Trªn nÒn cuéc ®Êu tranh gi÷ahai ®­êng lèi víi rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña phongtrµo céng s¶n quèc tÕ trong hai thËp niªn 50 vµ 60næi bËt lªn sù lùa chän, hoÆc nãi cho ®óng h¬n,cuéc ®Êu tranh gi÷a hai xu h­íng tæ chøc x· héi : d©nchñ vµ ®éc tµi.

§¹i héi XX §¶ng céng s¶n LiªnX« ®Æt tr­íc c¸c ®¶ng céng s¶n sù lùa chänkh«ng thÓ tho¸i th¸c : hoÆc lµ chñ nghÜa x· héikiÓu Stalin, hoÆc lµ chñ nghÜa x· héi c¸ch t©n ®ivÒ phÝa d©n chñ ?

Lª DuÈn, nhµ l·nh ®¹o toµnquyÒn vµo nh÷ng n¨m ®ã, kh«ng cÇn suy nghÜnhiÒu, chän t­ t­ëng Mao vµ m« h×nh Trung Quèclµm nÒn t¶ng cho c¸ch cai trÞ. §ã lµ sù lùachän duy nhÊt cã thÓ cã ®èi víi Lª DuÈn, sùlùa chän bÈm sinh, thÝch hîp nhÊt. Cã anh nhµ quª ratØnh nµo mµ l¹i thÝch thó nh÷ng sù phiÒn to¸i,nh÷ng c¸i ®ßi hái ph¶i ®éng n·o trong ®êi sèng thµnhthÞ. Vèn lµ mét nh©n viªn bÎ ghi ®­êng s¾t tr­íc khitrë thµnh nhµ ®éc tµi, Lª DuÈn tÊt nhiªn muèn chØb»ng mét có g¹t lµ b¾t ®­îc con tµu quèc gia ch¹ytheo h­íng m×nh muèn.

Nh­ng hoµn c¶nh ViÖt Nam lócÊy buéc ban l·nh ®¹o §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, bÊtkÓ xu h­íng cña nã thÕ nµo, ph¶i kh«n khÐo gi÷bÒ ngoµi trung dung, kh«ng d¸m ngang nhiªn chöi bíiLiªn X«, chöi bíi trµo l­u d©n chñ ®ang d©ng cao trongthÕ giíi céng s¶n.

ThÕ lµ vµo cuèi n¨m 1963(1) xuÊt hiÖn NghÞ quyÕt 9, mét nghÞquyÕt nöa d¬i nöa chuét, kh«ng cã lËp tr­êng rârµng ®èi víi cuéc xung ®ét t­ t­ëng ®ang diÔn ra gayg¾t trong lßng phong trµo céng s¶n quèc tÕ. TrongnghÞ quyÕt nµy §¶ng ViÖt Nam võa nãi chèng chñnghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i võa nãi chèng chñ nghÜagi¸o ®iÒu(2),víi c©u ch÷ kÝn kÏ, rÊt kinh viÖn, trong mét hÖkh¸i niÖm ®éc ®¸o, khã mµ hiÓu ®­îc ng­êiviÕt nghÞ quyÕt muèn g×. Liªn X« ®äc còngkh«ng thÓ bùc m×nh, Trung Quèc ®äc còng kh«ngthÓ tøc giËn. Theo lêi ®ån th× t¸c gi¶ cña c¸inghÞ quyÕt n­íc ®«i nµy, hay nãi cho ®óng h¬n,ng­êi chÊp bót nã, lµ nhµ kinh viÖn Tr­êng Chinh,®· nhoµi ng­êi ra gióp rËp chñ so¸i Lª DuÈn ®ãngthËt ®¹t mµn kÞch "em ch·, em ch·" víi c¶ haibªn tranh chÊp.

Êy thÕ mµ c¸i NghÞ quyÕt9 l­¬n lÑo, ®­îc nhµo nÆn bëi chñ g¸nh xiÕc ng«nng÷ Tr­êng Chinh, l¹i ra ®êi kh«ng ®­îc th«ng ®ångbÐn giät nh­ c¸c nghÞ quyÕt kh¸c, theo th«nglÖ bao giê còng ®­îc "nhÊt trÝ" th«ng quab»ng nh÷ng c¸nh tay gi¬ cao. Khèn thay, trong giai ®o¹nnµy ®· xuÊt hiÖn lµn sãng ngÇm cña xu h­íng d©nchñ trong §¶ng, ®­îc c¶ mét sè ñy viªn Trung ­¬ngt¸n thµnh. NghÞ quyÕt 9 lµ c¸i Lª §øc Thä vµ®µn anh Lª DuÈn cÇn cã ®Ó trÊn ¸p trµo l­u d©nchñ nä. Nã ph¶i ®­îc ra ®êi, b»ng bÊt cø gi¸nµo. Vµ, vÒ ®¹i thÓ, DuÈn-Thä ®· thµnhc«ng.

Trong NghÞ quyÕt nµy, mÆc dÇulêi lÏ mï mê, lËp tr­êng mao-Ýt cña liªn minhDuÈn-Thä, lµ râ rµng ®èi víi bÊt cø ai kh«ng mï.

Sî c¸c ®¶ng viªn hiÓu lÇm,Tr­êng Chinh gi¶i thÝch thªm trong mét cuéc häp phæbiÕn NghÞ quyÕt 9 cho c¸c c¸n bé cao cÊp vµoth¸ng giªng n¨m 1964 r»ng "CÇn l­u ý c¸c®ång chÝ mét ®iÒu lµ NghÞ quyÕt 9, do t×nhh×nh phøc t¹p trong phong trµo céng s¶n quèc tÕkh«ng thÓ viÕt hÕt ra nh÷ng ®iÒu cÇnnãi. CÇn ®Æc biÖt l­u ý r»ng thùc chÊt cñaNghÞ quyÕt 9 chØ cã thÓ phæ biÕn b»ngmiÖng, ®iÒu ®ã lµ : ®­êng lèi ®èi ngo¹i vµ®èi néi cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ta lµ thèng nhÊtvÒ c¬ b¶n víi ®­êng lèi ®èi ngo¹i vµ ®èi néicña §¶ng céng s¶n vµ Nhµ n­íc Trung Quèc".C¸ch phæ biÕn b»ng miÖng, sî h·i sù ghi ra rârµng trong v¨n b¶n chøng tá tÝnh néi kÝn cña ban l·nh®¹o §¶ng thêi kú Êy. Lµm ra vÎ cã sù ph©n c«ng quèctÕ trong viÖc ®¸nh xÐt l¹i, Lª §øc Thä nãicho râ h¬n n÷a trong mét cuéc häp kh¸c:"Chèng chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i vÒ mÆtlý luËn ta ®Ó cho §¶ng céng s¶n Trung Quèc lµm,cßn vÒ mÆt tæ chøc th× ta tù lµm lÊy".

