Mét ®iÒu bÊt th­êng x¶y ra ph¸ tan dßng ch¶y ®¬n ®iÖu cña nh÷ng ngµy tï ®¸ng ng¸n. S¸ng h«m sau, thay v× mÊy cñ khoai hµ l¹nh ng¾t, Sø gi¶ Hßa b×nh mang vµo cho chóng t«i hai suÊt ¨n s¸ng gãi trong giÊy b¸o.

Vµo giê nµy xµ lim cßn tèi. §Ó tiÕt kiÖm ®iÖn, ngän ®Ìn chang chang suèt ®ªm hµnh h¹ chóng t«i l¹i t¾t ngãm vµo ®óng lóc chóng t«i cÇn ®Õn nã h¬n c¶. Trong ¸nh s¸ng mê mê rØ qua cöa th«ng h¬i t«i ph¸t hiÖn bªn trong m¶nh giÊy b¸o lµ hai c¸i b¸nh tÝ hon chØ nhØnh h¬n qu¶ chuèi m¾n mét Ýt.

§µnh ¨n mß vËy. ¡n mß cã c¸i tèt cña nã - m×nh kh«ng bÞ c¶m gi¸c gím ghiÕc khi nh×n thÊy trong miÕng ¨n ®ang ®­a vµo miÖng nh÷ng vËt ®¸ng sî - nh÷ng mÈu r¸c hoÆc nh÷ng con mät. Thêi gian nµy m× viÖn trî dåi dµo ®Ó l­u c÷u trong c¸c kho Èm ­ít cho nªn nÕu kh«ng mèc th× còng ®Çy mät. Nh÷ng con mät ®en tròi hiÒn lµnh ch¼ng cã g× nguy hiÓm cho hÖ tiªu hãa, nh­ng miÕng m× luéc lÉn x¸c mät vÉn lµm t«i rïng m×nh.

CÇm chiÕc b¸nh lät thám trong tay t«i ng¹c nhiªn thÊy nã cßn Êm. C¾n miÕng ®Çu tiªn t«i cßn ng¹c nhiªn h¬n n÷a : nã kh«ng ph¶i lµ thø b¸nh m× chua loÐt nµo ®ã t«i th­êng gÆp, mµ lµ b¸nh m× tr¾ng th¬m phøc, l¹i kÑp ba-tª h¼n hoi.

Vµ ngon ¬i lµ ngon !

T«i ¨n ngÊu nghiÕn. C¸i b¸nh m× ®¸ng yªu tan ra trong miÖng nh­ mét giÊc m¬.

ThËt vËy, c¸i b¸nh m× ngon ®Õn møc kh«ng thÓ tin ®­îc. T«i nãi nh­ thÕ kh«ng ph¶i trªn quan ®iÓm cña ng­êi tï xµ lim th­êng xuyªn ®ãi, thÊy c¸i g× còng ngon. Nã ngon thËt sù, cho dï t«i cã ë bªn ngoµi Háa Lß. Bét m× mÒm vµ th¬m, vá l¹i rßn, ba-tª tuyÖt vêi, ®Õn nçi t«i cã c¶m gi¸c trong ®êi m×nh t«i ch­a tõng ®­îc th­ëng thøc mét mãn ®iÓm t©m nµo ngon ®Õn thÕ. TiÕc qu¸, nã hÕt qu¸ nhanh.

Vµo thêi gian nµy thùc phÈm ë Hµ Néi "kh«ng ®­îc dåi dµo", nãi theo c¸ch cña c¸c nhµ chÝnh trÞ. T¹i c¸c cöa hµng ¨n mËu dÞch quèc doanh chØ cã mét thø phë, l¹i lµ phë chØ cã b¸nh kh«ng cã thÞt, tôc gäi lµ "phë kh«ng ng­êi l¸i(1)". §Ó ¨n ®­îc mét b¸t phë nh­ thÕ cßn ph¶i xÕp hµng rång r¾n, cã khi c¶ nöa giê míi tíi l­ît. TÊt nhiªn, ë ®©u ®ã vÉn tån t¹i nh÷ng qu¸n chui cã ®ñ thø : chim quay, gµ tÇn h¹t sen, vÞt tÇn thuèc b¾c, ba ba hång xÝu.. hoÆc chuyªn doanh tiÕt canh, lßng lîn.... Nh÷ng qu¸n chui nµy, dï lµ chui còng kh«ng ph¶i dµnh cho ®¸m c¸n bé ba cäc ba ®ång chóng t«i. Cho nªn nÕu t«i cã khen c¸i b¸nh m× ba-tª nä lµ cùc kú ngon th× còng kh«ng ph¶i ngoa ng«n.

B÷a ¨n sang träng gi÷a Háa Lß lµm cho Thµnh ng¹c nhiªn kh«ng kÐm. Võa th­ëng thøc dÌ xÎn c¸i b¸nh cßn Êm trong buæi s¸ng l¹nh gi¸ anh võa hái t«i :

- L¹ thËt, sao bçng d­ng ng­êi ta l¹i gië chøng chiªu ®·i chóng m×nh sang thÕ nµy ? Hay hÕt chiÕn tranh råi mµ n»m trong xµ lim m×nh kh«ng biÕt ?

- Hßa b×nh th× Háa Lß nµy ph¶i ån lªn chø. Míi l¹i, hßa b×nh ®©u cã ph¶i tin cÇn ph¶i giÊu.

- Hay lµ s¾p cã ®oµn kiÓm tra ®Õn ?

- Ng­êi ta sî cãc g× kiÓm tra. §oµn nµo còng ph¶i sî Bé Néi vô.

- Ngé cã kiÓm tra quèc tÕ k×a, Hång ThËp Tù ch¼ng h¹n. Hä ®Õn th¨m tï binh, nh©n tiÖn ghÐ qua xem tï m×nh sèng ra sao ?

- C¸i ®ã khã x¶y ra l¾m. - t«i c­êi c¸i gi¶ thuyÕt hìi ¬i cña Thµnh - Cho dï Hång ThËp Tù quèc tÕ cã ®Ò nghÞ. Ng­êi ta sÏ nãi : chóng t«i giam tï thÕ nµo lµ c«ng viÖc néi bé cña chóng t«i, kh«ng khiÕn c¸c ng­êi d©y vµo.

- õ nhØ.

Chóng t«i ®Æt ra ®ñ mäi t×nh huèng. §ñ mäi dù ®o¸n. C¸i nä phñ ®Þnh c¸i kia. Ch¼ng c¸i nµo cã së cø.

Mét ý nghÜ chît lãe lªn trong t«i : rÊt cã thÓ c¸i b¸nh m× liªn quan tíi bøc th­ cña cha t«i ch¨ng, tíi th¸i ®é ngoan ngo·n cña t«i sau khi ®äc bøc th­ ch¨ng ?

Khèn n¹n, th× ra nã lµ phÇn th­ëng cho sù ®Çu hµng ! T«i nghÑn ë cæ häng. N­íc m¾t t«i øa ra.

- C¸i b¸nh nµy ë ngoµi kia giê gi¸ chõng bao nhiªu hë cËu ?

Thµnh hái sau khi nh÷ng dù ®o¸n ®· c¹n.

- T«i kh«ng râ. T«i còng ch¼ng biÕt nã b¸n ë ®©u.

B¸nh m× c¸c lo¹i kÑp thÞt quay, gi¨m-b«ng hoÆc ba-tª ngon nhÊt Hµ Néi chØ cã ë hiÖu Nguyªn Sinh. T«i ®· cã lÇn ¨n ë hiÖu nµy, c¸ch ®©y còng ®· mÊy th¸ng. KhÈu vÞ cña t«i kh«ng thÓ nµo thay ®æi trong thêi gian ng¾n ngñi ®ã, thÕ mµ t«i thÊy c¸i b¸nh m× nµy cßn ngon h¬n b¸nh m× Nguyªn Sinh nhiÒu. ChØ cã thÓ nghÜ ®©y lµ lo¹i b¸nh m× ®Æc biÖt, do mét c¬ së ®Æc biÖt ®­îc ­u tiªn cung cