng. Huy V©n bÞ b¾t, råi ®­îc th¶ ra, còng sau s¸un¨m giam cÇm, mÆc dÇu anh còng kh«ng hÒ thuéc nhãmxÐt l¹i hiÖn ®¹i chèng §¶ng nh­ bÊt cø ai trongnhãm nµy. Trong bän xÐt l¹i hiÖn ®¹i bÞ b¾t anhquen t«i vµ Vò Huy C­¬ng, trong bän xÐt l¹i hiÖn®¹i kh«ng bÞ b¾t mµ chØ bÞ trÊn ¸p anh quen ñy viªnTrung ­¬ng Lª Liªm, ®Òu do nh÷ng quan hÖnghÒ nghiÖp. Bé phim ®Çu tay vµ cuèi cïng cñaanh lµ Mét Ngµy §Çu Thu, ®­îc thùc hiÖn víi sùtrî gióp cña ®¹o diÔn Liªn X« Agida Ibraguimov, lµ métbé phim kh«ng tåi trong giai ®o¹n ®iÖn ¶nh ViÖtNam chËp ch÷ng b­íc vµo lÜnh vùc phim truyÖn.

Cuéc sèng trong xµ lim cø thÕtr«i - mét chuçi lª thª nh÷ng cuéc hái cung, ngµynµy qua ngµy kh¸c, l·ng nh¸ch, nh¹t phÌo. Nãi cho ®óng,thêi gian ®Çu kh«ng ph¶i lµ nh­ vËy. C¶m gi¸c bÊt cÇnchØ xuÊt hiÖn khi t«i trë nªn l¹nh lïng víi sèphËn. §· trãt sa ch©n vµo ®©y råi t«i ch¼ng cãthÓ lµm g× h¬n lµ ngåi rung ®ïi chê xem sù thÕxoay vÇn ®Õn ®©u.

Nh©n nãi vÒ nh÷ng cuéc háicung l¨ng nh¨ng diÔn ra trong Háa Lß t«i l¹i nhí tíimét chuyÖn nãi lªn c¸i hÌn cña líp trÝ thøc chóngt«i håi Êy. Mét h«m, Huúnh Ngù b¾t t«i khai vÒ nhµb¸o Vò KiÖn(10).T«i giËt m×nh. Ch¼ng lÏ c¶ Vò KiÖn còng bÞ b¾t ?Anh lµ ng­êi cÈn träng l¾m mµ. T«i quen Vò KiÖnkh¸ th©n. VÒ quan ®iÓm chÝnh trÞ Vò KiÖngÇn chóng t«i. T«i träng anh v× anh s¾c s¶o trongnghÒ, giái nhiÒu ngo¹i ng÷, lµ ng­êi thiªn kinhv¹n quyÓn. Tr­íc khi t«i bÞ b¾t mÊy ngµy VòKiÖn gÆp t«i cßn nãi :"MÊy h«m nay cã ai bÞn÷a kh«ng ? Chóng m×nh råi lÇn l­ît còng bÞ hÕt,ch¼ng ®øa nµo tho¸t ®©u. Chñ nghÜa nhµ quª (anh nãitiÕng T©y : le campagnardisme) kh«ng bao giê ®éi trêichung víi trÝ thøc. Nã chØ c«ng nhËn cã mét thø trÝthøc n«ng n« th«i". Håi häc NghÞ quyÕt 9 VòKiÖn cã ®äc cho t«i nghe mét bµi th¬ do anh s¸ngt¸c :

MÊy n¨m nay bÞ chøng nhøc ®Çu,

T×m thÇy thuèc hãa ra lo¹n thÞ.

C¸i th»ng m×nh hÌn nµo l¸othÕ.

Nh×n nh÷ng bËc bÖ vÖnghiªm trang

Thµnh toµn mét ph­êng ba l¨ngnh¨ng.

T«i kho¸i bµi th¬ cña anh. KhiHuúnh Ngù hái t«i vÒ Vò KiÖn, t«i chît nhí tíibµi th¬ hãm hØnh Êy vµ tñm tØm c­êi. Huúnh Ngù háit«i c­êi c¸i g×.

- T«i buån c­êi v× c©u hái. VòKiÖn kh«ng ph¶i lµ ng­êi ®¸ng nghi ngê, nÕu c¬quan an ninh muèn biÕt ý kiÕn t«i vÒ anhÊy. B¸c gÆp Vò KiÖn bao giê ch­a nhØ ? Ch­a h¶ ?ThÕ th× cø gÆp anh Êy ®i ®·, sau h·y hái t«i.NÕu ®Õn lóc Êy b¸c vÉn thÊy cÇn ph¶i hái.

- Anh nãi vËy nghÜa lµ thÕnµo ?

- Bëi v× Vò KiÖn kh«ng ph¶ing­êi ta. Anh Êy lµ ng­êi n­íc ngoµi.

- Giìn hoµi.

- Xin lçi, chóng t«i quen nh×nVò KiÖn nh­ mét ng­êi ch©u ¢u, mét ng­êi Ph¸p.T«i biÕt anh Êy kh«ng nhiÒu, nh­ng chØ cÇn métlÇn gÆp th«i còng ®ñ thÊy Vò KiÖn ch¼ng cã quan®iÓm chÝnh trÞ nµo, trõ mét c¸i lµ lµm sao chom×nh ph¶i gièng ng­êi Ph¸p, mét thø francophile(11) chÝnh hiÖu. §Õn nãi chuyÖnvíi chóng t«i anh Êy còng nãi víi kiÓu c¸ch vµ®iÖu bé ng­êi Ph¸p n÷a lµ...

Nh×n vµo m¾t Huúnh Ngù t«ibiÕt y kh«ng tin t«i bao nhiªu, nh­ng còng kh«ng ngêvùc nhiÒu l¾m.

Huúnh Ngù cßn quay l¹i víi c¸itªn Vò KiÖn vµi lÇn n÷a, nh­ng lÇn nµo t«i còngt×m c¸ch bÞa ra vµi giai tho¹i vui vui ®Ó g¹t ®i vµg¹t ®i ®­îc.

VËy mµ khi ra khái nhµ tï t«imíi biÕt r»ng trong thêi gian chóng t«i n»m xµ lim,nhµ b¸o nµy tuyªn bè kh¾p n¬i r»ng së dÜ §¶ng b¾tchóng t«i lµ v× chóng t«i chèng §¶ng cã tæ chøc. Cøxem anh ta th× biÕt, anh vÉn b¶o l­u quan ®iÓmcña anh, nh­ng §¶ng ®©u cã b¾t, l¹i cßn cho ®i n­ícngoµi. T«i ngê r»ng Vò KiÖn còng bÞ gäi tíi BéNéi vô nh­ mét sè anh em cã vÊn ®Ò, nh­ng «ng T©yto x¸c cña chóng t«i kh«ng cã l¸ gan cÇn cã. ¤ng®­îc bÒ trªn vç vai khen «ng thµnh khÈn, ®­îchøa nh÷ng tiªu chuÈn ­u tiªn ­u ®·i, råi ®­îc d¹yb¶o c¸ch ¨n nãi vÒ vô nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng.¤ng lµm theo lêi khuyªn, ®­îc t­ëng th­ëng nh­ §¶nghøa - mét chuyÕn ®i n­íc ngoµi, kh«ng nhí lµ Cénghßa D©n chñ §øc hay Bungari g× ®ã. §­îc §¶ng cho ®in­íc ngoµi lµ mét ©n huÖ lín. V× ©n huÖ Êycã nãi vµi ®iÒu tr¸i víi l­¬ng t©m kÓ còng®¸ng. Nh­ng c¸i tr¸i l­¬ng t©m lín nhÊt mµ kÎ sÜkh«ng thÓ lµm th× Vò KiÖn lµm tØnh queo, kh«ngbiÕt ng­îng, Anh ®æ cho b¹n m×nh chèng ®èi cã tæchøc, tøc lµ, nh­ c¸c cô nãi, nèi gi¸o cho giÆc. H¬nai hÕt, Vò KiÖn biÕt râ t«i vµ c¸c b¹n anhbÞ b¾t ch¼ng hÒ cã mét tæ chøc chèng ®èi nµo.NÕu cã mét tæ chøc nh­ vËy th× trong ®ã kh«ngthÓ thiÕu Vò KiÖn. H¬n thÕ, anh ph¶i lµmét trong nh÷ng ng­êi ®øng ®Çu.

T«i kh«ng ©n hËn ®· b¶o vÖVò KiÖn. T«i kh«ng thÓ lµm kh¸c, cho dï cãbiÕt ë ngoµi kia anh ®ang tuyªn bè bËy b¹ vÒchóng t«i theo sù m¸ch b¶o cña trªn. C¸ch sèng c¬ héilµ c¸ch sèng mang tÝnh thêi ®¹i. T«i cßn nhí n¨m 1966,Vò KiÖn tõ Thanh Hãa vÒ, anh kÓ cho t«i nghechuyÖn ng­êi ta dùng huyÒn tho¹i vÒ mét anhhïng thiÕu nhi nh­ thÕ nµo. Cã mét nhµ b¸o nµo®ã trong phót ngÉu høng ®· dùng nªn c©u chuyÖnmét chó bÐ cøu b¹n bÞ th­¬ng d­íi m­a bom b·o ®¹nvµ v× thÕ hy sinh. Ng­êi ta lµm Çm lªn vÒng­êi anh hïng tÝ hon, nh­ mét ph¸t hiÖn vÒ chñnghÜa anh hïng c¸ch m¹ng. Vò KiÖn ®ang ë Thanh Hãa,anh ®Õn ngay ®Þa ph­¬ng cã ng­êi anh hïng, anhph¸t hiÖn sù thËt lµ kh«ng cã hai trËn ®¸nh bomliÒn nhau, nh­ vËy kh«ng thÓ cã chuyÖn vÞ anhhïng thiÕu nhi kia cøu b¹n gi÷a bom ®¹n ®­îc. TrëvÒ Hµ Néi anh chª bai sù kh«ng trung thùc cña c¸cc¬ quan tuyªn truyÒn. Kh«ng biÕt cã ph¶i v× sùchª bai Êy mµ anh ®­îc nhµ th¬ Tè H÷u mêi c¬m tèihay kh«ng, nh­ng anh ®· ¨n vµ khoe Çm Ü víi bÌ b¹nvÒ b÷a c¬m vinh dù. Sau ®ã Ýt l©u mét cuèn s¸chthiÕu nhi ®­îc ra ®êi vÒ ng­êi anh hïng kh«ngcã thËt nä mµ t¸c gi¶ l¹i chÝnh lµ... Vò KiÖn.GÆp t«i, Vò KiÖn quªn mÊt chuyÖn b÷a tr­íc,khoe cuèn s¸ch míi in, t«i hái anh nhuËn bót "lõagiµ dèi trÎ ®­îc bao nhiªu ?" th× Vò KiÖns­îng sïng nãi sang chuyÖn kh¸c. Anh kh«ng tÆng t«icuèn s¸ch mang theo trong xµ cét.

Tr­êng hîp Vò KiÖn kh«ngph¶i lµ tr­êng hîp duy nhÊt, nh­ng lµ tr­êng hîp®iÓn h×nh. Mét sè ng­êi, may m¾n lµ kh«ngnhiÒu, trong líp trÝ thøc cøng ®Çu cøng cæ, tr­ícrÊt thÝch giao du víi chóng t«i, vËy mµ chóng t«i võabÞ b¾t véi v· ph©n trÇn r»ng hä kh«ng hÒ cãquan hÖ víi chóng t«i. ThËm chÝ hä kh«ng d¸mgi¸p mÆt vî con nh÷ng ng­êi bÞ b¾t ®Ó nãi métc©u hái th¨m søc kháe. Th× ra c¸i tiÕng th¬m lµng­êi dòng c¶m d¸m ®èi lËp víi chÝnh quyÒn chØlµ bé c¸nh ®Ó cho hä ch­ng diÖn chõng nµochÝnh quyÒn ch­a vung lªn c¸i dïi cui.