Cuéc ®¸nh xÐt l¹i b»ng n­ícbät b¾t ®Çu. Kh¾p n¬i ng­êi ta chöi bíi th»ngträc(3),chöi Liªn X« hÌn, Liªn X« sî Mü, Liªn X« ph¶n béi.Mét viÖc mua b¸n bét m× th«ng th­êng cña Liªn X«trong khi n­íc nµy thiÕu hôt l­¬ng thùc ®­îc coinh­ mét thÊt b¹i th¶m h¹i trªn mÆt trËn n«ngnghiÖp. Nh÷ng cæ ®éng viªn bãng ®¸ quªn b½ng tinhthÇn thÓ thao, gµo kh¶n giäng trªn s©n cá trongmét trËn ®Êu giao h÷u :"O¸nh bá mÑ bän xÐtl¹i ®i !". Nh÷ng ng­êi kh«ng ®ång t×nh, lìmiÖng nãi c©u nµo kh«ng gièng lËp tr­êng cña §¶nglËp tøc bÞ chôp cho c¸i mò xÐt l¹i hiÖn ®¹i.

Víi NghÞ quyÕt 9 §¶ng céngs¶n ViÖt Nam ph©n hãa thµnh hai cùc - mét bªn lµnh÷ng ng­êi chñ tr­¬ng chñ nghÜa x· héi d©n chñ ph¸ptrÞ, ®ßi kiÕn t¹o mét x· héi c«ng d©n cã nh©nquyÒn, bªn kia lµ §¶ng cÇm quyÒn kiªn tr× métchñ nghÜa x· héi chuyªn chÕ.

§ã lµ nh÷ng ngµy kh«ng thÓnµo quªn.

D­¬ng B¹ch Mai, con hæ d÷ chèngl¹i ®­êng lèi th©n Trung Quèc ®ét tö khi «ng ®ang dùcuéc häp Quèc Héi t¹i Nhµ h¸t Lín Hµ Néi. Vµo lócgi¶i lao, c¸c ®¹i biÓu kÐo nhau ®i uèng bia ë bar,«ng Mai thÕt tr­íc c¸c b¹n mét chÇu bia mõng sinhnhËt «ng h«m sau. ¤ng ng· xuèng. ly bia ch­a c¹n. Khi xecÊp cøu ®Õn, b¸c sÜ T«n ThÊt Tïng ®Þnh nh¶y lªncïng ®i tíi bÖnh viÖn th× hai thanh niªn lùcl­ìng ¸p s¸t «ng :"Mêi b¸c sÜ quay l¹i tiÕptôc cuéc häp Quèc Héi, viÖc n­íc quan trängh¬n". ChiÕc xe cÊp cøu phãng ®i tr­íc khi T«nThÊt Tïng hiÓu chuyÖn g× x¶y ra víi «ng, haithanh niªn kia lµ ai vµ t¹i sao hä l¹i ng¨n c¶n «ng®i cïng xe ®Ó s¨n sãc b¹n «ng ?

C¸i chÕt cña D­¬ng B¹ch Maigîi nªn mét nghi vÊn. ¤ng ng· xuèng ®óng vµo lóc «ngs¾p söa ®äc mét diÔn v¨n n¶y löa chèng l¹i®­êng lèi x©y dùng x· héi tr¹i lÝnh kiÓu MaoTr¹ch-®«ng, ®ßi §¶ng ph¶i c¶i thiÖn ®êi sèng chod©n chóng, ®ßi thùc hiÖn d©n chñ trong néi b駶ng, trong x· héi, vµ hµng lo¹t vÊn ®Ò kh¸c. BµidiÔn v¨n «ng ®ót trong tói ¸o ®Ó ®äc tr­ícQuèc Héi biÕn mÊt. Nhµ b¸o Th¸i Hång, rÊt th©n víiD­¬ng B¹ch Mai, ®­îc ®äc b¶n th¶o diÔn v¨n mÊyh«m tr­íc ®ã nãi r»ng ®ã lµ mét tuyªn ng«n ch¸ybáng, hïng hån vµ cùc hay. §­îc tin «ng Mai mÊt ®étngét, bµ Mai tõ gi· c¸c ch¸u häc sinh miÒn Nam ëThñy Nguyªn vÒ Hµ Néi ®Ó lµm ma cho chång. Ng«inhµ cña «ng bµ bÞ c«ng an g¸c. Bµ ph¶i lµm d÷ míivµo ®­îc nhµ m×nh. Trong nhµ ®å ®¹c bÞ lôc so¸ttung tãe.

D­¬ng B¹ch Mai lµ mét trong nh÷ngnhµ l·nh ®¹o phong trµo c¸ch m¹ng ë miÒn Nam(4). ¤ng còng lµ mét trÝ thøc yªu n­íccña ®Êt Nam bé. ¤ng tõng du häc Ph¸p, gia nhËp§¶ng céng s¶n Ph¸p n¨m 1926. Trong cuéc næi dËy mangtªn Nam kú Khëi nghÜa «ng ®­îc ñy ban khëi nghÜa dùkiÕn lµm thñ t­íng chÝnh phñ c¸ch m¹ng. N¨m 1935D­¬ng B¹ch Mai tróng cö vµo Héi ®ång thµnh phè SµiGßn tr­íc sù bùc béi cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa.D­¬ng B¹ch Mai còng lµ mét trong nh÷ng nh©n vËt chñchèt cña tê La Lutte, tê b¸o c¸ch m¹ng ®Çu tiªn cã sùb¾t tay gi÷a nh÷ng ng­êi céng s¶n vµ nh÷ng ng­êitê-rèt-kÝt thuéc nhãm c¸c «ng T¹ Thu Th©u, Phan V¨nHïm, TrÇn V¨n Th¹ch(5).

TÝnh c­¬ng trùc, nãng n¶y, chÞu¶nh h­ëng nÆng nh÷ng t­ t­ëng d©n chñ cña §¹i c¸chm¹ng Ph¸p, ®· quen víi c¸ch xö thÕ b×nh ®¼ngkiÓu ph­¬ng T©y, «ng kh«ng ®­îc lßng nh÷ng nhµl·nh ®¹o gèc B¾c. ChÝnh D­¬ng B¹ch Mai chø kh«ng ph¶iai kh¸c ®· vùc dËy c¶ Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng b¹cnh­îc sau thÊt b¹i C¶i c¸ch ruéng ®Êt.Héi nghÞ c¸nbé Trung ­¬ng kiÓm ®iÓm c«ng t¸c C¶i c¸chruéng ®Êt diÔn ra trong bÇu kh«ng khÝ ¶m ®¹m tr­ícviÔn c¶nh mét miÒn B¾c tiªu ®iÒu, thï hËn.D­¬ng B¹ch Mai ®· ®øng lªn, cao giäng h¸t b¶nInternationale(6),mäi ng­êi h¸t theo «ng, vµ Héi nghÞ lÊy l¹i ®­îctinh thÇn.

¤ng Ph¹m Ngäc Th¹ch(7), trong mét c©u chuyÖn vui t¹i nhµ t«ihåi ®Çu thËp niªn 60, nãi víi «ng D­¬ng B¹ch Mai :

- MÊy ch¶ kh«ng ­a mÇy, v× mÇyth¼ng ruét ngùa, nghÜ sao nãi dzËy, lµm mÊy ch¶mÕch lßng, míi l«i c¸i vô mÇy hîp t¸c víi ®¸mtê-rèt-kÝt ra mµ rªu rao.

- Th× mÇy còng bÞ mÊy ch¶ rªurao lµ cã thêi th©n NhËt ®ã th«i. Ch¬i víitê-rèt-kÝt th× mÇy còng ch¬i chí bé. - «ng D­¬ngB¹ch Mai c­êi ngÊt - NÌ, cÈn thËn ®ã, sæ ®en cña mÊych¶ chØ cã ghi thªm v« chí kh«ng cã xãa ®i ®©unghen",

Theo cha t«i, th¸i ®é cña nh÷ngng­êi l·nh ®¹o §¶ng céng s¶n ViÖt Nam ®èi víinh÷ng ng­êi tê-rèt-kÝt lµ kh«ng thÓ hiÓu®­îc. Hä cã thÓ ®oµn kÕt víi bÊt cø aikh¸c, trõ nh÷ng ng­êi tê-rèt-kÝt, thËm chÝ c¶ trongnh÷ng hµnh ®éng cô thÓ chèng l¹i nhµ cÇm quyÒnthuéc ®Þa. §Ó gi¶i thÝch th¸i ®é bÊt céng ®íithiªn nµy, ng­êi ta dÉn «ng Hå ChÝ Minh : "§èivíi bän tê-rèt-kÝt kh«ng thÓ cã mét tháahiÖp hay nh©n nh­îng nµo c¶. Ph¶i lét mÆt n¹ chóngnh­ lµ tay sai cña ph¸t-xÝt, ph¶i tiªu diÖt chóngvÒ chÝnh trÞ" (trÝch b¸o c¸o cña «ng göi QuèctÕ Céng s¶n cuèi n¨m 1939). Qu¶ «ng Hå cã viÕtnh­ vËy. LËp tr­êng cøng r¾n nµy cña «ng ®­îc nh÷ngng­êi nghiªn cøu tiÓu sö «ng gi¶i thÝch b»ng sùcÇn thiÕt ph¶i thanh minh tr­íc mét Quèc tÕ ®anghi d­íi sù chØ ®¹o cña Stalin s¾t thÐp. Håi Êy QuèctÕ nghi ngê lËp tr­êng c¸ch m¹ng v« s¶n cña «ngHå, cho r»ng nã kh«ng v÷ng ch·i. ¤ng cÇn sù ñng hécña Quèc tÕ cho môc ®Ých gi¶i phãng d©n téc hay«ng cÇn tiÒn ®Ó sèng qua ngµy trong khi cßn langb¹t n¬i ®Êt kh¸ch quª ng­êi, mµ Quèc tÕ lµ nguåncÊp ®ì ? §ã lµ ®iÒu kh«ng ai biÕt.

¤ng D­¬ng B¹ch Mai nãi víi t«ir»ng «ng kh«ng ®­îc lßng «ng Hå ChÝ Minh. D­¬ng B¹chMai cã c¸i tËt sèng qu¸ th¼ng. ¤ng ngang tµng, kh«ngchÞu gß m×nh vµo t«n ti trËt tù phong kiÕn, «ng b¹tm¹ng trong lêi ¨n tiÕng nãi. §· quen víi nh÷ng lêit©ng bèc, x­ng tông, «ng Hå ChÝ Minh cã kh«ng ­a «ngcòng ph¶i.

Tr­êng Chinh còng kh«ng ­a D­¬ngB¹ch Mai. §iÒu nµy kh«ng kh¸ hiÓu. Trong Tr­êngChinh cã mÆc c¶m cña kÎ ng· ngùa. Sau sai lÇm C¶i c¸chruéng ®Êt «ng ®inh ninh ai còng coi th­êng m×nh. D­¬ngB¹ch Mai ph¶n ®èi NghÞ quyÕt 9 th× Tr­êng Chinh l¹icoi lµ «ng ph¶n ®èi m×nh.

Lª DuÈn ®Æc biÖt kh«ng ­aD­¬ng B¹ch Mai. Theo nhËn ®Þnh cña nh÷ng ng­êi tõ Nambé ra B¾c tËp kÕt th× sù kh«ng ­a nµy kh«ng ph¶iv× nguyªn do chÝnh trÞ. C¸i chÝnh lµ Lª DuÈn biÕtm×nh ch¼ng bao giê cã ®­îc c¸i mµ D­¬ng B¹ch Mai cã- sù næi tiÕng víi t­ c¸ch mét thñ lÜnh cã trÝtuÖ. D­¬ng B¹ch Mai nãi vÒ Lª DuÈn : "Ch¸u®Ó ý tíi c¸i th»ng cha Êy lµm chi ! T©m trÝbËc nam nhi lµ ®Ó cho sù nghiÖp, th»ng nµy thêichØ lo kiÕm ch¸c vinh quang vµ quyÒn lùc, lóc nµocòng n¬m níp sî ng­êi kh¸c h¬n m×nh. Sù nghiÖp vµvinh quang lµ hai thø kh¸c nhau, nh­ ng«i nhµ víi n­ícv«i phñ bªn ngoµi nã, ch¸u µ !"

D­¬ng B¹ch Mai, nÕu cßn sèngch¾c sÏ chÞu chung sè phËn víi chóng t«i. Kh«ng ph¶ich¾c, mµ ch¾c ch¾n.

Tõ khi cã cuéc ®Êu tranh gi÷a hai®­êng lèi, «ng chèng l¹i viÖc ®­a n­íc ViÖtNam vµo quü ®¹o chñ nghÜa Mao. ¤ng gäi chñ nghÜaMao lµ mãn t¹p pÝ lï(8)cña thæ phØ. Gi÷a lóc ngµnh tuyªn truyÒn ViÖtNam ®­a Mao Tr¹ch-®«ng lªn hµng th¸nh sèng th× «ngngang nhiªn gäi Mao lµ tªn ®ao phñ cña ®¹i ph¸ptr­êng Trung Quèc. ¤ng gi¶i thÝch t×nh h×nh lo¹n l¹chiÖn t¹i ë n­íc l¸ng giÒng b»ng lËp luËn r»ngvµo ®Çu thËp niªn 30 giai cÊp c«ng nh©n Trung Quèc chñyÕu tËp trung ë c¸c thµnh phè duyªn h¶i, trong cuécchiÕn tranh Quèc-Céng nh÷ng ®¹i biÓu ­u tó cñagiai cÊp nµy ®· chÕt dÇn chÕt mßn trong V¹nlý tr­êng chinh, vµ thay vµo chç cña hä lµbän c­êng ®¹o th¶o khÊu thu n¹p ë däc ®­êng.Cho nªn khi biªn khu ThÈm-Cam-Ninh, T©n-Ký-S¸t h×nhthµnh th× vÒ thùc chÊt §¶ng céng s¶n Trung Quèc®· lµ mét ®¶ng thæ phØ, ®øng ®Çu lµ thµnh phÇn v«s¶n l­u manh. Nh÷ng ng­êi céng s¶n bÞ Mao Tr¹ch-®«ngvµ Khang Sinh thñ tiªu dÇn. Ng­êi cßn sèng sãt th× bÞ¸m h¹i trong nh÷ng "cuéc vËn ®éng c¸ch m¹ng"th­êng trùc. ChÝnh c¸i ®ã dÉn tíi t×nh tr¹ng bÊt ænliªn miªn trong n­íc Trung Hoa x· héi chñ nghÜa.

Nh÷ng nhËn ®Þnh ng­îc ®êi cñaD­¬ng B¹ch Mai lµm cho c¸c nhµ l·nh ®¹o ViÖt NamhÕt hån. Së dÜ «ng ch­a bÞ ®ông tíi lµ v× «ngcã danh tiÕng, cã uy tÝn lín trong quÇn chóng.

D­¬ng B¹ch Mai qua ®êi khi ®anglµ ñy viªn Ban Th­êng vô Quèc Héi, phã chñ tÞch HéiViÖt-X« h÷u nghÞ. Sau nµy, nh©n vô t­íng Hoµng V¨nTh¸i råi t­íng Lª Träng TÊn thay nhau ®ét tö ®ónglóc chuÈn bÞ nhËm chøc bé tr­ëng Bé Quèc phßng d­luËn l¹i nh¾c tíi c¸i chÕt ®¸ng ngê cña D­¬ngB¹ch Mai nhiÒu n¨m vÒ tr­íc.

Ngµy ®­a tang «ng, v¨n nghÖsÜ vµ trÝ thøc nghÌo cña Hµ Néi chung nhau mét vßng hoa®Ó bµy tá lßng th­¬ng tiÕc «ng, Ng­êi cñamäi ng­êi. Vò Huy C­¬ng vµ D­¬ng T­êng(9) ®øng ra thu tiÒn phóng.

T«i thay mÆt anh em v¨n nghÖsÜ cã xu h­íng d©n chñ mang vßng hoa tíi trô së MÆttrËn Tæ quèc ViÖt Nam ë ng· t­ Trµng Thi - Qu¸n Sø.Anh em cö t«i lµm viÖc ®ã v× t«i lµ lo¹i vuabiÕt mÆt chóa biÕt tªn råi, cã muèn giÊu còngkh«ng ®­îc, cßn ng­êi kh¸c th× kh«ng nªn lé mÆt lµmg×. Khi t«i ngåi xe xÝch l« chë vßng hoa ®Õn ®Êyth× ®· cã c¶ mét ®¸m ®«ng c¸ ch×m l¨ng x¨ng ëngoµi ®­êng vµ trong s©n. ThÊy vßng hoa lín qu¸, lính¬n nhiÒu so víi vßng hoa cña chÝnh phñ viÕng«ng, víi d¶i b¨ng ch¹y ngang "KÝnh viÕng h­¬nghån ®ång chÝ D­¬ng B¹ch Mai, ng­êi céng s¶n suèt®êi trung thµnh víi lý t­ëng" bän c¸ ch×mËp tíi. Hai tªn lùc l­ìng x¨ng x¸i x«ng tíi khiªnggióp t«i, kh«ng ph¶i ®Ó ®Æt vßng hoa tr­íc linhc÷u mµ ®Ó ®­a thËt nhanh vµo mét chç khuÊtnÎo. T«i cßn ®ang lóng tóng ch­a biÕt xö trÝ ra saoth× Böu TiÕn(10)xuÊt hiÖn. Anh cïng t«i ®­a vßng hoa ng­îc trël¹i, ®Æt nã bªn nh÷ng vßng hoa kh¸c. Tr­íc linh c÷uD­¬ng B¹ch Mai anh nghÑn ngµo ®äc bµi th¬ chia tay:"Hoa mai mõng sinh nhËt. H«m nay ®µnh viÕnganh...." Trë ra, Böu TiÕn m¾t ®Ém lÖ :"Chóng nã tr¾ng trîn qu¸ ! Tëm qu¸ !".

Khi xe tang chuyÓn b¸nh, t«i ®ingay s¸t linh c÷u, lßng trµn ngËp niÒm th­¬ngtiÕc b¸c Mai cña t«i, mµ t«i ®­îc biÕt tõnh÷ng ngµy Th¸ng T¸m s«i næi(11). §i sau t«i lµ Tr­êng Chinh, Hoµng QuècViÖt, hai c¸i mÆt n¹ ®ãng cøng nÐt vÜ ®¹i tùt¹o. QuÇn chóng trµn ngËp ng· t­ Qu¸n sø, lÆng lÏtiÔn ch©n «ng, lµm thµnh mét dßng ng­êi kÐo dµi c¶c©y sè(12)

Böu TiÕn nh÷ng ngµy sau ®ãtrÇm lÆng h¼n. "C¸i chÕt bi th¶m cña «ng Mai lµdÞp cho t«i rµ so¸t l¹i m×nh, anh nãi. M×nh cã nªn cøhÌn m·i ®Ó mµ sèng dai kh«ng ?".

T«i víi Böu TiÕn gÇn nhaunhiÒu trong nh÷ng ngµy chØnh huÊn chuÈn bÞ ®ihäc n­íc ngoµi, ®Çu n¨m 1954. Mäi ng­êi n»mtrong danh s¸ch c¸n bé cña Tuyªn gi¸o Trung ­¬ng lùachän cho ®i häc vÉn ph¶i tr¶i qua sù sµngläc. Böu TiÕn ®· kh«ng qua ®­îc cöa ¶i thµnhphÇn - anh lµ ng­êi trong hoµng téc.

Ng« Y Linh, NguyÔn §×nh Nghi, LªThanh §øc, Ng« M¹nh L©n, Lª §¨ng Thùc, NguyÔn QuangTuÊn, Tr­êng Nhiªn(13)vµ t«i v­ît qua ®­îc cöa ¶i ®ã. Chóng t«i tiÕcthay cho Böu TiÕn. Anh lµ mét nhµ biªn kÞch tµi hoa,mét diÔn viªn xuÊt s¾c. Trong b÷a s«i s¾n ®¹m b¹c thaycho tiÖc chia tay t¹i Khu häc x¸ (nay lµ khu tËpthÓ sinh viªn tr­êng §¹i häc B¸ch khoa) BöuTiÕn dÆn t«i :"Cè mµ häc. Chóng m×nh cãm¾t mµ sê so¹ng nh­ sÈm, hiÓu biÕt th× b»ngc¸i ãc chim sÎ, kh«ng cã häc kh«ng lµm nghÖthuËt ®­îc ®©u". Anh lµ ng­êi rÊt hån nhiªn,rÊt c¶ tin. N¨m 1956 anh còng h¨ng h¸i theo §¶ng ®¸nhc¸c b¹n ®ång nghiÖp trong vô Nh©n v¨n - Giai phÈm,nh­ng vµo nh÷ng n¨m 60 anh s¸m hèi: "M×nh ngu nh­bß. LÏ ra ph¶i nghÜ b»ng c¸i ®Çu cña m×nh, th× l¹itin r»ng ®· cã s½n nh÷ng c¸i ®Çu s¸ng suèt cña c¸cvÞ Êy, ch¼ng cÇn ph¶i suy nghÜ n÷a. Cßn h¬n bß".T«i ra tï, Böu TiÕn lo l¾ng t×m mäi c¸ch gióp®ì t«i trong nh÷ng ngµy ®Çu tiªn trë l¹i víi cuécsèng b×nh th­êng.

Huúnh Ngù kh«ng quªn nh¾c l¹itéi cña t«i trong ®¸m tang D­¬ng B¹ch Mai, nh­ng víigiäng ®é l­îng :

- Th»ng Mai chÕt råi, th«i®Ó cho h¾n må yªn m¶ ®Ñp, kh«ng nãi tíi n÷a.Nh­ng téi khiªu khÝch cña anh trong ®¸m tang h¾n th×kh«ng thÓ bá qua. Th»ng chèng §¶ng mµ c¸c anh lµmnh­ lµ anh hïng, râ kh«ng biÕt d¬. Mµ anh cãbiÕt h¾n bÞ khai trõ khái §¶ng ngay c¶ khi h¾n ®·chÕt råi kh«ng ?

T«i biÕt. C¶ Hµ Néi ®ÒubiÕt. T«i cßn nhí ngµy Êy ®· cã bao nhiªu lêi dÌbØu dµnh cho hµnh ®éng ®ª m¹t cña §¶ng céng s¶n®èi víi mét ®¶ng viªn ®· khuÊt. Bän DuÈn-Thäkhai trõ «ng khi n¾p ¸o quan ch­a ®ãng l¹i. V× sî «ng.Vµ v× c¨m thï «ng.

Trong nh÷ng ngµy häc tËp NghÞquyÕt 9, t«i kh«ng rêi mÈu b¨ng ®en ®­îc g¾n trong®¸m tang D­¬ng B¹ch Mai trªn ngùc. Nh÷ng tªn c¬ héikh«ng bá lì dÞp hái kh¸y :

- Anh ®Ó tang ai vËy ?

- Mét ng­êi th©n. - t«i nh×nth¼ng vµo mÆt hä.

Nh­ng cã nh÷ng ng­êi ®Õnn¾m tay t«i, nãi khÏ :

- Xin chia buån cïng anh. §ã lµc¸i tang chung cho tÊt c¶ chóng ta.

Trong phßng vÖ sinh, mét ng­êimµ tr­íc ®ã t«i kh«ng hÒ chó ý tíi gi¶ vê®i tiÓu ®Ó ®­îc ®øng gÇn t«i.

- T«i xÊu hæ. - anh th× thÇm -T«i hÌn. Anh khinh t«i còng ®­îc, anh chöi t«i còng®­îc, nh­ng xin anh th«ng c¶m cho t«i - t«i cã bèn®øa con nhá vµ mét ng­êi vî bÖnh tËt...NÕukh«ng t«i ®· kh«ng xö sù nh­ vËy.

Trong buæi häc tæ tr­íc ®ãanh ta hïng hæ lªn ¸n "bän ph¶n béi xÐt l¹ihiÖn ®¹i", nh­ mét ng­êi "m¸c-xÝt -lª-nin-nÝt" chÝnh cèng.

C¸i chÕ ®é lµm cho con ng­êihÌn ®i kh«ng thÓ lµ chÕ ®é xøng ®¸ng víi conng­êi. Con ng­êi cÇn ph¶i ®­îc sèng trong t­ thÕ®øng th¼ng, ®Çu ngÈng cao. Lêi thó nhËn cña ng­êib¹n tù nhËn lµ hÌn nh¸t cho t«i thÊy chóng t«i kh«ng®¬n ®éc. Nhµ cÇm quyÒn cã thÓ lµm cho ng­êita sî, nh­ng kh«ng thÓ lµm cho ng­êi ta v× sî h·imµ yªu hä.

Kh«ng hÒ cã cuéc ®Êu tranhgi÷a hai ®­êng lèi ë n­íc ta, t«i nghÜ. VÒ thùcchÊt nã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸i ThiÖn vµ c¸i¸c, gi÷a c¸i §Ñp vµ c¸i XÊu, gi÷a ý muèn ®Òcao Con Ng­êi vµ m­u toan h¹ thÊp Con Ng­êi, ®Èy conng­êi xuèng hµng tr©u ngùa, hµng robot, hµng "c¸i®inh èc kh«ng rØ cña c¸ch m¹ng".

Líp häc NghÞ quyÕt 9 dµnhcho chóng t«i lµ líp cho c¸n bé ngoµi §¶ng, phÇn línlµ trÝ thøc trong c¸c c¬ quan v¨n hãa. L¸c ®¸c cã métsè ®¶ng viªn do bËn c«ng t¸c cßn rít l¹i tõ nh÷ng®ît häc tr­íc vµ mét sè n÷a tuy ®· häc råicòng vÉn ®Õn kh«ng hiÓu ®Ó lµm g×. Chóngt«i ®­îc ph¸t mçi ng­êi mét cuèn nghÞ quyÕtcã ®¸nh sè, ®­îc ®äc t¹i chç, kh«ng ®­îcghi chÐp, kh«ng ®­îc mang ra khái phßng.

L­u Quý Kú, h­íng dÉn viªn,vui vÎ b¾t tay t«i :

- Cã ®Þnh ph¸t biÓu g× kh«ng?

- Mäi sù ®· quyÕt ®Þnhråi, cßn g× mµ ph¸t biÓu ?- t«i nãi.

- Cßn th¾c m¾c th× cø nãi. - L­uQuý Kú c­êi hÒ hÒ - C¸c anh Êy cho b¶o l­umµ.

B¶o l­u tøc lµ ®­îc phÐp gi÷l¹i ý kiÕn mµ kh«ng bÞ trõng ph¹t, lµ sùchiÕu cè cña §¶ng. Tuy nhiªn, ph¶i ghi nhËn r»ng dïsao mÆc lßng sù xuÊt hiÖn danh tõ b¶o l­u còng ®·lµ mét c¸i míi trong sinh ho¹t x· héi d­íi sù l·nh®¹o cña §¶ng, mét dÊu hiÖu d©n chñ. Cã ®iÒusau ®ã nh÷ng ng­êi b¶o l­u nÕu kh«ng bÞ b¾t th×còng bÞ trï dËp, trõ nh÷ng ai véi v· xin rót l¹i ýkiÕn vµ lËp c«ng chuéc téi.

T«i gi¬ tay xin ph¸t biÓu. Tõtrªn bôc gi¶ng L­u Quý Kú hÊp h¸y mét con m¾t nh×nxuèng. Anh cã cè tËt nh¸y mét m¾t, nã th­êng g©y rahiÓu nhÇm, lµm cho ng­êi ta nghÜ r»ng anh t¸nth­ëng hoÆc khuyÕn khÝch.

- T«i cã th¾c m¾c, ®Ò nghÞh­íng dÉn viªn gi¶i thÝch...

L­u Quý Kú l¹i nh¸y m¾t víit«i. H×nh nh­ anh cßn mØm c­êi. Nh­ng héi tr­êng imph¨ng ph¾c. Nh÷ng nhµ m¸c-xÝt ch©n chÝnh vªnh v¸o nh×nt«i.

T«i nhòn nhÆn tr×nh bµy r»ngtrong nghÞ quyÕt cã ghi : ë c¸c n­íc kh«ng cã giaicÊp v« s¶n hoÆc giai cÊp v« s¶n ch­a h×nh thµnh còngcã thÓ thµnh lËp chÝnh ®¶ng m¸c-xÝt lª-nin-nÝt,coi nh­ ®ã lµ mét luËn ®iÓm s¸ng t¹o cña §¶ng.§iÒu nµy t«i kh«ng hiÓu.

L­u Quý Kú giang hai tay, nhónvai. Anh ng¹c nhiªn t¹i sao t«i l¹i kh«ng hiÓu mét®iÒu ®¬n gi¶n nh­ thÕ. T«i ®Ò nghÞ ®­îclªn bôc tr×nh bµy - ë ®ã cã c¸i b¶ng ®en, t«i nãit«i viÕt ra th× anh sÏ hiÓu v× sao t«i th¾c m¾c.

T«i viÕt lªn b¶ng b»ng ch÷ toc©u ®Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ ®¶ng céng s¶n :"§¶ng céng s¶n lµ chÝnh ®¶ng cña giai cÊp v«s¶n", vµ hái L­u Quý Kú :

- T«i nhí c©u nµy cña Lªnin cã®óng kh«ng, anh Kú ?

L­u Quý Kú gËt ®Çu. Anh l¹inh¸y m¾t liªn håi nh­ng t«i c¶m thÊy mÆt anh c¨ngth¼ng.

- Anh kh«ng ph¶n ®èi Lªnin trong®Þnh nghÜa nµy chø ?

L­u Quý Kú ngóc ng¾c c¸i®Çu råi ®¸p :

- TÊt nhiªn lµ kh«ng.

T«i quay xuèng líp häc :

- Cã ai ph¶n ®èi Lªnin kh«ng ?

Mäi ng­êi ng¬ ng¸c. Ph¶n®èi Lªnin ? Cã mµ ®iªn.

T«i nãi tiÕp :

- §ång chÝ Lªnin cã nãi : trongmäi c¸ch chøng minh, chøng minh b»ng to¸n häc lµcon ®­êng ng¾n nhÊt. T«i xin phÐp ®­îc dïng c¸chho¸n vÞ trong to¸n häc ®Ó c¸c ®ång chÝ thÊyv× sao t«i th¾c m¾c. Nh­ vËy, khi giai cÊp v« s¶n kh«ngcã, tøc lµ nã kh«ng hiÖn h÷u, t«i hoµn toµn cãthÓ ho¸n vÞ nã b»ng mét ký hiÖu to¸nhäc biÓu thÞ sù kh«ng cã lµ sè kh«ng.

Khi con sè kh«ng ®­îc thay vµocôm tõ giai cÊp v« s¶n th× ®Þnh nghÜa cña Lªnin trëthµnh rÊt qu¸i dÞ : §¶ng céng s¶n lµ chÝnh ®¶ng cña0 (con sè kh«ng)".

Mét trµng c­êi ré lªn. Nh­ng nãcòng t¾t ngay, rÊt nhanh. L­u Quý Kú t¸i mÆt. Nh÷ngtªn xÐt l¹i nh¸y m¾t víi t«i, r¹ng rì. L­u Quý Kúcho nghØ gi¶i lao. VÒ sau cã ng­êi cho t«i biÕtL­u Quý Kú lËt ®Ët ®i gäi d©y nãi cho ai ®ã,cã lÏ cho Tè H÷u.

H«m sau, L­u Quý Kú gäit«i ra mét chç khuÊt :

- CËu d¹i qu¸ ! Nh÷ng c¸i nh­thÕ kh«ng nªn nãi ra chç ®«ng ng­êi. M×nhkh«ng kÞp ng¨n cËu l¹i...

Anh nãi ch©n t×nh. Víi t«i, L­uQuý Kú bao giê còng ch©n t×nh, kÓ c¶ trong lócgay g¾t nhÊt cña cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi.T¹i sao l¹i nh­ thÕ, t«i kh«ng hiÓu. C¶m t×nhc¸ nh©n lµ c¸i kh«ng ph¶i trong tr­êng hîp nµo cònggi¶i thÝch ®­îc.

- Th× anh b¶o ®­îc b¶o l­u mµ.- t«i ph©n trÇn - Huèng hå t«i cã d¸m nãi ýkiÕn ng­îc nµo ®©u, t«i chØ nªu mét th¾c m¾c.

Anh nh×n t«i, mét bªn m¾t l¹inh¸y liªn håi.

- Th¾c m¾c chÕt ng­êi thÕthµ ®õng th¾c m¾c.

L­u Quý Kú lµ ng­êi kh«ngdÔ hiÓu. Nh÷ng anh em tËp kÕt kÓ trongmiÒn Nam L­u Quý Kú lµ ®Ö tö ruét cña c¶Ba DuÈn lÉn S¸u Bóa. Khi Ba DuÈn lªn ¸n c¶i l­¬ng ñymÞ, ®· kh«ng cã t¸c dông ®éng viªn bé ®éi chiÕn®Êu th× chí, cßn lµm hä yÕu lßng, L­u QuýKú nhanh nh¶u lËp tøc ra lÖnh nghiªm cÊm kh«ng choh¸t c¶i l­¬ng n÷a. ChuyÖn nh÷ng nhµ m¸c-xÝt naycÊm c¸i nµy mai cÊm c¸i kia kh«ng ph¶i lµ chuyÖnl¹. C¸c nhµ l·nh ®¹o miÒn B¾c cÊm tranh héihäa siªu thùc, ®a ®a, lËp thÓ, cÊm nh¹c tr÷t×nh, nh¹c buån, gép chung vµo thµnh "nh¹cvµng", cÊm viÕt v¨n cã "biÓu t­îng haimÆt(14)"th× ë miÒn Nam c¸c bËc thÕ thiªn hµnh ®¹o cÊmcã mét thø nh¹c c¶i l­¬ng th«i cßn Ýt. Khèn nçi,ai còng biÕt nh©n d©n Nam bé yªu mÕn c¶i l­¬ngnh­ thÕ nµo, vµ lÖnh cÊm c¶i l­¬ng g©y ra métph¶n t¸c dông d÷ déi. NhiÒu ng­êi bá kh¸ngchiÕn trë vÒ thµnh chØ v× ë vïng kh¸ngchiÕn kh«ng cã c¶i l­¬ng. Ng­êi ta cßn kÓ khinhËn ®­îc c¸c tµi liÖu lý luËn v¨n nghÖnµo tõ miÒn B¾c göi vµo L­u Quý Kú ®äcxong, ghi chÐp xong lµ ®èt ngay, kh«ng cho ai ®­îc®äc n÷a. ThÕ lµ anh ®éc quyÒn nh÷ng lýluËn v¨n nghÖ x· héi chñ nghÜa ®Ó d¹y dçc¸c v¨n nghÖ sÜ kh«ng bao giê ®­îc tiÕp cËnnh÷ng tµi liÖu nä. Ai còng nghÜ r»ng víi quan®iÓm mao-Ýt cùc ®oan, L­u Quý Kú ph¶i trï t«il¾m, ph¶i ghÐt t«i l¾m, nh­ng hoµn toµn kh«ng ph¶ithÕ, tr­íc sau L­u Quý Kú vÉn dµnh cho t«inh÷ng t×nh c¶m tèt.

ChÝnh L­u Quý Kú cã lÇn rñt«i ra mét tê b¸o ch©m biÕm kiÓu nh­ têCrocodile (C¸ SÊu) cña Liªn X« :

- M×nh ®· tr×nh bµy dù kiÕnvíi c¸c cô råi. VÒ c¬ b¶n c¸c cô t¸n thµnh, nh­ngchØ cho phÐp ®¸nh tíi cÊp tØnh th«i, kh«ng ®­îc phÐp®¸nh lung tung. Trung ­¬ng th× chõa ra, c¸c cô b¶othÕ, ®¸nh c¶ Trung ­¬ng cã mµ lo¹n. Cã mét têb¸o nh­ vËy ë n­íc m×nh th× nh÷ng tªn c¬ héi, nh÷ngtªn l¹m quyÒn míi sî, kh«ng d¸m mÆc søc tung hoµnh.M×nh nh¾m cËu lµm th­ ký tßa so¹n...

Gi¸m ®èc Së B¸o chÝ TrÇn MinhT­íc (nhµ b¸o XÝch §iÓu) t¸n thµnh s¸ng kiÕncña L­u Quý Kú, nh­ng kh«ng mÆn mµ cho l¾m. Lµmmét tê b¸o ch©m biÕm cã nghÜa lµ ®Æt m×nh vµomét hiÓm häa - bÊt cø kÎ cã tËt nµo còng s½nsµng giËt m×nh. Mµ nh÷ng kÎ cã tËt th× l¹i qu¸ s½n.Ch¼ng may tê b¸o cã c©u nµo nh»m tróng, hoÆc kh«ngnh»m mµ tróng, mét vÞ l·nh ®¹o th× chÕt. Bªn c¹nhTrÇn Minh T­íc kh«n ngoan, t«i thÊy L­u Quý Kú thËtthµ vµ ng©y th¬ trong chÝnh trÞ (hiÓu theo nghÜa m­um«). T«i kh«ng nhËn lêi. Mét tê b¸o nh­ thÕ ra®êi lµ hay l¾m, sÏ ®­îc hoan nghªnh l¾m. Nh­ng t«ikh«ng nhËn v× t«i kh«ng chÞu ®­îc sù nöa vêi.

T«i c¶m ¬n L­u Quý Kú ®·nh¾c nhë t«i vÒ c¸i d¹i cña t«i. T«i nãi t«i lÊylµm tiÕc ®· nªu ra mét th¾c m¾c dë h¬i, ch¼ng®Ó lµm g×, ch¼ng cã Ých cho ai. Nh­ng ®· trãtråi, cã muèn còng ch¼ng vít v¸t l¹i ®­îc. L­uQuý Kú an ñi t«i, anh nãi anh sÏ t×m c¸ch Øm nã®i, hoÆc tr×nh bµy nã theo c¸ch kh¸c, sao cho ®ì gaigãc.

Trong c¸ch nãi cña L­u Quý Kút«i hiÓu anh muèn cho t«i biÕt t«i ph¶i cÈnthËn, ph¶i biÕt gi÷ måm gi÷ miÖng. B¾t bÎ Trung­¬ng lµ téi khi qu©n, téi tÇy ®×nh, vµ t«i sÏ khèn®èn v× nã.

(1) Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung­¬ng lÇn thø 9, häp vµo 11.12.1963.

(2) Vµo thêi gian ®ã th«ng th­êngnãi chèng chñ nghÜa xÐt l¹i ®­îc hiÓu lµ chèngLiªn X« (theo c¸ch nãi Trung Quèc), chèng chñ nghÜa gi¸o®iÒu ®­îc hiÓu lµ chèng Trung Quèc (theo c¸chnãi Liªn X«).

(3) ChØ bÝ th­ thø nhÊt §¶ng céngs¶n Liªn X« Nikita Khrusov.

(4) D­¬ng B¹ch Mai (1904-1964), nhµc¸ch m¹ng næi tiÕng cña Nam kú. Thêi thùc d©n Ph¸pcai trÞ §«ng D­¬ng Nam kú ®­îc ®Æt d­íi sù cai trÞtrùc tiÕp cña Ph¸p, Trung kú ®­îc mÉu quèc cho tùtrÞ, B¾c kú thuéc chÕ ®é b¶o hé (protectorat).Nh÷ng ®iÒu kiÖn cña cuéc vËn ®éng c¸ch m¹ngtrong tõng kú cã kh¸c nhau.

(5) C¶ ba «ng nµy ®Òu bÞViÖt Minh s¸t h¹i vµo th¸ng 9 n¨m 1945. Nãi chung,chñ nghÜa Trotsky (theo tªn cña Lev Trotsky, tªn thËt lµLev Davidovich Bronstein, mét nhµ m¸c-xÝt, b¹n chiÕn®Êu cña Lªnin) kh«ng cã ¶nh h­ëng trong phong trµogi¶i phãng d©n téc ë ViÖt Nam. Trªn thùc tÕkh«ng ai hiÓu chñ nghÜa Trotsky lµ g×, kÓ c¶nh÷ng ng­êi céng s¶n. Hä chèng chñ nghÜa Trotskyhïa theo Quèc tÕ 3 chø m©u thuÉn gi÷a chñ nghÜaStalin víi chñ nghÜa Trotsky n»m bªn ngoµi vµ qu¸ xa môctiªu gi¶i phãng d©n téc cña nh©n d©n c¸c n­íc thuéc®Þa.

(6) Quèc tÕ ca, bµi ca cña phongtrµo céng s¶n quèc tÕ, më ®Çu b»ng c©u :"Vïnglªn, hìi c¸c n« lÖ ë thÕ gian !"

(7) Trong C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m «ngPh¹m Ngäc Th¹ch dÉn ®Çu phong trµo Thanh niªnTiÒn phong ë Nam bé. Sau khi ra B¾c häp Quèc Héin­íc ViÖt Nam thèng nhÊt n¨m 1946 «ng ë l¹i lµmc«ng t¸c y tÕ. ¤ng gi÷ chøc bé tr­ëng bé Y tÕtrong mét thêi gian dµi. Mét bé tr­ëng gi¶n dÞ, lµmviÖc hÕt m×nh, ®­îc phong Anh hïng lao ®éng.Ng­êi ta th­êng gÆp «ng trong c¸c qu¸n phë b×nh d©nvµo nh÷ng giê khuya, mét m×nh, kh«ng cã b¶o vÖ, l¸ixe («ng tù l¸i), cÇn vô...nh­ c¸c bé tr­ëng kh¸c.

(8) Mãn hæ lèn, gåm nhiÒu thølinh tinh, kh«ng theo mét kiÓu c¸ch nµo.

(9) D­¬ng T­êng, nhµ th¬ c¸cht©n, b¹n th¬ cña TrÇn DÇn. Trong vô "nhãm xÐt l¹ichèng §¶ng" anh bÞ nghi ngê cã liªn quan víi nh÷ngng­êi bÞ b¾t, nh­ng ng­êi ta chØ thÈm vÊn anh vµi lÇnråi tha.

(10) (1918-1992) Nhµ viÕt kÞch,nghÖ sÜ s©n khÊu næi tiÕng, b¾t ®Çu tõ §oµnkÞch kh¸ng chiÕn Liªn khu 4. Trong thêi kú cã vôNh©n v¨n - Giai phÈm anh ®øng vÒ phÝa chÝnhquyÒn phª ph¸n c¸c v¨n nghÖ sÜ bÞ dÝnh vµo vônµy, sau ®ã anh tØnh ngé, th¼ng th¾n xin lçi anh em.

(11) Ngay sau cuéc Khëi nghÜa Th¸ngT¸m dÉn tíi sù thµnh lËp ChÝnh phñ l©m thêi n­ícViÖt Nam D©n chñ Céng hßa mét ph¸i ®oµn c¸c nhµl·nh ®¹o Nam Bé ®· ra Hµ Néi. HÇu hÕt nh÷ngng­êi trong ph¸i ®oµn ®Òu ë nhµ t«i, ë ng· t­TrÇn H­ng §¹o (Gambetta) vµ Phan Chu Trinh (Rialand).trong®ã cã c¸c «ng TrÇn V¨n Giµu, D­¬ng B¹ch Mai, NguyÔnV¨n T¹o, TrÇn C«ng T­êng, Cao Hång L·nh, Ph¹m NgäcTh¹ch, NguyÔn V¨n T©y...N¨m 1946 gia ®×nh t«i

(12) Trong mét buæi giç «ngD­¬ng B¹ch Mai t¹i Sµi Gßn, thiÕu t­íng T« Kýnãi :"Thµnh phè nµy ph¶i cã mét con ®­êng mangtªn D­¬ng B¹ch Mai. Trong khi ng­êi ta lÊy tªn nh÷ng kÎkh«ng xøng ®¸ng víi mét ngän cá ®Ó ®Æt tªncho mét phè th× ng­êi ta l¹i lê ®i nh÷ng con ng­êi®· kÐo theo m×nh c¶ khèi quÇn chóng ®«ng ®¶o ®Êutranh cho ®éc lËp d©n téc". Nh÷ng ng­êi cã mÆth«m Êy hiÓu «ng muèn nãi kÎ kh«ng xøng ®¸ng víingän cá lµ NguyÔn ChÝ Thanh, mµ tªn ®­îc ®Æt chomét con ®­êng lín t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh.

(13) Nh÷ng v¨n nghÖ sÜ ®Çu tiªn®­îc cö ®i häc n­íc ngoµi. Ng« Y Linh, NguyÔn§×nh Nghi, Tr­êng Nhiªn häc nghÖ thuËt s©n khÊu(Trung Quèc), Lª Thanh §øc, Ng« M¹nh L©n häc héihäa (Liªn X«). Ng« Y Linh vÒ sau trë thµnh métnghÖ sÜ lín cña ngµnh s©n khÊu ViÖt Nam víi tªnhiÖu NguyÔn Vò.

(14) C¸ch nãi bãng giã, kh«ng rârµng.