Huúnh Ngù kh«ng véi v· më ®Çuc«ng viÖc hµng ngµy.

- Nµo, b©y chõ anh viÕt cho tuimét c¸i b¸o c¸o, ng¾n th«i, mét hai trang lµ ®ñ. - ynãi, giäng ngät sít.

T«i nh×n y, chê ®îi.

- VÒ NguyÔn L­¬ng B»ng.

T«i ngÈn ng­êi, t­ëng m×nh nghekh«ng râ.

- ???

- Ph¶i. VÒ Sao §á.

Trêi hìi, ®©y lµ Tr¹i giam HµNéi cña n­íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa hay Háa Lßcña ChÝnh phñ B¶o hé ?

§ã lµ sù thËt. Y nãi víi t«ib»ng giäng nghiªm tóc. T«i kh«ng nghe nhÇm. §óng lµng­êi ta ®ang ra lÖnh cho t«i viÕt mét b¶n khaivÒ NguyÔn L­¬ng B»ng, nh­ vÒ mét tªn ®ång vô.

ChuyÖn g× ®ang x¶y ra bªnngoµi nh÷ng bøc t­êng ®¸ Háa Lß ? Ch¼ng lÏ ng­êinh­ NguyÔn L­¬ng B»ng còng ®· bÞ b¾t ? Kh«ng, kh«ngthÓ thÕ ®­îc. NÕu NguyÔn L­¬ng B»ng ®·bÞ b¾t Huúnh Ngù sÏ nãi b»ng giäng kh¸c, víi nh÷ngtõ kh¸c. Y sÏ nãi ®¹i lo¹i :"NÌ, b©y chõ anhviÕt cho t«i mét b¸o c¸o vÒ th»ng NguyÔn L­¬ngB»ng. Anh biÕt h¾n qu¸ mµ !".

Hay lµ... Lª §øc Thä vµ TrÇnQuèc Hoµn ®· lµm ®¶o chÝnh ?

Khi cßn ë ngoµi t«i ®· ngheng­êi ta th× thµo víi nhau vÒ kh¶ n¨ng Lª §øcThä truÊt quyÒn Lª DuÈn mét ngµy nµo ®ã.BÒ ngoµi quan hÖ DuÈn - Thä cã vÎ kh¨ng khÝt®Êy, th©n thiÕt ®Êy, nh­ng quan s¸t sù léng hµnhcña Thä nh÷ng ng­êi tinh ý cho r»ng ch¼ng chãngth× chÇy liªn minh nµy sÏ tan vì. DÊu hiÖu r¹n nøt®Çu tiªn mµ t«i thÊy lµ th¸i ®é coi th­êng Lª §øcThä cña anh con rÓ Lª DuÈn, tr­íc cïng häcvíi t«i ë Moskva. Ai còng biÕt mËt th¸m riªng cñaThä ®Çy rÉy kh¾p n¬i, Thä kh«ng thÓ kh«ngbiÕt th¸i ®é cña ng­êi nhµ Lª DuÈn ®èi víim×nh.

Kh«i hµi thËt, nÕu nh­ LªDuÈn còng bÞ ®­a vµo ®©y, ë xµ lim bªn c¹nh.

T«i suy nghÜ rÊt lung. T¹i saoHuúnh Ngù, mét tªn nh·i nhÐp tÝnh vÒ th©m niªnc¸ch m¹ng so víi NguyÔn L­¬ng B»ng l¹i d¸m b¾t t«ilµm b¶n khai vÒ bËc tiÒn bèi mµ y x¸ch mÐgäi b»ng tªn trèng kh«ng ? Ph¶i cã mét c¸i lýnµo chø ? Ch¼ng g× hiÖn t¹i NguyÔn L­¬ng B»ng vÉn®­êng ®­êng lµ Tr­ëng ban KiÓm tra Trung ­¬ng,vÒ mÆt chÝnh quyÒn cßn lµ chñ nhiÖm ûyban Thanh tra cña chÝnh phñ.

§Çu thËp niªn 60 cha t«i ®anglµm vô tr­ëng Vô lÔ t©n Bé Ngo¹i giao th× bçng cãquyÕt ®Þnh cña Trung ­¬ng cö ®i häc tr­êng§¶ng cao cÊp NguyÔn ái Quèc.

ViÖc cha t«i ph¶i rêi BéNgo¹i giao liªn quan tíi bé tr­ëng Ung V¨n Khiªm. ¤nglµ ng­êi cã häc, nh­ phÇn ®«ng nh÷ng nhµ m¸c-xÝt®Çu tiªn cña Nam Bé. Uy tÝn cña «ng trong hµng ngòc¸ch m¹ng cao h¬n Lª DuÈn nhiÒu. §iÒu nµy trënªn bÊt lîi cho «ng khi Lª DuÈn thµnh tæng bÝ th­. LªDuÈn kh«ng ­a Ung V¨n Khiªm, lu«n thäc gËy b¸nh xe,t×m c¸ch tèng Ung V¨n Khiªm vÒ h­u. Vô b¶n Tuyªnbè chung Hå ChÝ Minh ký víi l·nh tô ®¶ng céng s¶nTiÖp Kh¾c Novotny(1)do Ung V¨n Khiªm th¶o, Hå ChÝ Minh duyÖt råi ký,sau bÞ Lª §øc Thä ®æ riÖt tr¸ch nhiÖm chomét m×nh Ung V¨n Khiªm ®Ó ®­a «ng ra khái BéNgo¹i giao. Trong viÖc nµy bµn tay Lª DuÈn rÊt râ.

Nh­ng ®ã lµ chuyÖn vÒsau. Håi ®ã «ng Ung V¨n Khiªm thÊy cha t«i cø ph¶i gi÷chøc vô tr­ëng m·i lµ kh«ng hîp lý, míi ®ÒxuÊt cha t«i lµm thø tr­ëng. Bé ChÝnh trÞ kh«ng hµilßng vÒ viÖc nµy. T¹i sao Bé ChÝnh trÞ kh«nghµi lßng th× kh«ng ai biÕt. Cã ng­êi cho r»ng LªDuÈn kh«ng ­a lêi nãi ng­îc, mµ cha t«i l¹i th¼ngtÝnh. Cã thÓ «ng v« t×nh nãi ra mét lêi chØ trÝch®èi víi Lª DuÈn. HoÆc gi¶, ®ã lµ do Lª DuÈn kh«ng­a Ung V¨n Khiªm, ®iÒu nµy cã vÎ cã lý h¬n.Ng­êi ta nhËn xÐt mäi viÖc Ung V¨n Khiªm lµm®Òu kh«ng ®­îc Lª DuÈn ñng hé. C¶ hai gi¶thuyÕt, theo t«i biÕt, ®Òu cã c¨n cø.

§­a ®i häc NguyÔn ¸i Quèclµ c¸ch nhÑ nhµng buéc c¸n bé rêi chøc vô. Cha t«icòng biÕt nh­ vËy. Häc xong khãa NguyÔn ¸i Quèc,cha t«i chuyÓn sang c«ng t¸c t¹i ûy ban thanh tracña chÝnh phñ. ¤ng NguyÔn L­¬ng B»ng kÐo «ng vÒlµm víi m×nh.

Trong c«ng t¸c thanh tra cha t«it×m ra b»ng chøng vÒ sù léng hµnh vi ph¹m c¸cchÕ ®é tµi chÝnh cña Nhµ n­íc ë mét sè nh©n vËtl·nh ®¹o. ¤ng ®Ò nghÞ ®­a viÖc nµy ra ¸nhs¸ng. ¤ng NguyÔn L­¬ng B»ng véi g¹t ®i :

- ViÖc tÕ nhÞ, ta ph¶i xiný kiÕn B¸c ®·.

Cha t«i nãi :

- §©y lµ viÖc cã chøng cørµnh rµnh, anh viÖc g× mµ ng¹i. §¶ng ®· ph©n c«ngchøc tr¸ch cho ta th× ta lµm, hµ tÊt lóc nµo còng ph¶ixin ý kiÕn B¸c. Anh lµnh qu¸, anh C¶ ¹. §¶nggiao cho anh thanh kiÕm ®Ó anh b¶o vÖ sù trongs¹ch cña §¶ng mµ anh kh«ng d¸m dïng nã th× nã thµnhthanh kiÕm rØ mÊt th«i !

T«i t×nh cê ®­îc nghe mÈu ®èitho¹i trªn khi ®­a n­íc s«i lªn cho cha t«i pha trµtiÕp «ng C¶.

- ThÊy viÖc bÊt b×nh mµngo¶nh mÆt ®i ®· lµ tåi. §­îc giao chøc tr¸ch b¶ovÖ d©n mµ thÊy kÎ x©m ph¹m quyÒn lîi cña d©nth× bã tay ngåi ®Êy, sî ®ông ph¶i chóng nã quan tochøc lín cßn tåi h¬n. - cha t«i than thë víi «ng §ÆngKim Giang - T×nh c¶nh nh­ thÕ th× mµy tÝnh, tao cßnngåi ®Êy lµm g× ? Tao nãi th¼ng víi Sao §á:"Kh«ng d¸m lµm viÖc theo l­¬ng t©m lµ lµmtr¸i l­¬ng t©m. Ng­êi qu©n tö kh«ng hµnh ®¹o lµtr¸i ®¹o ! Anh ®Ó t«i vÒ h­u".

T«i biÕt NguyÔn L­¬ng B»ngtõ n¨m t«i lªn m­êi. Mét h«m cha t«i trë vÒ khuya,mÆt ®¨m chiªu. ¤ng nãi nhá víi mÑ t«i :"Anh Sao§á v­ît ngôc råi !"

- Anh Êy hiÖn ë ®©u ? - mÑt«i lo l¾ng.

- §ang ®îi xem sao. Tôi nã lïngd÷ l¾m. Treo gi¶i th­ëng mét v¹n ®ång §«ng D­¬ng choc¸i ®Çu Sao §á.

- §· cã chç trèn cho anh Êych­a ?

- M×nh ph¶i lo cho anh Êy th«i !

MÑ t«i nãi r»ng kh«ng thÓ®Ó Sao §á ë n¬i nµo kh¸c, mäi chç ®Òukh«ng an toµn, ®Òu nguy hiÓm. Ph¶i ®­a «ngvÒ nhµ m×nh. §ã chÝnh lµ chç mËt th¸m Ýt ngênhÊt - chóng kh«ng nghÜ NguyÔn L­¬ng B»ng l¹i vÒnhµ ng­êi b¹n tï võa ®­îc tha.

H«m sau cha t«i mang vÒ tê TinMíi víi dßng nh¾n tin trong môc Rao VÆt :"¤ng C¶ Hµ§«ng hiÖn ë ®©u, vÒ nhµ ngay, c¶ nhµ ®ang®îi «ng".

Mét ng­êi ®µn «ng gµy gß, ®en®ñi tíi nhµ t«i vµo ban ®ªm råi ë l¹i h¼n. C¨nphßng nhá, n¬i ë cña chÞ T­êng(2), ng­êi tr«ng chóng t«i, ®­îc dändÑp l¹i dµnh riªng cho «ng, lò trÎ chóng t«i kh«ng®­îc phÐp ra vµo. Chóng t«i ®­îc bè mÑ dÆn ®i dÆnl¹i r»ng ng­êi ë trong nhµ chóng t«i tªn lµ B¸c C¶Hµ §«ng vµ cÊm chØ kh«ng ®­îc nãi víi ai b¸c ®angë ®©y. ChÞ T­êng ngoan ®¹o ®· ®­îc cha mÑ t«ihuÊn luyÖn ®Ó biÕt c¸ch b¶o vÖ c¸n bé.

Tªn gäi B¸c C¶ Hµ §«ng cßnl¹i rÊt l©u trong trÝ nhí cña chóng t«i. BÝ danh ¤ngC¶, Anh C¶ cña «ng NguyÔn L­¬ng B»ng cã tõ ngµy ®ã.NÕu nã cã tr­íc ch¾c cha t«i ®· kh«ng d¸m dïngnã trong môc Rao VÆt ®Ó t×m «ng.

Cha t«i ®em vÒ nhµ mét c¸im¸y thu thanh Phillips, ®Ó nã trong phßng b¸c C¶.§ªm ®ªm c¸i m¾t thÇn cña nã ¸nh lªn mµu xanh lôctrong v¾t rÊt ®Ñp. ChÝnh quyÒn thuéc ®Þa b¾t d©nph¶i mang m¸y thu thanh ®Õn Nha B­u chÝnh ®Ó kÑpch× kh«ng cho nghe ®µi ngo¹i quèc, chØ ®­îc nghe ®µiHµ Néi vµ Sµi Gßn. C¸i m¸y Phillips kh«ng ®¨ng ký,kh«ng bÞ kÑp ch×, vÉn b¾t ®­îc mäi ®µi trªnthÕ giíi. §ªm ®ªm bè mÑ t«i vµ b¸c C¶ Hµ ®«ngngåi rÊt khuya, ¸p tai vµo bªn loa nghe tiÕng th×thµo cña nã. B¸c C¶ ë nhµ t«i mÊy th¸ng liÒn, chotíi khi vô v­ît ngôc nh¹t dÇn míi bá ®i. MÑ t«i s¾mcho «ng ®ñ lÖ bé ®Ó thµnh mét «ng ch¸nh tænghoÆc lý tr­ëng ra tØnh : « Lôc So¹n, ¸o the th©m,giµy Gia §Þnh...

Khi NguyÔn L­¬ng B»ng v­ît ngôcS¬n La «ng ®­îc mét thanh niªn ng­êi Th¸i tr¾ng dÉn®­êng. §­a «ng ®i khái ®Þa phËn S¬n La xong, trëvÒ nhµ anh bÞ Ph¸p b¾t ®em chÆt ®Çu. T«i ®· tíib¶n Gi¶ng, c¸ch nhµ tï S¬n La vµi c©y sè, vµo mïa thun¨m 1965, ®Ó th¨m gia ®×nh anh thanh niªn nä.Trong ng«i nhµ sµn xiªu vÑo chØ cßn l¹i bµ mÑ anh, métbµ l·o lÈm cÈm, ®iÕc l¸c, hái n¨m c©u míi tr¶lêi ®­îc mét, c©u tr¶ lêi l¹i ch¼ng ¨n nhËp g× víic©u hái. B¸c C¶ Hµ §«ng cña t«i ch­a mét lÇn trël¹i b¶n Gi¶ng ®Ó th¨m hái bµ l·o téi nghiÖp.

- T«i biÕt rÊt Ýt vÒ «ngNguyÔn L­¬ng B»ng. - t«i nãi víi Huúnh Ngù - Tõ ngµyhßa b×nh lËp l¹i «ng Ýt ®Õn nhµ t«i.

- Anh nãi sai råi. NguyÔn L­¬ngB»ng ®Õn nhµ anh nhiÒu nhÊt ®Êy.

T«i nhón vai :

- T«i lµm sao biÕt ®­îc «ngÊy ®Õn nhµ ai nhiÒu nhµ ai Ýt.

- Nh­ng anh sÏ viÕt chí ?

- T«i biÕt viÕt g× vÒ«ng Êy. ChuyÖn quan ®iÓm(3) kh«ng ph¶i chuyÖn ®Ó «ng NguyÔnL­¬ng B»ng nãi víi t«i.

Huúnh Ngù tñm tØm c­êi. Y ng¶ng­êi trªn ghÕ, ®«i m¾t lim dim.

- Tui cã b¶o anh viÕt dµi®©u. ViÕt Ýt còng ®­îc. ChØ vµi dßng còng lµb¸o c¸o, miÔn lµ b¸o c¸o cho x¸c thùc. Kh«ng cø®iÒu chi m×nh trùc tiÕp biÕt míi b¸o c¸o.Anh cø viÕt tuèt tuét nh÷ng chi anh nghe ®­îc ëng­êi kh¸c, «ng giµ kÓ l¹i ch¼ng h¹n. HoÆc nh÷ngchi «ng giµ nãi chuyÖn víi ng­êi nµo vÒ NguyÔnL­¬ng B»ng mµ anh nghe thÊy...

- T«i nghe ng­êi ta nãi nhiÒuvÒ «ng NguyÔn L­¬ng B»ng. - t«i nãi, lµm ra vÎthiÖn chÝ.

- Hä nãi nh÷ng chi ?

- Ch¼ng h¹n, «ng lµ ng­êi rÊtliªm khiÕt, tuy h¬i lÈm cÈm. Thêi bÝ mËt «ng gi÷quü §¶ng, buån c­êi l¾m, ¨n mét hµo «ng còng ghi sæ,qua ®ß mÊt mét xu còng ghi, mËt th¸m mµ b¾t ®­îccuèn sæ Êy th× chóng biÕt hÕt «ng ®i nh÷ng®©u, ¨n c¬m ®Çu ghÕ hay ¨n ë c¬ së kh«ng mÊttiÒn...

- C¸i ní khái cÇn ®­a v« b¸oc¸o. - Huúnh Ngù nh¨n mÆt - Anh nghe «ng giµ nãi chivÒ quan ®iÓm cña NguyÔn L­¬ng B»ng ?

Cha t«i rÊt quý NguyÔn L­¬ngB»ng. Kû niÖm vÒ t×nh b¹n cña hai ng­êi t¹inhµ tï S¬n La cßn l¹i mét tÊm ¶nh cì 6x9, c¶ hai cßntrÎ trong bé quÇn ¸o c¸nh tr¾ng víi hµng sè tï trªnngùc. TÊm ¶nh, nÕu nã may m¾n, ch¾c cßn ®­îc gi÷l¹i trong ViÖn b¶o tµng c¸ch m¹ng. T«i nãi nÕunã may m¾n v× sau khi cha t«i bÞ b¾t mäi hiÖnvËt cã dÝnh d¸ng tíi «ng trong b¶o tµng ®Òu bÞ bá®i. Nh÷ng h×nh ¶nh cña cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m cã«ng trong ®ã kh«ng thÓ bá ®­îc th× bÞ söa l¹i,sao cho kh«ng nhËn ®­îc ng­êi trong ¶nh lµ ai. KÓc¶ nh÷ng th­íc phim hiÕm hoi mµ kiÒu bµo ta ëPh¸p ghi l¹i vÒ chuyÕn ®i cña ph¸i ®oµnViÖt Nam sang dù Héi nghÞ Fontainebleau còng bÞ söal¹i, mÆc dÇu söa phim xi-nª khã h¬n söa ¶nh nhiÒu.TÊm ¶nh «ng Vâ Nguyªn Gi¸p vµ cha t«i di duyÖt ®éiqu©n Gi¶i phãng tõ chiÕn khu T©n Trµo vÒ Hµ Néicòng bÞ söa, cha t«i biÕn thµnh ng­êi kh¸c.

T¹i nhµ tï S¬n La «ng NguyÔnL­¬ng B»ng lµm y sÜ, gäi b»ng phe-m×(4). BÒ ngoµi c«ng viÖc cña «ng lµtr«ng nom tï èm, bÒ trong «ng lµ ng­êi l·nh ®¹otï nh©n chÝnh trÞ. Ban l·nh ®¹o tï nh©n ch¹y cho chat«i ch©n th­ ký bµn giÊy ®Ó viÖc liªn l¹cgi÷a c¸c banh(5)®­îc thuËn tiÖn. Néi vô trong tï ®Òu do Ban®¹i diÖn tï nh©n s¾p xÕp. Cïng tï víi cha t«icã nhµ c¸ch m¹ng T« HiÖu næi tiÕng, c¸c «ng§Æng Kim Giang, Hoµng Minh ChÝnh, L­u §éng, Kú V©n -nh÷ng ng­êi sau nµy bÞ b¾t giam trong vô nhãm xÐt l¹ichèng §¶ng - vµ c¶ hai hung thÇn cña hä lµ Lª §øcThä vµ TrÇn Quèc Hoµn.

- ChuyÖn nhµ tï S¬n La th×t«i cã nghe. - t«i nãi víi Huúnh Ngù - ChuyÖn quan®iÓm cña «ng NguyÔn L­¬ng B»ng thÕ nµo th×kh«ng nghe ai nãi g×.

- Hoµn toµn kh«ng ? NÌ, anh Hiªn,tui nghe anh còng muèn tin mµ thÊy khã tin qu¸. Tui muènanh nãi tui nghe nhËn xÐt cña riªng anh th«i vÒ th¸i®é ch¸nh trÞ cña NguyÔn L­¬ng B»ng, nãi ®¹i thÓth«i, kh«ng cÇn ®i s©u vµo chi tiÕt. Tróng còng®­îc, mµ trËt còng kh«ng sao. Ch¼ng lÏ khi NguyÔnL­¬ng B»ng ®Õn nhµ anh ch¬i mµ anh l¹i kh«ng ngåitiÕp kh¸ch cïng «ng giµ, kh«ng nghe æng nãi chivÒ quan ®iÓm, ®­êng lèi ?

- §©u cã chuyÖn v« lÔ nh­vËy ®­îc ! Kh¸ch cña cha lµ kh¸ch cña cha, con c¸ikh«ng ®­îc phÐp hãng chuyÖn, kh«ng ®­îc phÐp nãileo. Gia gi¸o ë miÒn B¾c lµ thÕ !

- Mçi gia ®×nh cã phÐp t¾ccña nã. §èi víi cha t«i, t«i m·i m·i lµ ®øa trÎ.Nghe ng­êi trong nhµ kÓ l¹i th× b¸c c¶ t«i khi ®·®i lµm råi, cã con c¸i råi vÉn bÞ «ng néi t«i ®¸nh®ßn b»ng phÊt trÇn khi cã lçi.

T«i nãi dèi. T«i lµ ®øa trÎh­. T«i bÞ cha t«i m¾ng nhiÒu vÒ c¸i tËt hãngchuyÖn ng­êi lín. ChÝnh nhê thãi xÊu nµy mµ trongtrÝ nhí cña t«i cßn gi÷ l¹i ®­îc nh÷ng chuyÖnnªn nhí.

- Anh cø viÕt ra nh÷ng g× anhbiÕt. Tui sÏ gîi ý thªm.

T«i thë dµi, ch¸n ng¸n.

Th«i ®­îc, t«i sÏ viÕtvÒ Sao §á, ng­êi anh hïng thêi th¬ Êu cña t«i.ViÕt nh÷ng kû niÖm kh«ng bao giê phai nhßavÒ «ng trong trÝ nhí. Vµo phót ®ã tr­íc m¾t t«ihiÖn lªn h×nh ¶nh «ng C¶ Hµ §«ng quÇn èng thÊpèng cao ®i khái nhµ t«i, x¸ch theo mÊy viªn ngãi trongm¶nh v¶i thay tay n¶i. §ã lµ «ng ®ãng vai mét ng­êinhµ giµu ë quª ra, ®­îc ai m¸ch b¶o tíi nhµ t«i mua®èng ngãi xÕp ë lèi cæng, ngoµi ®­êng nh×n vµoai còng thÊy. Vai kÞch kh«ng ch¾c ch¾n l¾m, v× ®èngngãi kh«ng ph¶i cña nhµ t«i mµ cña nhµ «ng TrÇnTräng Kim(6)ë s¸t n¸ch, chung s©n. Ch¼ng may mËt th¸m hái th×phiÒn, may, chóng ®Ó «ng ®i qua kh«ng nghi ngê.

T«i trë vÒ xµ lim, ngåi yªnlÆng. Thµnh ng¹c nhiªn :

- CËu sao buån vËy ?

- T«i mÖt. - t«i tr¶ lêi choqua chuyÖn.

Cßn trêi, cßn ®Êt, cßn non n­íc,
Cã dÔ ta ®©u m·i thÕ nµy !

Thµnh l¹i ng©m th¬. Anh biÕtt«i ®au, vµ anh kh«ng muèn ch¹m vµo vÕt th­¬ng cñat«i. T«i n»m xuèng, gèi ®Çu trªn ®«i tay. T«i nghetrong tiÕng ng©m th¬ buån b· cña Thµnh cã ©m h­ëngcña giäng h¸t ru con quen thuéc cña vïng ®ång b»ngquª h­¬ng. T«i c¶m thÊy ®­îc vç vÒ, an ñi.

T«i ®¾m ch×m trong nh÷ng suy nghÜmiªn man. Kh«ng, tÊt nhiªn t«i sÏ kh«ng nãi ®iÒug× lµm h¹i b¸c C¶ Hµ §«ng. Râ rµng «ng ®ang bÞ m­uh¹i. Ng­êi ta muèn nh÷ng lêi khai cña t«i, víi t­ c¸chcon cña b¹n «ng, trë thµnh b»ng chøng buéc téi «ngtrong quan hÖ víi cha t«i. Quan niÖm vÒ téitrong chñ nghÜa x· héi l¹ l¾m - nÕu NguyÔn L­¬ngB»ng biÕt quan ®iÓm chÝnh trÞ cña cha t«i mµkh«ng b¸o c¸o víi §¶ng lµ «ng cã téi.

Cuéc hái cung dÉn t«i vÒ qu¸khø gian khæ cña nh÷ng chiÕn sÜ c¸ch m¹ng thêi kúbÝ mËt. H×nh ¶nh nh÷ng cuéc v©y b¾t, nh÷ng tiÕngth× thµo trong ®ªm cña nh÷ng ng­êi ®ang bÞ truy lïng,nh÷ng ng­êi tï bÞ xÝch tay tõng cÆp xuèng bÕnPh­¬ng L©m qua thÞ x· Hßa B×nh trong buæi s¸ng cãs­¬ng mï trªn s«ng §µ, cha t«i bªn kia tÊm l­íi s¾tHáa Lß...l­ít qua tr­íc m¾t t«i. Nh÷ng ng­êi c¸chm¹ng n¨m x­a ®· x©y dùng nªn c¸i g× vËy ?

Theo c¸i que chØ cña thî c¶,nh÷ng ng­êi thî rÌn ngµy ®ªm quai bóa, h×nh dung m×nh®ang lµm nªn b«ng hoa h¹nh phóc cho nh©n d©n. Nh­ng khingÈng ®Çu lªn ®Ó lau må h«i ®Çm ®×a trªn mÆthä chît nhËn ra r»ng tr­íc mÆt m×nh kh«ng ph¶ib«ng hoa, mµ lµ c¸i cïm kiªn cè.

Cho ®ång bµo. Vµ cho chÝnhhä.

(1) Tæng bÝ th­ §¶ng céng s¶nTiÖp Kh¾c (Tchekhoslovakia, tr­íc khi chia thµnh Cénghßa Tchek vµ Céng hßa Slovenia) tõ n¨m 1953. V× ®­ênglèi Sta-lin-nÝt, Novotny bÞ thay b»ng Dubchek vµo n¨m 1968.B¶n tuyªn bè chung nãi trªn ®­îc viÕt theo tinhthÇn Héi nghÞ 81 §¶ng céng s¶n vµ c«ng nh©n n¨m 1960.

(2) VÒ sau nµy do ®­îc «ngNguyÔn L­¬ng B»ng b¸o c¸o ghi c«ng, chÞ T­êng ®­îcnhËn danh hiÖu "cã c«ng víi c¸ch m¹ng", cßnmÑ t«i th× kh«ng. MÑ t«i còng ch¼ng suy nghÜ nhiÒuvÒ chuyÖn nµy. Bµ cho vËy còng ®­îc, còngph¶i, cÇn ghi c«ng nh÷ng ng­êi ®· gióp ®ì c¸ch m¹ng,cßn m×nh ®· lµ ng­êi c¸ch m¹ng råi, kh«ng ph¶i ghic«ng lµm g×. Thµnh thö trong nh÷ng dÞp ®¹i lÔ chÞT­êng ®­îc ®øng trªn lÔ ®µi xem duyÖt binh, cßnmÑ t«i th× ®øng ngoµi ®­êng Phan Chu Trinh xem ®oµnqu©n duyÖt binh vÒ qua.

(3) Håi Êy nãi t¾t quan ®iÓmlµ hµm nghÜa quan ®iÓm ®èi víi hai ®­êng lèitrong phong trµo céng s¶n quèc tÕ.

(4) Do tiÕng Ph¸p infirmier.

(5) Khu giam gi÷, bagne theo tiÕngPh¸p.

(6) Thñ t­íng chÝnh phñ ViÖtNam n¨m 1945 do vua B¶o §¹i lùa chän vµ trao tr¸chnhiÖm lËp chÝnh phñ. Nhµ t«i håi Êy ë sè 65 phèSergent LarrivÐ (phè Nhµ R­îu, tøc NguyÔn C«ng Trø b©ygiê), nhµ «ng TrÇn Träng Kim ë sè 67.