Cha t«i rÊt quý c¸c trÝ thøcvÒ n­íc n¨m 1945 trong dÞp ph¸i ®oµn chÝnh phñ sangPh¸p. Trong sè ®ã «ng ®Æc biÖt c­ng b¸c sÜ TrÇnH÷u T­íc. ChÝnh «ng thuyÕt phôc TrÇn H÷u T­íc trëvÒ ViÖt Nam. ¤ng th­¬ng TrÇn H÷u T­íc ®· cãgan bá cuéc sèng sung s­íng ë n­íc ngoµi ®ÓvÒ víi ®ång bµo, chÞu ®ùng khã kh¨n, thiÕuthèn. ¤ng s¨n sãc TrÇn H÷u T­íc nh­ s¨n sãc ®øa emót, «ng lo chuyÖn vî con, nhµ cöa cho TrÇn H÷uT­íc. ¤ng nµy mçi khi giËn vî l¹i ch¹y sang víi chat«i, ¨n dÇm n»m dÒ trong nhµ chóng t«i d¨m b÷a nöath¸ng lµ th­êng. §Õn khi cha t«i bÞ b¾t, TrÇn H÷uT­íc biÕn mÊt, kh«ng hÒ lai v·ng, kh«ng hÒth¨m hái. Cha t«i bÞ ®au r¨ng, n»m trong tï «ng t­ëng®©u vÉn cã thÓ nhê cËy ng­êi b¹n thiÕt, nh¾nc¸c em t«i gÆp TrÇn H÷u T­íc nhê «ng lo thuèc göivµo. Em g¸i t«i t×m gÆp TrÇn H÷u T­íc trong bÖnhviÖn B¹ch Mai, ngay t¹i khoa Tai Mòi Häng cña «ng,nh­ng «ng b¹n th©n mÕn cña cha t«i t×m mäi c¸chtho¸i th¸c, kh«ng nh÷ng kh«ng göi thuèc, mµ cßn kh«nggöi mét c©u hái th¨m, viÖn cí bËn häp, chuånth¼ng.

T«i kh«ng tr¸ch TrÇn H÷u T­ícnhiÒu - hoµn c¶nh x· héi lµm cho nhiÒu ng­êithµnh nh­ thÕ. Nh­ng t«i còng kh«ng th©n mËt ®­îcvíi «ng n÷a. T«i gÆp TrÇn H÷u T­íc lÇn cuèi t¹ikh¸ch s¹n BÕn NghÐ (Sµi Gßn), n¨m 1983. Chóng t«i®i ngang nhau nh­ nh÷ng ng­êi kh«ng quen biÕt. ¤ngng­îng ngïng nh×n t«i, cã vÎ «ng muèn tiÕn®Õn b¾t tay t«i, nh­ng nçi hæ thÑn gi÷ ch©n«ng l¹i, cßn t«i th× còng kh«ng v­ît qua ®­îc m×nh.

Sau khi ra khái nhµ tï chóng t«ikh«ng bao giê chñ ®éng ®Õn víi ai. Trong sù xa l¸nhnµy cã c¶ nçi hên m¸t lÉn lßng tù ¸i. T«i kh«ngc¨m ghÐt, kh«ng thï hËn nh÷ng ng­êi quay l­ng l¹inçi ®au khæ cña gia ®×nh t«i, nh­ng t«i kh«ng ch¬ivíi hä n÷a. MÊt thêi giê.

Nãi chung, håi Êy t«i b¾t ®Çuhäc ®­îc c¸ch nh×n ®é l­îng ®èi víi nh©n quÇn.T«i hiÓu ra r»ng chóng t«i chØ lµ con ch¸u loµi tinhtinh ngu ®én bÞ nh÷ng con ®Çu ®µn ranh ma lîi dông.Nh÷ng con nµy sau khi thµnh chñ nh©n liÒn b¾t ®ånglo¹i lµm t«i ®ßi. §­îc d¹y dç b»ng roi vätkÌm víi måi th­ëng ®Ó lµm c¸c c«ng viÖc mµchñ muèn, lò tinh tinh xÊu sè

giµnh giËt nhau tõng miÕng ¨n®­îc bè thÝ, c¾n xÐ nhau ®Ó ®­îc h­ëng mét®o¹n xÝch dµi thªm. Kh¶ n¨ng bá ch¹y kh«ng cßn, vËyth× viÖc g× ph¶i th­¬ng h¹i con n»m bªn ?

Huúnh Ngù lµm viÖc víi t«ith­a dÇn. Thay ch©n y lµ mét ng­êi ®µn «ng cã d¸ngtrÝ thøc mµ t«i nh¾c tíi ë trªn.

- T«i tªn lµ Hoµng. - anh ta tùgiíi thiÖu.

T«i cã c¶m t×nh víi Hoµng ngaytõ buæi ®Çu gÆp gì. G­¬ng mÆt s¸ng sña cña anh talµm t«i yªn lßng. Tr«ng bÒ ngoµi cña Hoµng cãthÓ thÊy y thuéc vÒ nhãm tinh tinh ph¸t triÓncao trong bÇy tinh tinh n« lÖ. Hoµng lµm c«ng viÖcHuúnh Ngù th­êng lµm, nh­ng y lµm kh¸c h¼n, tõ tèn,nh· nhÆn.

T«i lËp tøc c¶nh gi¸c víi anh ta.§µng sau vÎ ngoµi kh«ng h¨ng h¸i v× lîi Ých cña§¶ng, biÕt ®©u l¹i ch¼ng lµ sù tÝnh to¸n kh«nngoan cña mét khèi ãc cã nhiÒu nÕp nh¨n h¬n ãccon tinh tinh Huúnh Ngù.

Lµm viÖc víi Huúnh Ngù métthêi gian, t«i hiÓu tÝnh y. XÐt cho cïng, y méc m¹c,kh«ng nhiÒu thñ ®o¹n, chiÒu y còng ch¼ng khã.ChØ cÇn viÕt nh÷ng b¸o c¸o dµi th­ît ®Çy ¾p sùkiÖn v« th­ëng v« ph¹t víi nh÷ng c©u ch÷ ån µobiÓu lé sù thµnh khÈn hÕt m×nh theo c«ng thøcthêi th­îng lµ y hµi lßng

Hoµng ®äc b¸o c¸o cña t«ivíi nô c­êi khã hiÓu.

- Anh cã khi nµo nghÜ tíichuyÖn nh÷ng mèi quan hÖ x· héi h×nh thµnh nh­thÕ nµo kh«ng ? Nµy, nghiªn cøu chuyÖn ®ã còngthó vÞ ®¸o ®Ó ®Êy.

T«i kh«ng hiÓu y muèn nãi c¸ig×.

- Mèi quan hÖ gi÷a §¶ng vµ®¶ng viªn ch¼ng h¹n...

- ???

- T«i ®Ó ý tíi chuyÖnnµy, vµ thÊy trong c¸ch nh×n nhËn nã cã nhiÒu®iÒu ch­a râ rµng. Quan hÖ gi÷a §¶ng vµ ®¶ngviªn, xÐt cho cïng, ch¼ng qua lµ quan hÖ hîp ®ång.Hai bªn tháa thuËn víi nhau thùc hiÖn mét c«ngviÖc nµo ®ã, vµ mèi liªn hÖ hç t­¬ng®­îc thiÕt lËp...

T«i ®á mÆt. LiÒu l­îngnh÷ng lêi ca ngîi §¶ng ®­îc cho vµo b¶n b¸o c¸o võamíi nép cho Hoµng cã h¬i cao qu¸ møc cÇn thiÕt, dothãi quen lµm viÖc víi Huúnh Ngù. Nh­ng c¸i sù h«khÈu hiÖu rÇm rÜ ®Ó ®¸nh trèng l¶ng ®· kh«nglõa ®­îc anh ta.

T«i thÊy cÇn ph¶i nãi thªm métchót vÒ nh÷ng b¶n gäi lµ b¸o c¸o cña t«i. Saukhi quyÕt ®Þnh lïi b­íc, th«i kh«ng ®«i co víiHuúnh Ngù vÒ tÝnh hîp ph¸p cña viÖc giam gi÷n÷a, nãi c¸ch kh¸c t«i ®· chÞu vµo khu«n vµo phÐp,th× lÏ ®­¬ng nhiªn t«i ph¶i chÊp nhËn c¸c tËp tôcx· héi chñ nghÜa trong quan hÖ ®èi víi §¶ng. Méttrong nh÷ng tËp tôc ®ã lµ ph¶i bµy tá sù trung thµnhcña m×nh trong nh÷ng lêi ån µo t«n vinh §¶ng mçikhi cã dÞp. TËp tôc nµy b¾t nguån tõ nh÷ng n¨m 50, khikhëi ®Çu cuéc vËn ®éng gi¶m t« gi¶m tøc.

Tõ C¶i c¸ch ruéng ®Êt trë ®itËp tôc nµy lan réng vµ ¨n s©u trong sinh ho¹t cña d©nchóng. Ng­êi d©n më miÖng lµ "Nhê ¬n §¶ng,ChÝnh phñ". Ng­êi ta nãi "Nhê ¬n §¶ng, ChÝnhphñ, mïa mµng n¨m nay kh¸, gia ®×nh em t¹m ®ñ¨n", "Nhê ¬n §¶ng, ChÝnh phñ, nhµ em võa sinhth»ng cu". Quen miÖng, ng­êi ta cßn nãi :"Nhê ¬n §¶ng, ChÝnh phñ, c¸i môn chèc th»ng cunhµ em ®ì råi, em lÊy cao nhµ «ng lang Söu ®Êy¹!" Trong nh©n d©n, còng vµo thêi kú nµy, xuÊthiÖn c©u ca dao thó vÞ, nãi rÊt tróng c¸ch tuyªntruyÒn cña §¶ng vÒ nh÷ng thµnh tùu l·nh ®¹o :

MÊt mïa lµ t¹i thiªn tai,

§­îc mïa lµ t¹i thiªn tµi§¶ng ta.

ThÊm nhuÇn tËp qu¸n ®­îc vuntrång tõ thËp niªn nµy qua thËp niªn kh¸c, lò tinh tinhhiÖn ®¹i tù nguyÖn xãa s¹ch b¶n th©n ®Ótu©n theo §¶ng ngâ hÇu ®­îc §¶ng th­¬ng ®Õn.§¶ng lµ §Êng Tèi Cao, nh­ Chóa Trêi. §¶ng cßn h¬nc¶ Chóa Trêi n÷a, v× Chóa Trêi v« h×nh v« ¶nh, cßn§¶ng lµ cã thùc, còng nh­ nh÷ng nhµ tï cña §¶ng lµcã thùc, §¶ng lµ ng­êi quyÕt ®Þnh hÕt th¶y,§¶ng cho th× cã, §¶ng lÊy th× mÊt.

§ïng mét c¸i, nghe ng­êi cña§¶ng, l¹i lµ "c¸n bé thùc hµnh chuyªn chÝnh v«s¶n", nãi mét c©u l¹ tai, t«i s÷ng sê nh×n y.

Hoµng lÊy thÕ lµm thó vÞ, ynh¸y m¾t víi t«i :

- Anh kh«ng thÊy thÕ lµ ®óngµ ?

T«i lo ng¹i mét c¸i bÉy. TÊtnhiªn, c¸i bÉy nµy ch¼ng nguy hiÓm. Nã kh«ng ®ôngtíi mét c¸i g× cô thÓ, nhiÒu nhÊt chØ lµ métsù th¨m dß t­ t­ëng. Nh­ng vÉn cø ph¶i cÈn thËn - ëViÖt Nam t­ t­ëng sai lµ téi, ng­êi ta trõng trÞt­ t­ëng lµ chuyÖn th­êng ngµy ë huyÖn(12). H¬n thÕ, m×nh nhËn t­ t­ëng saith× ¾t ph¶i khai tiÕp ®· chia sÎ t­ t­ëng Êy víiai, cã khi l¹i lµm h¹i ng­êi kh¸c.

- Còng cã thÓ lµ nh­ thÕ.- t«i nãi lÊp löng - §iÒu ®ã hoµn toµn ®óng ëc¸c h×nh th¸i x· héi tr­íc kia. Trong x· héi x· héichñ nghÜa néi dung quan hÖ nµy cã kh¸c, xuÊt ph¸ttõ mét hÖ kh¸i niÖm kh¸c. Mèi quan hÖ gi÷a§¶ng vµ ®¶ng viªn ë ®©y ®­îc ®Æt trong mét bèic¶nh ®Æc biÖt, nã mang tÝnh chÊt kh¸c th­êng, cãthÓ nãi mét tÝnh chÊt thiªng liªng...

- Anh muèn nãi mèi quan hÖ Êymang tÝnh chÊt t«n gi¸o ? - giäng t­ng töng, Hoµnghái.

Th»ng cha giái, t«i nghÜ.

- T«i kh«ng kh¼ng ®Þnh, nh­ngvÒ mÆt nµo ®ã nh÷ng mèi quan hÖ thiªng liªngcã nÐt gièng nhau.

- Cã lý, cã lý l¾m.

- TÝnh chÊt thiªng liªng thÓhiÖn trong sù thÇn th¸nh hãa vai trß cña tæ chøcthÕ tôc, trong sù ®Æt ra nhiÒu hy sinh h¬n h­ëngthô trong cuéc chiÕn ®Êu cho nh÷ng môc tiªu thùc rakh«ng mÊy thiªng liªng nh­ c¬m ¸o, viÖc lµm, nhµë...

- Anh ®ång ý víi t«i råi®Êy : quan hÖ gi÷a ®¶ng vµ ®¶ng viªn chØ lµ quanhÖ hîp ®ång - Hoµng c­êi tñm tØm - Hîp ®ång lµhîp ®ång, nã ch¼ng cã g× thÇn th¸nh, ch¼ng cã g×thiªng liªng. Trªn ®êi nµy chØ cã mét mèi quan hÖthiªng liªng - Êy lµ quan hÖ huyÕt thèng. QuanhÖ m¸u mñ ruét rµ lµ c¸i kh«ng thÓ chÕ t¹ora, kh«ng thÓ mua s¾m ®­îc... Nh­ng th«i, ta trël¹i víi c«ng viÖc. Nµy, nh©n tiÖn anh cã thÓnãi g× vÒ quan hÖ gi÷a V¨n Cao vµ NguyÔn §×nhThi cho chóng t«i biÕt kh«ng nhØ ?

- Anh ®ang hái cung hay hái v× tßmß ?

- T«i ®ang lµm viÖc víi anh.

- T«i nghÜ r»ng nÕu anh quant©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a hai ng­êi th× c¸chtèt nhÊt lµ hái th¼ng hä.

- T«i l¹i nghÜ r»ng nÕu anhcã cho t«i biÕt chót Ýt thªm vµo nh÷ng g× chóngt«i ®· biÕt råi còng ch¼ng chÕt ai. §¶ng yªucÇu anh ®ãng gãp ý kiÕn cho §¶ng mµ. Cã khinh÷ng c©u chuyÖn cña anh l¹i cã t¸c dông lµm s¸ngtá nh÷ng ®iÒu ch­a ®­îc §¶ng hiÓu ®óng còngnªn.

C¸ch hái cung cña Hoµng lµ nh­vËy. Anh ta kh«ng hïng hôc ®i th¼ng tíi ®Ých, mµ thñngth¼ng mêi t«i cïng d¹o b­íc trªn nh÷ng c©u chuyÖnmung lung råi bçng ®ét ngét rÏ vµo ®Ò tµi mµ ymuèn biÕt. N¾m ®­îc phong c¸ch lµm viÖc cñaHoµng, t«i t­¬ng kÕ tùu kÕ thØnh tho¶ng l¹inh©n vui chuyÖn thäc mét mòi th¨m dß. T«i muènqua Hoµng t×m hiÓu th¸i ®é cña §¶ng ®èi víi vôchóng t«i, vµ ®èi víi v¨n nghÖ sÜ nãi chung, tronggiai ®o¹n hiÖn t¹i. T¹i sao l¹i kh«ng kÓ cho anhta nghe nh÷ng ®iÒu xÐt cho cïng lµ v« th­ëng v«ph¹t ?

Mét h«m t«i kÓ cho Hoµng nghechuyÖn x¶y ra trong cuéc chØnh huÊn cho v¨n nghÖsÜ t¹i Êp Hoµng Cao Kh¶i thêi kú Nh©n v¨n - Giai phÈm.Trong cuéc ®Êm ngùc tËp thÓ NguyÔn §×nh Thi lªndiÔn ®µn xØ v¶ V¨n Cao vµ c©u nãi "trong giätn­íc cã c¶ trêi xanh" cña anh. Chöi xong, tõ diÔn®µn b­íc xuèng NguyÔn §×nh Thi «m lÊy V¨n Cao th×thÇm "V¨n hiÓu cho m×nh, c¸i thÕ m×nh ph¶ithÕ !". V¨n Cao kÓ cho t«i nghe c©u chuyÖnnµy, víi mét ¸nh buån trong m¾t. "Tr­íc c¸ch m¹ngnã ®©u ®Õn nçi thÕ. Nã lµ th»ng anh hïng,b©y giê cam phËn lµm con giun".

C©u chuyÖn nhiÒu ng­êibiÕt, cã nãi ra còng ch¼ng hÒ g×.

Hoµng ch¨m chó nghe råi nãi,giäng bïi ngïi :

- Cã vÎ tinh thÇn nho sÜ B¾c hµch¼ng cßn l¹i bao nhiªu trong giíi v¨n nghÖ sÜ c¸canh, ph¶i thÕ kh«ng ?

Hoµng kh«ng tá ra muèn b¶o vÖNguyÔn §×nh Thi. Y kh«ng phñ nhËn c©u chuyÖn thùc.Th¸i ®é y bµng quan.

- NguyÔn §×nh Thi kh«ng ph¶i nhosÜ. - t«i nãi - NguyÔn §×nh Thi lµ con ng­êi hiÖn®¹i. Nh÷ng ng­êi hiÖn ®¹i kh«ng hµnh xö theo c¸chcña nhµ nho, hä kh«ng cÇn tíi thø

tinh thÇn cæ x­a Êy, nhÊt lµnh÷ng ng­êi céng s¶n. §èi víi NguyÔn §×nh Thi lîiÝch cña §¶ng lµ cao nhÊt.

- Anh nghÜ r»ng nh÷ng ng­êi céngs¶n kh«ng cÇn tíi nh©n phÈm ?

- T«i nghÜ r»ng nh÷ng ng­êi céngs¶n kh«ng cã nhiÒu kh¶ n¨ng lùa chän. Hälµm nh÷ng viÖc xÐt thÊy cã lîi cho §¶ng, cho sùnghiÖp cña §¶ng.

Hoµng l¹i nhÕch mÐp c­êi.Mét lÇn n÷a y hiÓu ý ngÇm trong c©u nãi cña t«ivµ t«i giËt m×nh.

-Anh cã quan hÖ th©n t×nh víiNguyÔn §×nh Thi, ph¶i kh«ng ?

- Kh«ng.

T«i bao giê còng träng NguyÔn§×nh Thi v× phæ tµi hoa cña anh. Nã rÊt réng. Cã lÏtrong thËp niªn 40 chØ cã hai ng­êi ®a tµi nh­ thÕ: V¨n Cao vµ NguyÔn §×nh Thi. Nh÷ng bµi h¸t cña NguyÔn§×nh Thi lµm mª mÖt líp thanh niªn chóng t«i métthêi. H¸t vÒ Hµ Néi t«i ch­a thÊy bµi nµo hay h¬nBµi H¸t Cña Ng­êi Hµ Néi. Th¬ cña anh còng gîinhiÒu. NguyÔn §×nh Thi trong th¬ nh­ c¸ tung t¨ngtrong n­íc, kh«ng cÇn ph¶i lªn g©n lËp tr­êng"§ªm ®ªm r× rÇm nghe tiÕng ®Êt, Nh÷ng buæingµy x­a väng nãi vÒ..." "Ng«i sao nhíai mµ sao lÊp l¸nh, Soi ®­êng chiÕn sÜ gi÷a ®Ìom©y. Ngän löa nhí ai mµ hång ®ªm l¹nh, S­ëi Êmlßng chiÕn sÜ gi÷a rõng c©y...". Nh­ng NguyÔn§×nh Thi mµ t«i biÕt còng lµ ng­êi yÕu ®uèi,anh lu«n lóng tóng tr­íc nh÷ng ng· ba ng· t­ cña cuéc®êi vµ t×nh yªu. Cã thÓ t«i nhÇm, nh­ng gi¶ thöt«i cã nhÇm th× c¸i nhÇm còng kh«ng lín.

Nhí mét ®ªm th¸ng 10 m¸t mÎ n¨m1954, vµi ngµy sau khi tiÕp qu¶n thµnh phè Hµ Néi,chóng t«i ë cïng nhau trong kh¸ch s¹n Splendid(13), NguyÔn §×nh Thi qua phßng t«i rñ t«i®i ch¬i. Chóng t«i l÷ng th÷ng th¶ bé tõ Lý Th­êngKiÖt qua chî H«m råi rÏ sang TrÇn Xu©n So¹n. §ang®i, NguyÔn §×nh Thi ®ét ngét rÏ vµo TriÖu ViÖtV­¬ng hay Bïi ThÞ Xu©n t«i kh«ng nhí. ª ®Çu phè anhrñ t«i ngåi xuèng bËc thÒm mét ng«i nhµ, ®au ®¸unh×n sang ng«i nhµ tr­íc mÆt ch×m trong bãng tèi cñagiµn hoa giÊy um tïm.

- Kh«ng biÕt b©y giê ai ëtrong nhµ nµy. - NguyÔn §×nh Thi thë dµi - Tr­íc ®©ylµ nhµ ng­êi yªu m×nh...

Anh rñ t«i ®i tiÕp :

- M×nh ®· ®i ®i l¹i l¹i kh«ngbiÕt bao nhiªu ®ªm trªn vØa hÌ nµy. Ng­êi taviÕt nhiÒu vÒ mèi t×nh ®Çu, d­êng nh­ nãlín h¬n bÊt kú mèi t×nh nµo kh¸c. §iÒu cã thËtlµ con ng­êi kh«ng thÓ quªn ®­îc mèi t×nh ®Çu,cho dï nã tho¶ng qua, cho dï nã kh«ng s©u s¾c. Trong®iÒu kiÖn nã lµ mèi t×nh ®Ých thùc...

Khi chóng t«i vÒ tíi kh¸chs¹n, trêi ®· khuya. Hµ Néi cßn ®ang trong thêi kú giíinghiªm. Kh«ng ®éi tuÇn tra nµo b¾t gÆp chóng t«i.

- Anh cã biÕt vÒ mèi t×nhcña NguyÔn §×nh Thi víi Madeleine Riffaud kh«ng ?

- Anh hái cung ?

Hoµng c­êi hiÒn lµnh :

- Cung g× ®©u, chóng ta ®ang nãichuyÖn v·n mµ. Anh kh«ng thÝch tr¶ lêi th× kh«ngcÇn ph¶i tr¶ lêi.

- T«i biÕt hai ng­êi th©n nhautrong thêi gian chÞ Riffaud tíi ViÖt Nam. Kh«ng râ cãph¶i lµ mét mèi t×nh kh«ng, t«i kh«ng ®­îc nghe anhThi t©m sù chuyÖn ®ã, nh­ng nÕu cã th× còngchØ lµ mét mèi t×nh tho¶ng qua, nhiÒu chÊt h÷u nghÞh¬n lµ t×nh yªu...

§ªm h«m Êy ®i d¹o víi t«ivÒ, NguyÔn §×nh Thi sang phßng Madeleine, t«i vÒphßng t«i. Håi Êy cã nhiÒu tiÕng x× xµo vÒmèi t×nh ViÖt-Ph¸p cña anh. NÕu anh kh«ng ph¶ilµ NguyÔn §×nh Thi th× l«i th«i to. Anh sÏ bÞ buéc téihñ hãa, téi luyÕn ¸i bÊt chÝnh, lµ thø téi nÆng®èi víi c¸n bé, khã tr¸nh khái bÞ thi hµnh kûluËt. NguyÔn §×nh Thi ®­îc h­ëng ngo¹i lÖ.Tr­êng Chinh, vµ nãi chung c¸c nhµ l·nh ®¹o chñ chèt,rÊt quý anh.

T«i kh«ng thÝch nh÷ng lêi x× xµoÊy. T«i quý Madeleine v× t×nh yªu khã gi¶i thÝchcña chÞ ®èi víi ViÖt Nam. Madeleine yªu ®Êt n­íccña nh÷ng dßng s«ng nång nµn phï sa b»ng t×nh yªu b¶nn¨ng chø kh«ng ph¶i b»ng t×nh yªu quèc tÕ v« s¶n,nh­ thÓ nã lµ n¬i ch«n nhau c¾t rèn cña chÞ vËy.Cïng ë ViÖt Nam vµo thêi gian nµy cßn cã HelenaLemanska vµ Roman Karmen. Helena Lemanska cã c¸i nh×n ®ångc¶m dÞu dµng cña ng­êi Ba Lan Thiªn Chóa gi¸o ®èi víimét ViÖt Nam míi ®­îc ph¸t hiÖn, b×nh dÞ mµnång th¾m, cã pha trén chót Ýt tÝnh chuéng l¹. TõMoskva Karmen ®Õn víi ViÖt Nam nh­ anh ®·®Õn víi T©y-ban-nha trong cuéc chiÕn ®Êu cñanh÷ng ng­êi Céng hßa chèng l¹i bän ph¸t-xÝt, víihai t­ c¸ch : nghÖ sÜ vµ chiÕn sÜ céng s¶n(14).

Madeleine Riffaud ­íc ao"Råi®©y ®òa ngäc m©m vµng cã nhau". nh­ng méngkh«ng thµnh. V× sao kh«ng thµnh, t«i kh«ng biÕt. CãthÓ v× NguyÔn §×nh Thi kh«ng thÓ bá vî. Mµcòng cã thÓ do §¶ng cña anh cÊm. Madeleine Riffaud xaViÖt Nam vµ mèi t×nh cña hai ng­êi ch×m vµo quªnl·ng.

Mïa hÌ n¨m 1967 t«i cã mét buæid¹o phè t×nh cê víi NguyÔn §×nh Thi. Anh võa ra kháitrô së Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc n»m trªn ®­êng HaiBµ Tr­ng th× gÆp t«i.

- Sao d¹o nµy kh«ng thÊy cËuviÕt g× ? - NguyÔn §×nh Thi hái t«i.

- Cã g× ®©u, c¸i ®Çu t«i nãkh«ng æn. T«i cã nh÷ng ý nghÜ v« kû luËt. Sau§­êng Sè 4 bÞ lªn ¸n v× chñ nghÜa Ên t­îng mµ t«ikh«ng cã, thËm chÝ kh«ng hiÓu nã lµ g×, ®Õn§ªm MÊt Ngñ bÞ «ng Tè H÷u gäi lµ "bÊt m·nvíi chÕ ®é hiÖn hµnh", råi §ªm Cuèi CïngNgµy §Çu Tiªn bÞ «ng NguyÔn ChÝ Thanh ®¸nh, t«i ch¸n,kh«ng muèn viÕt n÷a...

NguyÔn §×nh Thi c­êi khe khÏ.T«i quen víi c¸ch c­êi cña anh. C­êi ®Ó kh«ngnãi, ai hiÓu thÕ nµo còng ®­îc.

- Th¶o nµo cËu v¾ng bãng h¼n.Kh«ng viÕt th× cã ®äc ®­îc nhiÒu kh«ng ?

- Th× t«i cßn lµm g× n÷a ngoµi®äc ? T«i ®ang mª ch©u Phi.

- Ch©u Phi µ ? Mµ t¹i sao l¹ich©u Phi ?

- V¨n xu«i ë ®¹i lôc nµynhiÒu chÊt th¬, nhiÒu triÕt lý d©n d·céi nguån, chø kh«ng ph¶i triÕt lý t­ biÖn,kh«ng t¶ ch©n, kh«ng gi¶i thÝch, ®äc thó l¾m. Anh®äc mÊy cuèn Con B¸o, ¤ng Giª-su Khèn Khæ ë tØnhBomba ch­a ?

- Ch­a. M×nh d¹o nµy Ýt ®äcl¾m.- NguyÔn §×nh Thi thë dµi - Toµn bËn nh÷ngchuyÖn kh«ng ®©u. §i lªn thØnh thÞ, ®i xuèngtruyÒn ®¹t. Häp vµ häp. ThËm chÝ m×nh kh«ngbiÕt cã nh÷ng cuèn Êy. Hay l¾m µ ?

- TuyÖt vêi ! T«i kh«ng kúthÞ chñng téc. So s¸nh nÒn v¨n häc cña nh÷ngng­êi anh em da ®en t«i thÊy xÊu hæ cho nÒn v¨nhäc cña chóng ta. Toµn mét thø thuyÕt gi¶ng dµidßng, minh häa th« thiÓn...

NguyÔn §×nh Thi trÇm ng©m métl¸t. Sau mét qu·ng t¶n bé dµi, anh nãi khÏ :

- ª c¸c n­íc kh¸c cÇn ph¶i cãtµi míi thµnh nhµ v¨n...

T«i hiÓu ®o¹n cuèi cña c©unãi :"... cßn ë n­íc ta th× kh«ng ". NguyÔn§×nh Thi cã lèi nãi nh­ thÕ - ng­êi nghe ph¶i tùhiÓu lÊy ®iÒu anh kh«ng nãi.

Chóng t«i nh¾c l¹i nh÷ng kûniÖm trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Gi÷a c©uchuyÖn NguyÔn §×nh Thi hái t«i :

- CËu thÊy Vì Bê cña m×nhthÕ nµo ?

T«i lóng tóng. C©u hái th¼ng®ßi mét c©u tr¶ lêi th¼ng. T«i kh«ng muèn lµm NguyÔn§×nh Thi mÊt lßng.

- T«i kh«ng thó Vì Bê.

- Cã thÓ nãi râ thªm ®­îckh«ng ?

- Nã còng lµ sù thuyÕt gi¶ng.Mµ thõa. Nã râ rµng kh«ng ph¶i lµ nhu cÇu néi t©m cñaanh. §äc qua còng thÊy t¸c gi¶ kh«ng viÕt còngch¼ng sao. Kh«ng c¶m thÊy sù thóc b¸ch buéc anh ph¶iviÕt. Thªm n÷a, t«i kh«ng thÝch c¸ch anh chÊm phÈy,xuèng dßng trong cuèn nµy. Kh«ng chØnh. So víi Xung KÝchlµ sù thôt lïi. T«i thÝch th¬ cña anh h¬n. Nã lµtiÕng lßng anh, ®Ých thùc, nã nãi thay cho tiÕnglßng t«i, tiÕng lßng cña ng­êi ®äc...

Chóng t«i im lÆng ®i bªn nhau métlóc l©u. Lóc chia tay NguyÔn §×nh Thi nãi, giängbuån h¼n :

- LÏ ra m×nh chØ nªn lµm nh¹c.¢m nh¹c - ®ã míi lµ chç cña m×nh.

C¸i sù lóng tóng kh«ng t×m rachç cña m×nh cã trong t©m tr¹ng nhiÒu nhµ v¨nnhµ th¬ ViÖt Nam. Mäi ng­êi, sau khi ®Æt sèphËn m×nh vµo bµn tay d×u d¾t cña §¶ng ®Òu ph¶igß m×nh vµo c¸i t«i chung, c¸i t«i tËp thÓ, lµ métc¸i t«i v« h×nh v« ¶nh, chui vµo trong ®ã ®Ó tùbiÕn m×nh thµnh nã. Trong c¸i t«i tËp thÓ nµy aicòng thÊy v­íng vÝu, kh«ng tho¶i m¸i. Nh­ng ®· tùnguyÖn chÊp nhËn nã råi, ng­êi ta ®µnh bu«ng tay,mÆc cho mäi sù xu«i dßng. Nh­ng con ng­êi lµ conng­êi, cã nh÷ng lóc nã kh«ng lµm chñ ®­îc m×nh,trong tr­êng hîp c¸i t«i ®Ých thùc bÊt th×nh l×nhvïng lªn, thóc b¸ch ®ßi l¹i vÞ trÝ tù nhiªn cña nã,®ßi ®­îc lµ nã.

N¨m 1962, hoÆc 1963 t«i kh«ng cßnnhí râ, NguyÔn §×nh Thi cho ra vë kÞch Con Nai §en cãchÊt ngô ng«n nãi bãng giã chuyÖn nh÷ng ng­êithµnh ®¹t quay l­ng l¹i víi bÌ b¹n thêi gian khæ. Sùbãng giã trong vë kÞch, theo anh em cÇm bót ®¸nh gi¸,nhÑ tíi møc b»ng kh«ng, thÕ nh­ng nh÷ng nhµ l·nh®¹o vÉn kh«ng hµi lßng vµ vë kÞch bÞ ®¸nh(15). Cïng trong kho¶ng thêi gian Êy, hoÆc sau®ã Ýt l©u, Kim L©n viÕt Con Chã XÊu XÝ vµ Vò TóNam cho ra V¨n Ngan T­íng C«ng. C¶ hai con vËt nµy còngbÞ ®¸nh nèt. Ng­êi ta gi¶i thÝch r»ng Kim L©n vݧ¶ng nh­ «ng chñ, cßn trÝ thøc nh­ con chã. ¤ng chñh¾t hñi con chã khi nã ghÎ lë gµy cßm, «ng chØ quant©m tíi nã khi thÊy nã høa hÑn nh÷ng ®Üa luéc, ®Üadåi vµ nåi nhùa mËn bèc mïi ngµo ng¹t. Con chã khènkhæ th× cø mét mùc trung thµnh víi chñ cho ®ÕnchÕt. Miªu t¶ th©n phËn con chã cßi cäc ®ãikhæ trªn nÒn x¸m cña n«ng th«n ViÖt Nam Kim L©ncã ngßi bót cùc hay. Cßn V¨n Ngan T­íng C«ng th× bÞbuéc téi ¸m chØ §¶ng bay kh«ng biÕt bay, b¬i kh«ngbiÕt b¬i, chØ ná måm c¹c c¹c.

- Chí cã viÕt vÒ nh÷ng convËt ! - Kim L©n nãi - Kh«ng hiÓu sao cø nãichuyÖn sóc vËt lµ y nh­ r»ng cã ng­êi ®éng lßng.Mµ nhiÒu, míi chÕt chø !

Kh«ng râ c¸c nhµ v¨n t¸c gi¶b«i nhä §¶ng bao nhiªu, nh­ng chÝnh c¸c nhµ phªb×nh míi lµ ng­êi cã c«ng v¹ch ra nh÷ng c¸i xÊu cña§¶ng. Kh«ng cã c¸c nhµ phª b×nh th× ng­êi ®äcb×nh th­êng ch­a ch¾c ®· hiÓu nhµ v¨n ®Þnh mãcm¸y c¸i g×. Bªn Trung Quèc vµo thêi gian nµy còng cãnh÷ng nhµ v¨n kú tµi trong chuyÖn nãi xá §¶ng nh­§Æng Th¸c, Ng« Hµm, Liªu M¹t-sa cña Nh©n D©n NhËt B¸oB¾c Kinh. Nh÷ng chuyÖn ngô ng«n kiÓu míi d­íi®Ò môc YÕn S¬n D¹ Tho¹i ("ChuyÖn canhkhuya d­íi ch©n nói YÕn") vµ Tam Gia Th«n("Th«n ba nhµ") lµ nh÷ng ¸ng v¨n rÊt thó vÞ.§äc hä hay th× thÊy hay, nh­ng kh«ng hiÓuhÕt ý hä muèn nãi, nÕu nh­ kh«ng cãnh÷ng nhµ phª b×nh chØ ra nh÷ng ý ngÇm cho m×nhthÊy.

Trong nhµ th¬ lín ChÕ Lan Viªnsù lñng cñng gi÷a c¸i t«i b¶n n¨ng, c¸i t«i tù nhiªn,víi c¸i t«i ®­îc §¶ng nhµo nÆn, ®­îc nhµ th¬ tùÐp m×nh mµ thµnh, kÐo dµi kh«ng chØ vµi n¨m mµ c¶cuéc ®êi. T«i quý ChÕ Lan Viªn th«ng minh vµt«i thÝch th¬ anh. Nh­ng nh÷ng bµi th¬ chÝnh trÞ cñaChÕ Lan Viªn th× t«i chÞu kh«ng næi. T«i ®¸nh gi¸cao bao nhiªu nh÷ng lêi th¬ t©m t×nh : "Nhí b¶ns­¬ng gi¨ng nhí ®Ìo m©y phñ. N¬i nµo qua mµ lßngch¼ng yªu th­¬ng. Khi ta ë chØ lµ n¬i ®Êt ë. Khi ta®i ®Êt ®· hãa t©m hån", th× t«i ng¸n bÊy nhiªunh÷ng lêi ngîi ca chiÕn tranh (dï lµ chiÕn tranhgi¶i phãng) cña anh : "Hìi nh÷ng con thá hßa b×nh®ang t×m n¬i gÆm cá. Sóng ta næ còng lµ v× ng­¬i ®ã!(16)"

Mïa thu n¨m 1965, t«i gÆp ChÕLan Viªn ë §ång Híi. Håi Êy khi mÆt trêi lÆn råi, c¶khu 4 ch×m trong bãng tèi mÞt mïng, duy nhÊt cã thÞ x·nµy cßn ®iÖn. V­ît qua nh÷ng khóc s«ng tr­íc kiacã cÇu Bïng, cÇu Phñ, Ch¸nh Hßa, Lý Hßa... t«i®¹p m¶i miÕt vÒ phÝa vßm s¸ng trªn nÒntrêi ®ªm. Võa thë ra khoan kho¸i khi ®i vµo vïng s¸ngcña nã th× l¹i giËt nÈy m×nh v× mét tiÕng thÐtlín :"§øng l¹i!". T­ëng gÆp tr¹m g¸c d©nqu©n, t«i véi xuèng xe. §· thß tay vµo tói ®Ó lÊythÎ nhµ b¸o th× mét ng­êi ®éi mò l¸ sïm sôp tõ métô chiÕn ®Êu to ®ïng b­íc ra :

- Vò Th­ Hiªn hö ?

§ã lµ ChÕ Lan Viªn. Anh c­êihµ hµ, mÆt r¹ng rì :

- Nöa th¸ng nay m×nh phôc ë ®©ymµ ch¼ng gÆp ma nµo trong c¸nh ta c¶. Nh×n thÊy Vò Th­Hiªn m×nh mõng qu¸. Míi qu¸t lªn mét tiÕng cho vui.

Anh l«i tuét t«i vÒ nhµ kh¸chtØnh ñy. Nhµ kh¸ch x©y l­ng ra s«ng NhËt LÖ xa xa,phong c¶nh h÷u t×nh, nh­ng v¾ng tanh v¾ng ng¾t. NgoµiChÕ Lan Viªn vµ t«i ch¼ng cßn kh¸ch nµo kh¸c. Mê®Êt nhµ bÕp ®· nÊu xong c¬m tr­a, óp lång bµn®Ó ®Êy cho chóng t«i, råi kÐo nhau ®i s¬ t¸n. C¬mchiÒu chóng t«i tù nÊu. Chóng t«i h× hôc x¸chn­íc t­íi cho nh÷ng chËu c¶nh x¬ x¸c thay cho tËpthÓ dôc s¸ng råi mß tíi qu¸n b¸nh bÌo duy nhÊt cßnl¹i trong thµnh phè. Chñ qu¸n, mét bµ giµ hom hem, võadän bµn võa than phiÒn b¸nh bÌo b©y giêthiÕu t«m b«ng vµ kh«ng cã n­íc m¾m ¤ Long. Cãh«m thiÕu bét hay thiÕu c¸i g× kh¸c bµ chñdän mãn ch¸o s­ên b¨m thay cho b¸nh bÌo råi tù®éng bít tiÒn cho chóng t«i.

Buæi tèi, chóng t«i n»m mçing­êi mét gi­êng gÇn nhau, võa vç muçi võachuyÖn v·n. Mét h«m t«i hái ChÕ Lan Viªn :

- Nµy, anh ChÕ, theo anh, th¬vµ tõ cña Mao Tr¹ch-®«ng cã hay l¾m kh«ng mµ thiªn h¹t¸n tông om xßm ®Õn thÕ ?

ChÕ Lan Viªn c­êi høc høc :

- Th¬ phó g× c¸i th»ng cha Êy ?!Vò Th­ Hiªn thÊy hay µ ?

Anh bao giê còng gäi t«i ®ñtªn hä.

- Th¬ phó lµ chuyÖn t«i mïtÞt, míi ph¶i hái anh.

ChÕ Lan Viªn h¹ mét c©u xanhrên :

- Lµm ®Õn hoµng ®Õ n­ícTµu råi th× côc cøt cña h¾n thiªn h¹ còng khen tuèt.

T«i ngÈn ng­êi. Ch¼ng lÏ ®ã lµt¸c gi¶ cña c©u th¬ ca ngîi hai l·nh tô vÜ ®¹i :"B¸c Hå ta ®ã chÝnh lµ B¸c Mao ! " ?

M·i cho tíi khi c¸c di c¶o cñaChÕ Lan Viªn ®­îc xuÊt b¶n t«i míi hiÓu ®­îct©m tr¹ng nhµ th¬ mµ t«i yªu mÕn. Anh cã néi t©mbÞ gi»ng xÐ bëi nhiÒu m©u thuÉn : lµ ®¶ng viªn,anh muèn trë thµnh ng­êi tuyªn truyÒn ®¾c lùc cho§¶ng cña anh, lµ con ng­êi anh muèn c¸i kh¸c. B»ngtr¸i tim nhµ th¬ anh bÊt b×nh víi nh÷ng bÊt c«ng, philý, anh ®ång c¶m víi nçi ®au cña nh©n d©nkh«ng cã tù do, nh­ng ng­êi céng s¶n trong anh ng¨nl¹i, kh«ng cho anh nãi ra.

Trong nh÷ng c©u chuyÖn kh«ng®Ò víi t«i, ng­êi ®èi tho¹i ®éc nhÊt cña anhtrong nhµ giao tÕ §ång Híi n¨m Êy, ChÕ Lan Viªnnãi r»ng anh rÊt thÝch Nazim Hikmet(17), nh­ng t«i biÕt anh tin t«i míi nãithÕ chø víi ng­êi kh¸c anh kh«ng d¸m v× Hikmet ®·c¶ gan chöi Stalin vÜ ®¹i :"§Üa sóp cña ta ria h¾ncòng thäc vµo".

Nh­ng ®Êy lµ chuyÖn th¬ phó.Giíi cÇm bót kªu ca nhiÒu vÒ c¸ch hµnh xö cñaChÕ Lan Viªn trong ®êi th­êng. Ng­êi ta nãi anhthÝch nh÷ng m­u m« chÝnh trÞ, anh lµ tªn c¬ héi. Ch¼ngh¹n nh­ tr­êng hîp anh khuyªn Nguyªn Ngäc ®Õn®Çu thó Tè H÷u sau khi bÞ nhµ th¬ cña chÕ ®é®Ëp t¬i bêi b¶n §Ò dÉn(18) do Nguyªn Ngäc dù th¶o ®Ó lµmb¸o c¸o chñ chèt trong §¹i héi nhµ v¨n lÇn thø ba.Tr¶ lêi ChÕ Lan Viªn, Nguyªn Ngäc nãi : "T«ikh«ng thÊy cã g× ®Ó ph¶i nhËn lçi víi «ng TèH÷u. NÕu cÇn gÆp «ng Tè H÷u tù t«i sÏ ®i, kh«ngkhiÕn «ng ph¶i dÉn". Trong qu¸ tr×nh chuÈn bÞ§¹i héi Nhµ v¨n lÇn thø t­ ng­êi ta l¹i b¾t gÆp métbøc th­ ®¸nh m¸y ký tªn ChÕ Lan Viªn nãi l¹ichuyÖn cò "Nguyªn Ngäc khãc lãc nhËnkhuyÕt ®iÓm víi anh Tè H÷u"(19).

Cuéc ®êi ChÕ Lan Viªn, méttµi n¨ng lín cña thi ca ViÖt Nam, cho ta thÊy nhµ v¨nhay nhµ th¬ kh«ng thÓ cø ®­a tay cho ng­êi d¾t mµ®i ®Õn bê ®Õn bÕn ®­îc. Kh«ng nh÷ngthÕ, c¸i sù ®­a tay cho ng­êi d¾t dÔ lµm hángm×nh l¾m, dÔ ®¸nh mÊt m×nh l¾m, nhÊt lµ khi trãt d¹itrao th©n göi phËn cho mét sù d¾t dÉn ngu ®Çn. Ng­êinghÖ sÜ c¶m nhiÒu h¬n biÕt, nh×n b»ng timnhiÒu h¬n b»ng m¾t. Thay thÕ sù mÉn c¶m cñanghÖ sÜ b»ng bé ãc duy lý, chñ quan, h¬n n÷al¹i lµ bé ãc ®i m­în th× tr¸nh sao khái bÞ mï lßa.

Nãi ®Õn ChÕ Lan Viªn t«il¹i nhí tíi sè phËn mét nhµ th¬ ViÖt Nam kh¸c, métnhµ th¬ cña quÇn chóng, H÷u Loan. Kh«ng ai trong thÕhÖ chóng t«i kh«ng biÕt bµi Mµu TÝm Hoa Sim cñaanh. MÆc dÇu bµi th¬ trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸pkh«ng ®­îc in, nh­ng trong sæ tay cña ng­êi lÝnh nµocòng cã bµi th¬ bÊt hñ Êy. LÇn ®Çu tiªn bµi Mµu TÝmHoa Sim ®­îc in lµ trong tê Tr¨m Hoa. Håi Êy H÷u Loan®ang gi÷ mét chøc vô cao, tÊt nhiªn l­¬ng còng caot­¬ng xøng. Nh×n thÊy tÝnh chÊt bÈn thØu cña vô ¸n,H÷u Loan th«i viÖc. Anh kh«ng muèn d©y vµo nh÷ngviÖc lµm ®èn m¹t kh«ng xøng víi kÎ sÜ, mµ cßn ël¹i triÒu ®×nh dï muèn dï kh«ng anh sÏ bÞ d©yvµo. ViÖc treo Ên tõ quan lµm anh trë thµnh mét kÎbÊt hîp t¸c, gÇn nh­ mét tªn ph¶n ®éng. Ngay c¶ cuécsèng d©n th­êng anh chän còng kh«ng ph¶i lµ cuécsèng b×nh yªn. Nhµ cÇm quyÒn kh«ng tha cho anh téikh«ng theo hä. Anh bÞ s¸ch nhiÔu ®ñ ®­êng, kÓc¶ khi anh chØ cßn lµ mét ng­êi ®¸nh giËm, mét ng­êilµm xe thå, mét n«ng d©n, ë Thanh Hãa.

GÆp nhau ë Sµi Gßn n¨m 1988, H÷uLoan buån phiÒn b¶o t«i : "Khæng tö ®óng míibuån chø : "§êi ®ôc ta trong lµm sao ®­îc ! "Th©n m×nh, th«i ch¼ng nãi lµm g×, v× muèn l­¬ng t©mtrong s¹ch nªn m×nh míi chän con ®­êng lµm d©n,nghÌo mµ thanh th¶n. Nh­ng c¸c con m×nh v× thÕ mµkh«ng ®­îc häc hµnh, th× m×nh sai mÊt råi".Còng n¨m Êy anh cïng nhµ th¬ Bïi Minh Quèc vµ nhµ v¨nTiªu Dao B¶o Cù lµm mét chuyÕn ngao du xuyªn ViÖt®Ó vËn ®éng trÝ thøc, v¨n nghÖ sÜ ®Êu tranhcho d©n chñ.

T«i im lÆng. T«i còng lóng tóngtrong c¸ch hµnh xö ch¼ng kÐm g× anh - sèng thÕ nµob©y giê ?

Sau vô Nh©n v¨n - Giai phÈmnhiÒu trÝ thøc chän c¸ch tu t¹i triÒu ®×nh,nh­ng c¸ch nµy xem ra còng kh«ng æn. Ng­êi ta kh«ng chophÐp anh ®­îc ®øng gi÷a c¸c xung ®ét, hoÆc l¶ng rangoµi. Ng­êi ta kÐo anh vµo b»ng ®­îc, buéc anh ph¶icã lËp tr­êng râ rÖt.

Cho nªn t«i kh«ng lÊy lµm l¹ khithÊy trong vô ®¸nh Nh©n v¨n - Giai phÈm cã c¶ nh÷ngtªn tuæi ®¸ng kÝnh cña nÒn v¨n nghÖ nh­ TóMì, ThÕ L÷..., cã c¶ mét bøc th­ cña 304 v¨nnghÖ sÜ vµ c¸n bé v¨n hãa göi Ban chÊp hµnh Trung­¬ng §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam lªn ¸n nhãm Nh©n v¨n- Giai phÈm chèng l¹i chÕ ®é x· héi chñ nghÜa,chèng §¶ng vµ chèng nh©n d©n. C¸i sù ®¸nh héi ®ång,®¸nh h«i bÞ ng­êi ®êi phØ nhæ håi Êy trë thµnhchuyÖn th­êng t×nh. §¶ng ®· gióp v¨n nghÖ sÜc¾t bá c¶m gi¸c xÊu hæ nh­ c¾t khóc ruét thõa. T«ikh«ng lo¹i trõ t×nh c¶m kÝnh yªu thËt sù ®èi víi§¶ng, nçi bÊt b×nh thÊy §¶ng bÞ xóc ph¹m, nh­ngsau nµy t«i ®­îc biÕt trong ®¹i ®a sè tr­êng hîp®ã lµ sù b¶o vÖ nåi c¬m.

Trong giai ®o¹n cã cuéc ®Êu tranhgi÷a hai ®­êng lèi, mét h«m chóng t«i ®ang tô tËpt¹i nhµ Thanh Ch©u, Kim L©n bçng nh¸y t«i ra ngoµis©n nãi khÏ :"Nµy, «ng cÈn thËn c¸i måm ®Êy nh¸.Trong cuéc häp võa råi ë Héi (V¨n NghÖ) §çNhuËn nãi hiÖn nay cã mét sè v¨n nghÖ sÜ tr¾ngtrîn tuyªn truyÒn cho chñ nghÜa xÐt l¹i ®Êy. RåidÉn tªn «ng, Phan KÕ An víi vµi ng­êi n÷a ra lµmvÝ dô. Nguy chø ch¼ng ph¶i ch¬i ®©u". T«i ng¹cnhiªn qu¸. TÝnh l¹i ngµy giê th× ®óng, ngay sau cuéchäp mµ Kim L©n nãi, §ç NhuËn ®Õn tßa so¹nrñ t«i ®i uèng cµ phª ®Ó bµn chuyÖn t«iviÕt bµi giíi thiÖu nh¹c kÞch C« Sao. Tr­íc ®ãt«i ®· ®­îc anh mêi xem nh¸p vë nh¹c kÞch anh míiviÕt. T«i kh«ng thÝch vë nµy. Nã kh«ng nhuyÔn.Nh­ng t«i nhËn lêi giíi thiÖu nã trªn b¸o - dï saocòng lµ mét cè g¾ng cña nh¹c sÜ trong mét lo¹i h×nhs©n khÊu ch­a quen víi kh¸n gi¶ ViÖt Nam. Chóng t«ingåi c¶ giê víi nhau ë cµ phª L©m. Hoµn toµn kh«ng cãg× chøng tá §ç NhuËn ®ang ph¶i ngåi víi mét kÎthï cña c¸ch m¹ng c¶. Sau t«i kiÓm tra l¹i thÊy®óng thËt, §ç NhuËn cã nãi nh­ vËy. Mµ anh lµnghÖ sÜ ®µn anh cña chóng t«i, tham gia c¸ch m¹ngtõ tr­íc Tæng khëi nghÜa Th¸ng T¸m, tõng bÞ tï ®Çyv× sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, ng­êi ®Ó l¹inh÷ng bµi h¸t h»n s©u trong trÝ nhí chóng t«i :ChiÒu Tï, HËn S¬n La, C«n §¶o(20)...

Trong kh«ng khÝ tï h·m cñanÒn v¨n nghÖ bÞ trãi ai còng ph¶i t×m c¸chthÝch nghi víi c¸ch sèng gß bã. §ç NhuËn chØ qu¸nhiÖt t×nh trong sù thÝch nghi Êy. Trong mét §¹i héiNhµ v¨n NguyÔn Tu©n khÐo lÐo chª lèi viÕt v¨n lªthª, råi dÉn thÝ dô tiÒn nh©n viÕt v¨n ng¾n mµhay nh­ thÕ nµo ®Ó chöi bän xu nÞnh. ¤ngkÓ chuyÖn C¸i R¾m. R»ng mét h«m nhµ vua ®angngù triÒu bçng ®¸nh r¾m, t¶ quan l¾ng tai råit©u :"Mu«n t©u bÖ h¹, nghe nh­ tiÕng ®µntiÕng s¸o", h÷u quan hÝt hµ råi t©u :"Mu«nt©u bÖ h¹, ngöi nh­ mïi huÖ mïi lan". Nhµvua nghe t©u s­íng tai l¾m, nh­ng råi ®©m lo :"Phµmthiªn h¹ ®¸nh r¾m thêi ph¶i thèi, nay trÉm ®¸nh r¾ml¹i kh«ng thÕ, e trÉm b¨ng ®Õn n¬i". T¶h÷u mÆt ch¶y dµi. May sao nhµ vua l¹i ph¸t ra mét c¸itiÕp. T¶ quan v­¬n cæ ra t©u:" Mu«n t©u bÖh¹, thèi ¹ !" H÷u quan còng kh«ng kÐm :" Mu«nt©u bÖ h¹, kh«ng nh÷ng thèi mµ cßn thèi l¾m ¹!". Tè H÷u mÆt ®á bõng. Hoµi Thanh giËn l¾m, tõ®ã kh«ng bao giê giµn mÆt NguyÔn Tu©n n÷a.

V¨n Cao ®Æt cho Hoµi Thanh c¸ibiÖt hiÖu chef des claqueurs(21). Mçi lÇn l·nh tô nãi chuyÖn,Hoµi Thanh ngåi ë hµng ®Çu, chùc s½n ®Ó khi l·nhtô xuèng giäng chÊm c©u hoÆc hÕt ®o¹n th×®øng lªn vç tay lµm g­¬ng cho cö täa vçtheo. T«i kh«ng hiÓu t¸c gi¶ Thi Nh©n ViÖt Nam.¤ng hiÓn nhiªn cã mét chç trªn chiÕu dµnhcho bËc l·o lµng v¨n ch­¬ng, «ng cßn muèn g× n÷a ?

Mét lÇn t«i ®Õn nhµ HoµiThanh ®Ó xin «ng mét bµi viÕt vÒ th¬ TèH÷u.

- Th­a b¸c, - t«i nãi - b×nh th¬Tè H÷u kh«ng ai qua mÆt ®­îc b¸c. Cã thÓ nãi b¸clµ chuyªn gia ®éc nhÊt v« nhÞ vÒ th¬ Tè H÷u, chonªn tßa so¹n chóng t«i muèn xin b¸c mét bµi...

- Anh nãi ®óng l¾m ! - Hoµi Thanhc­êi vui vÎ - Kh«ng mét ai dµy c«ng nghiªn cøu ®Ócã quyÒn nãi vÒ th¬ Tè H÷u nh­ t«i. Th¬ TèH÷u më ra kh«ng ph¶i mét dßng th¬, mµ mét biÓnth¬, mét thêi ®¹i th¬... Tõ Tè H÷u th¬ ViÖt Namb­íc vµo mét ch©n trêi míi... Mªnh m«ng l¾m !

Trong c¸c cuèn V¨n tuyÓnng­êi ta ®­a c¶ th¬ Sãng Hång vµo, cã nh÷ng bµi chØtrªn møc vÌ th«n xãm mét chót, chØ v× nhµ th¬ SãngHång chÝnh lµ «ng Tr­êng Chinh ®¸ng kÝnh. NhiÒunhÊt vÉn lµ th¬ Tè H÷u. §Õn nçi trong mét buæiTè H÷u ®Õn gi¶ng t¹i Tr­êng NghiÖp vô V¨nhãa, kÞch sÜ Böu TiÕn ph¶i ®øng lªn xin hái :

- Th­a anh Tè H÷u, theo anh th×th¬ anh hay hay th¬ cô NguyÔn Du hay ?

Nhµ th¬ khiªm tèn tr¶ lêi :

- T«i kh«ng d¸m so s¸nh t«i víicô Tiªn §iÒn. Th¬ cña t«i ch­a ®­îc kiÓmchøng qua thêi gian, nã lµ th¬ thêi hiÖn t¹i. CÇnph¶i cã mét kho¶ng c¸ch míi ®¸nh gi¸ ®­îc...

- VËy t¹i sao trong c¸c kú thituyÓn, thi tèt nghiÖp häc sinh kh«ng häcth¬ NguyÔn Du mµ chØ häc th¬ anh míi cã hi väng®ç ? - Böu TiÕn hái tiÕp - L©u nay ®Òthi nµo còng lµ th¬ Tè H÷u c¶, trß nµo kh«ng häcth¬ Tè H÷u tÊt tr­ît.

- C¸i nµy kh«ng ph¶i lçi t¹it«i. C¸c ®ång chÝ ph¶i ®Êu tranh víi Bé Gi¸o dôc.

Böu TiÕn c­êi nh¹t :

- Bé Gi¸o dôc chóng t«i kh«ngng¹i. Nh­ng c¸i chÝnh lµ muèn ®Êu tranh chóng t«i ph¶ibiÕt tr¸nh ®©u(22)...

Cã vÎ Hoµng kh«ng ¸c c¶m víit«i. Y kh«ng cã ý muèn h¹ nhôc t«i b»ng th¸i ®ékªnh kiÖu nh­ Huúnh Ngù. Mçi buæi lµm viÖcbao giê Hoµng còng chiªu ®·i t«i d¨m ba c©u chuyÖnphiÕm. §¹i lo¹i Hoµng kÓ cho t«i biÕt ëngoµi kia r¹p nµo chiÕu phim g×, cã vë kÞch nµomíi, xem ®­îc hay kh«ng xem ®­îc. Hoµng s¾c s¶o trongc¸ch nhËn ®Þnh t¸c phÈm, chøng tá mét tr×nh ®éhäc vÊn kh¸. T«i thÝch lµm viÖc víi Hoµng,nh­ng còng c¶nh gi¸c víi c¸i thÝch cña m×nh. Kh«ngph¶i ngÉu nhiªn ng­êi ta cö Hoµng lµm viÖc víit«i.

Mµ c¶nh gi¸c lµ ph¶i. Hoµng dÔdµng ®ång ý víi t«i trong c¸ch nh×n nhËn vÊn®Ò nµy hay vÊn ®Ò kh¸c, nÕu cã tranh c·ith× còng theo c¸ch b×nh ®¼ng, t«n träng ng­êi ®èitho¹i. Ngoµi c«ng viÖc hµng ngµy anh ta ph¶i hái vµt«i ph¶i viÕt, chóng t«i cßn thêi gian cho nh÷ng c©uchuyÖn v·n, ch¼ng h¹n vÒ nh÷ng sù kiÖn lÞchsö kh«ng mÊy dÝnh d¸ng tíi thêi hiÖn t¹i.

- Anh nghÜ thÕ nµo vÒchiÕn dÞch ThËp V¹n §¹i S¬n ? T«i th× t«i kh«ngt¸n thµnh ý kiÕn cho r»ng ®ã lµ mét hµnh ®éngqu©n sù ®­îc thùc hiÖn trong tinh thÇn quèc tÕv« s¶n. - mét h«m nh©n nãi tíi anh Hoµng ThÕ Dòng,Hoµng ®ét ngét rÏ sang chuyÖn thêi kh¸ng chiÕnchèng Ph¸p - XÐt cho cïng, ch¼ng qua c¸ch m¹ng ViÖtNam cÇn b¶o vÖ l­ng m×nh. Mét ®éng c¬ nãi th¼ng ralµ b¶n vÞ. Anh kh«ng ®ång ý µ ? Anh thö nghÜ xem :lóc Êy Hång qu©n Trung Hoa ch­a xuèng tíi Hoa Nam, qu©n®éi T­ëng l¹i ë s¸t n¸ch, cho nªn ta ph¶i ®¸nh gÊpThËp V¹n §¹i S¬n ®Ó ng¨n bän nµy trµn sangmét khi Hång qu©n tõ phÝa B¾c tÊn xuèng. Bän Ph¸p®ang yÕu thÕ, cßn ®ang ph¶i chèng ®ì nh÷ngcuéc tÊn c«ng cña ta, cho nªn chóng s½n sµng cho qu©nT­ëng vµo ViÖt Nam...

Hoµng cã lý. Nh­ng sùkiÖn Qu©n ®éi Nh©n d©n ViÖt Nam gi¶i phãng métphÇn ®Êt Trung Quèc vÉn cø lµ niÒm h·nh diÖncña ViÖt Nam. Ng­êi Trung Quèc kh«ng muèn nãi tíiThËp V¹n §¹i S¬n th× ta l¹i cµng ph¶i nh¾c cho hänhí trong c«ng cuéc chiÕm l¹i lôc ®Þa cã sù ®ãnggãp x­¬ng m¸u cña c¸c chiÕn sÜ ViÖt Nam. §¸ngtiÕc, do sù nÓ nang ®èi víi Trung Quèc, cho tíinay ch­a cã mét t¸c phÈm nµo nãi tíi chiÕn dÞchThËp v¹n ®¹i s¬n cho xøng ®¸ng, ngoµi vµi bµi b¸o dochÝnh Hoµng ThÕ Dòng viÕt sau khi ra tï.

Do c¸ch hái kh«n khÐo, nhiÒulÇn Hoµng ®­a t«i vµo ngâ côt. Mét c¸n bé c«ng anlµnh nghÒ nh­ Hoµng th× ph¶i biÕt t«i kh«ngthµnh khÈn.

§­îc c¸i nh÷ng c©u hái cñaHoµng kh«ng v­ît ra ngoµi nh÷ng ®Þa h¹t nh÷ng c©u háicña Huúnh Ngù, phÇn lín lµ hái thªm, hái bæ sung. T«iph¶i c¨ng ãc ra ®Ó tr¶ lêi kh«ng bÞ tiÒn hËubÊt nhÊt.

Víi b¹n bÌ cã kh¶ n¨ng bÞ b¾t,nh­ng kh«ng biÕt liÖu hä ®· bÞ b¾t ch­a,hoÆc kh«ng bÞ b¾t mµ chØ bÞ thÈm vÊn, t«i thËnträng. NÕu t«i s¬ ý ®Ó lé ra chitiÕt v« th­ëng v« ph¹t ®èi víi vô ¸n, nh­ng l¹ilµ c¸i chØ cã chóng t«i biÕt víi nhau, mµ thÊyc«ng an biÕt th× b¹n t«i sÏ t­ëng t«i ®· khai,®©m ra mÊt tinh thÇn, khai lung tung.

CÇn ph¶i nh¾c l¹i mét lÇn kh«ngthõa r»ng t«i ch¼ng hÒ cã mét hµnh ®éng chèngchÕ ®é nµo hÕt. C¸c b¹n t«i còng vËy. Téi línnhÊt cña chóng t«i lµ d¸m nãi ng­îc gi¸o ®iÒuchÝnh thèng, cho dï chØ nãi khÏ. T«i tin bän chÊpph¸p thõa biÕt thÕ, nh­ng hä tin r»ng §¶nglµm ®óng - cÇn ph¶i ®Ì bÑp bÊt kú biÓu hiÖnchèng ®èi nµo, cho dï nhá bÐ nhÊt. C¸ch xö lýnh÷ng ng­êi kh¸c chÝnh kiÕn kiÓu Lªnin ®èi víiBerdiaev(23)kh«ng thÓ cã ë ViÖt Nam.

Mét h«m, nh©n hái t«i vÒHoµng Minh ChÝnh, Hoµng ®ét nhiªn ghÐ s¸t mÆt t«i :

- T«i khuyªn anh ®õng nhäclßng b¶o vÖ Hoµng Minh ChÝnh. Anh kh«ng biÕt ®Êyth«i, chø Hoµng Minh ChÝnh cã m­u ®å lín l¾m, anh tamuèn lËt ®æ Trung ­¬ng b»ng mét §¹i héi bÊt th­êng(Hoµng kh«ng nãi ®Õn ®¶o chÝnh), tr­íc hÕtb»ng c¸ch g©y ¶nh h­ëng ngay trong Bé ChÝnh trÞ, vËn®éng Trung ­¬ng chèng l¹i Bé ChÝnh trÞ, bÇu ra banl·nh ®¹o míi... Anh th× chóng t«i biÕt, anh chØ m¶ichuyÖn v¨n ch­¬ng, anh kh«ng biÕt m­u ®å Êy.Anh t­ëng nÕu råi ®©y Hoµng Minh ChÝnh lµm tæng bÝth­ anh ta sÏ dµnh cho anh mét chøc bé tr­ëng ch¨ng ?§õng hßng. Víi Hoµng Minh ChÝnh anh ch¼ng lµ c¸i g×.Mét con tèt trong n­íc cê phiªu l­u, chÊm hÕt. T¹isao anh nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu nãi vÒ nh÷ng ®iÒuanh biÕt ? Hoµng Minh ChÝnh cã quan hÖ mËtthiÕt víi ®¸m c¸n bé bÊt m·n trong qu©n ®éi,hä gÆp gì nhau ë c¶ trong nhµ anh, ®iÒu ®ã anhbiÕt qu¸ ®i chø, nh­ng anh kh«ng chÞu nãi ra. Anhnãi Hoµng Minh ChÝnh kh«ng cã liªn l¹c víi Vâ NguyªnGi¸p nh­ng mÆt anh l¹i thó nhËn r»ng cã råi ®ã. T¹isao anh kh«ng thÓ thµnh thùc víi t«i, dï chØ métlÇn nµy ?

T«i c­êi :

- Hoµng Minh ChÝnh lµm g× lµviÖc cña anh Êy, t«i kh«ng cã tr¸ch nhiÖm ph¶iquan t©m. Anh ta coi t«i lµ con tèt hay con xe còng lµviÖc cña anh Êy. T«i nghÜ anh hiÓu t«i : t«ikh«ng thÝch lµm con tèt hay con xe cña bÊt cø kÎ nµo,trªn bÊt cø bµn cê chÝnh trÞ nµo. Riªng víi anh, t«icòng muèn anh thµnh khÈn víi t«i, dï chØ mét lÇn : anhcÇn g× ë t«i ?

- H·y trë l¹i víi ®iÒu t«ivõa hái anh : cã hay kh«ng ?

- Kh«ng biÕt.

- Anh sÏ kh«ng nãi l¹i chø ?

- T«i sÏ nãi y nh­ thÕ. VíibÊt cø ai, ë bÊt cø ®©u.

Hoµng nh×n ch»m ch»m vµo mÆt t«i:

- Anh to¸t må h«i råi ®ã. Anhkh«ng thÊy trªn mÆt anh må h«i rÞn ra ®ã sao ?

T«i c­êi ph¸ :

- T«i ®¸nh gi¸ anh cao h¬n ®Êy.T«i lÇm, ®¸ng buån. Võa n·y, nhê ¬n nhµ bÕp t«i®­îc ¨n b¸t ch¸o nãng, v× thÕ trªn mÆt t«i cãmå h«i, ®¬n gi¶n lµ vËy.

Hoµng ng­îng ngïng quay ®i :

- Anh vÉn ch­a tr¶ lêi t«i. - t«inh¾c - Nãi ®i : anh cÇn g× ë t«i ?

- T«i cÇn g× ? T«i chØ muèn anhthµnh khÈn b¸o c¸o nh÷ng g× §¶ng hái.

T«i c­êi nh¹t :

- Anh nãi dèi. Giäng cña anhkh«ng thËt thµ khi nãi c©u ®ã. Nh­ng th«i, anh kh«ngmuèn tr¶ lêi còng ®­îc, t«i còng ch¼ng cã quyÒn®ßi hái ë anh sù thùc thµ. T«i mÕn anh, v× ®èivíi t«i anh ng­êi h¬n. Anh kh«ng tù giíi thiÖu,nh­ng t«i biÕt anh lµ cÊp d­íi cña Huúnh Ngù,l­¬ng cña anh thÊp h¬n l­¬ng Huúnh Ngù...

Hoµng ch¨m chó nh×n t«i :

- Anh nãi thÕ cã ý g× ?

T«i nh×n vµo m¾t anh ta :

- §óng lµ l­¬ng anh thÊp h¬nchø ?

- Anh nãi tíi l­¬ng cña t«i®Ó lµm g× ?

- §Ó nãi r»ng t«i ®¸nh gi¸anh cao h¬n thñ tr­ëng cña anh. Anh nãi r»ng ngµnh cñaanh lµ mét ngµnh ®Æc biÖt. Nh­ng theo t«i, nã chØ®Æc biÖt ë chç nã cã qu¸ nhiÒu quyÒnhµnh, phÇn cßn l¹i nã gièng ngµnh tuyªn gi¸o mµ t«ibiÕt, trong ngµnh nµy chñ nghÜa thµnh phÇn còng®­îc ®Èy tíi ®Ønh cao nhÊt, ë ®ã nh÷ng ng­êi cÊpd­íi th­êng giái h¬n cÊp trªn. Chóng ta ®Òu lµc¸n bé c¶. Trong cuéc sèng ®­îc cµo b»ng, t×nh c¶nhchóng ta ch¼ng kh¸c nhau lµ bao. T«i h×nh dung anh cã métgia ®×nh ®«ng ®óc. ChÞ ch¾c lµ gi¸o viªn, ba cäcba ®ång. C¸c ch¸u ¨n c¬m ph¶i nh×n nhau, kh«ng ®øanµo d¸m g¾p qu¸ tiªu chuÈn, kh«ng ®øa nµo ®­îc phÐp¨n h¬n ®øa nµo...

- ???

- T«i ®· th¼ng th¾n nãi víi anhråi : t«i kh«ng biÕt nhiÒu vÒ anh Hoµng MinhChÝnh. §ã lµ sù thËt. RÊt cã thÓ anh Hoµng MinhChÝnh cã nhiÒu chuyÖn giÊu t«i, hoÆc gi¶ anh ÊythÊy kh«ng cÇn nãi víi t«i. V× thÕ mµ t«i kh«ngbiÕt. Ngoµi ra, xin anh hiÓu cho ®iÒu nµy :t«i kh«ng ph¶i kÎ ®­a chuyÖn, v× thÕ cã nh÷ng®iÒu t«i biÕt nh­ng t«i thÊy ch¼ng cÇn nãi l¹ivíi anh lµm g×...

- Anh ®¸nh gi¸ anh h¬i cao ®Êy.Anh kh«ng nãi ng­êi kh¸c sÏ nãi. Vµ hä ®· nãiråi.

- T«i kh«ng cÇn biÕt ai sÏnãi. T«i kh«ng nãi lµ ®ñ. Bëi v× t«i ch¼ng cã g×®Ó nãi. Hoµng Minh ChÝnh kh«ng rñ t«i vµo mét tæchøc nµo. Anh Êy còng kh«ng rñ t«i lµm ®¶o chÝnh.Nh­ng t«i biÕt, c¸c anh rÊt muèn t«i nãi mét c¸ig× t­¬ng tù cho anh ChÝnh, ®óng thÕ kh«ng ? C¸i Êyth× kh«ng ®­îc. Kh«ng bao giê.

Hoµng nhÕch mÐp c­êi.

- Cã c¸i nµy th× ®­îc, t«i s½nsµng nãi : ®ã lµ tÊt c¶ nh÷ng g× thuéc vÒ t«i,thuéc vÒ mét m×nh t«i. Anh cã thÓ ®Ò ®¹tvíi t«i bÊt cø ®iÒu g× cã lîi cho anh. Ch¼ng h¹n,t«i sÏ nhËn t«i lµ ViÖt Quèc, ViÖt C¸ch, §¹iViÖt hay lµ c¸i g× ®ã anh muèn... T«i sÏ ký,thËt ®Êy. Giê ®©y t«i ch¼ng cßn g× ®Ó mµ mÊt.LÞch sö kh«ng mï. Nã sÏ t×m ra sù thËt, nã sÏ lªntiÕng, kh«ng ph¶i trong t­¬ng lai gÇn th× trongt­¬ng lai xa. Cßn ngay b©y giê anh sÏ ®­îc lªn l­¬ng,chÞ vµ c¸c ch¸u sÏ bít ®­îc mét phÇn vÊt v¶. §©ylµ viÖc tèt, cã thÓ lµ viÖc tèt cuèi cïngmµ t«i cã thÓ lµm cho ai ®ã...

Hoµng gÇm lªn, ®Ëp m¹nh tayxuèng bµn :

- A, anh d¸m l¸o h¶ ? L¸o !

- ChÝnh anh l¸o !

T«i tøc l¾m råi, t«i ®Ëp bµncßn m¹nh h¬n. Bé ®å trµ nh¶y lªn, mÊy c¸i chÐn r¬ilo¶ng xo¶ng xuèng nÒn g¹ch, vì tan.

Hoµng chåm tíi :

- Mµy sÏ biÕt tay tao !

Nh×n bé mÆt ®á gay cña Hoµng,nh×n n¾m ®Êm chùc vung lªn cña anh ta, t«i nghÜ anh tasÏ ®¸nh t«i. T«i lïi l¹i, tay vung lªn c¸i ghÕ banan.

- Nµy, b¸o tr­íc cho mµybiÕt, nÕu mµy tiÕn thªm mét b­íc th× hèikh«ng kÞp ®Êy ! - t«i ch¼ng buån gi÷ lÞch sù n÷a -H·y nghÜ tíi vî con mµ dõng l¹i ! NÕu mµy chÕtë ®©y ng­êi bÞ thiÖt sÏ kh«ng ph¶i lµ §¶ng cñamµy ®©u mµ lµ vî con mµy ®Êy !

Kh«ng biÕt cã ph¶i t¹i ¸nhm¾t cña kÎ s½n sµng liÒu m¹ng hay t¹i c¸i g× kh¸c®· lµm cho anh ta tØnh ra, nh­ng Hoµng dõng l¹i ngay tøckh¾c sau c©u nãi cña t«i. Nh­ mét con rèi hÕt cãt,anh ta rò ra, l¼ng lÆng bá ®i. T«i h¹ c¸i ghÕxuèng.

Mét l¸t sau Hoµng quay l¹i víi bétrµ míi, ch¾c lÊy tõ mét phßng kh¸c. Anh ta cÆm côi thudän c¸c m¶nh vì mang ®i råi trë vÒ hÝ ho¸y víic¸i tÇu ngÇm(24).Chê cho n­íc s«i, Hoµng pha Êm trµ míi. Nh×n th¼ng vµom¾t t«i, anh ta nãi, giäng trÇm h¼n xuèng :

- T«i thµnh thËt xin lçi anh.Võa råi t«i cã nãng.

Hoµng d¸m nh×n th¼ng vµo m¾tt«i, cã nghÜa lµ anh ta thµnh thËt.

T«i lÆng lÏ n©ng chÐn trµ lªnmiÖng, chøng tá t«i cho qua chuyÖn võa råi.

T«i còng c¶m thÊy mét chót xÊuhæ. C¬n giËn d÷ trµo lªn, nguyªn nh©n kh«ng ph¶i ët«i, nh­ng t«i ®· kh«ng kiÒm chÕ ®­îc nã.

- T«i còng lÊy lµm tiÕc. -t«i nãi - LÏ ra chóng ta cã thÓ nãi chuyÖn víinhau b×nh tÜnh h¬n. Dï sao chóng ta còng ®· tõng lµ®ång chÝ cña nhau... mét lóc nµo ®ã, tr­íc kia.

T«i nãi thËt lßng. Trong c©u nãicña t«i kh«ng cã bãng d¸ng cña sù ®¹o ®øc gi¶, cñam¸nh khãe chÝnh trÞ. T«i muèn ®­îc nh×n thÊy ë Hoµngmét con ng­êi. Ng­êi cã ®Çu ãc nh­ Hoµng mµ ë phÝanh÷ng tªn v« s¶n l­u manh th× thËt ®¸ng tiÕc.

(1) Nh©n vËt trong sö Trung Quèc,næi tiÕng vÒ tÝnh ®a nghi.

(2) Mét gièng nh·n rÊt quý ëH­ng Yªn, ngµy nay chØ cßn l¹i vµi c©y, nghe nãi rÊtkhã nh©n gièng, cã tªn lµ nh·n tiÕn do nh·n nµyngµy x­a chØ ®­îc dïng ®Ó tiÕn vua.

(3) M¾ng má, phª ph¸n.

(4) T¹i miÒn B¾c ViÖt Namnh÷ng n¨m ®ã, ruéng ®Êt kh«ng ph¶i thuéc nhµ n­ícd­íi d¹ng c¸c n«ng trang tËp thÓ ®Òu thuéc hîpt¸c x·, n«ng d©n chØ ®­îc trång tØa trªn 5% ®­îcNhµ n­íc ®Ó l¹i cho. VËy mµ ë nhiÒu n¬i, thuho¹ch trªn ®Êt 5% nµy cßn lín h¬n thu ho¹ch ®­îc chiatrong hîp t¸c x·.

(5) Mét c¸ch nãi thêi Êy. §Ólo¹i trõ ®èi thñ hoÆc kÎ m×nh kh«ng ­a, ng­êi ta hÊtra ngoµi c¸c chøc vô ®ang n¾m gi÷, cho vÒ h­u nonhoÆc dïng c¸ch kh¸c cã hiÖu qu¶ t­¬ng tù, gäilµ ®¸ xuèng, ®¸ ®i, nh­ng còng cã thÓ ®­a lªnchøc vô cao h¬n ®Ó ve v·n, nh­ng lµ chøc vô h÷udanh v« thùc nh»m v« hiÖu hãa, gäi lµ ®¸ lªn.

(6) Trong chuyÖn kho¸n s¶n phÈmcuèi cïng ®Õn hé n«ng d©n, c¸c ban l·nh ®¹o §¶ngkÕ tiÕp nhau ®· ®i chËm sau «ng Kim Ngäc gÇnhai chôc n¨m (!). ChØ thÞ sè 100 cña Trung ­¬ng §¶ngkhãa IV ®­îc ban ra m·i tíi n¨m 1981 míi kh¼ng ®Þnhc¸ch lµm nµy lµ cã t¸c dông kÝch thÝch s¶n xuÊt.

(7) TruyÖn d©n gian truyÒnkhÈu ë thÕ kû thø 13 l­u truyÒn trong c¸cd©n téc Anglo-Saxon. B¶n dÞch ®Çu tiªn sang tiÕngViÖt cña Vò Ngäc Phan cã tùa ®Ò :"Chµng TiÔu Nhiªn vµ nµng MÞ c¬". Viking lµnh÷ng th­¬ng gia kiªm h¶i tÆc trªn vïng biÓnScandinave vµo kho¶ng c¸c thÕ kû 9-11. Saga lµh×nh thøc chuyÖn th¬ d©n gian nhiÒu chÊt anh hïngca cña B¨ng §¶o (Iceland) vµ Na Uy.

(8) Nhµ v¨n næi tiÕng tr­ícC¸ch m¹ng víi nh÷ng tiÓu thuyÕt vÒ nh÷ngng­êi hïng ®¬n ®éc trong ®êi th­êng.

(9) Nhµ th¬, næi tiÕng víinh÷ng c©u "Ai b¶o tr¨ng Trung Quèc trßn h¬n tr¨ngn­íc Mü ? §ång hå Liªn X« tèt h¬n ®ång hå Thôy SÜ? " trong tËp th¬ Cöa Më bÞ ®¸nh vµo thËp niªn 70.

(10) Kh«ng ph¶i tªn thËt.

(11) Ng­êi mª n­íc Ph¸p, v¨n hãaPh¸p mét c¸ch mï qu¸ng, thiªn vÞ.

(12) Mét lèi nãi chØ sù viÖcrÊt b×nh th­êng, kh«ng cã g× ®Æc biÖt, cã xuÊtxø tõ tªn mét cuèn ký sù "ChuyÖn th­êngngµy ë huyÖn" cña nhµ v¨n Liªn X« Ovetchkine.

(13) Sau ®æi tªn thµnh kh¸ch s¹nHßa B×nh.

(14) Helena Lemanska lµm bé phim C©yTre ViÖt Nam ("Bambuk mãj brat" - C©y tre,ng­êi anh em cña t«i). Roman Karmen lµm phim ViÖt NamTrªn §­êng Th¾ng Lîi ("Boriushisia Vietnam" -ViÖt Nam chiÕn ®Êu). Madeleine Riffaud trë vÒParis viÕt §«i §òa Ngäc (Baguettes de jade).

(15) Sau ®ã, vµo kho¶ng cuèi 1980®Çu 1981 NguyÔn §×nh Thi cßn bÞ ®¸nh tiÕp vÒvô viÕt kÞch "NguyÔn Tr·i ë §«ng Quan".

(16) ChÕ Lan Viªn lÊy høng tõmét bµi nãi chuyÖn néi bé cña Lª DuÈn, trong ®ãLª DuÈn nãi :"Ta ®¸nh Mü lµ ®¸nh cho Liªn X«,®¸nh cho Trung Quèc, cho c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa vµc¶ nh©n lo¹i, ®¸nh cho c¶ bän xÐt l¹i ®ang ®©mvµo l­ng ta...". Nãi chung, nhiÒu bµi th¬ cñaChÕ Lan Viªn ®i s¸t mét c¸ch tuyÖt vêi c¸c®­êng lèi vµ chÝnh s¸ch cña §¶ng.

(17) Nhµ th¬ lín cña Thæ NhÜ Kú.

(18) Khi Êy nhµ v¨n Nguyªn Ngäc®ang lµ bÝ th­ §¶ng ®oµn Héi Nhµ v¨n. B¶n §ÒDÉn ®­îc viÕt ra nh­ lµ b¸o c¸o chÝnh thøc cñaban l·nh ®¹o Héi tr­íc §¹i héi Nhµ v¨n lÇn thø III.

(19) Theo lêi chøng cña nhµ th¬ BïiMinh Quèc.

(20) §ç NhuËn (1922-1991) lµ métnh¹c sÜ c¸ch m¹ng tªn tuæi cña ViÖt Nam.

(21) Tr­ëng ban vç tay.

(22) Theo t«i nhí th× Böu TiÕnlµ ng­êi ®Çu tiªn nãi l¸i ®Êu tranh thµnh tr¸nh®©u.

(23) Nikolai Alexandrovich Berdiaev(1847-1948), triÕt gia cña chñ nghÜa hiÖn sinh C¬§èc. Mét thêi theo chñ nghÜa M¸c, n¨m 1898 bÞ chÝnhquyÒn Nga hoµng bá tï hai n¨m vµ l­u ®Çy ba n¨m.Berdiaev ñng hé C¸ch m¹ng Th¸ng M­êi, nh­ng l¹i chØtrÝch chñ nghÜa M¸c vµ chñ nghÜa b«n-sª-vÝch. Trongthêi gian ng¾n d¹y t¹i tr­êng §¹i häc Quèc giaMoskva «ng truyÒn b¸ triÕt thuyÕt cña m×nhbÊt chÊp sù cÊm ®o¸n cña chÝnh quyÒn x«-viÕt,nh­ng Lªnin chØ trôc xuÊt khái n­íc Nga chø kh«nggiÕt (1922).

(24) Mét kiÓu ®un n­íc b»ng®iÖn dïng 2 l­ìi dao c¹o thay cho d©y may-so.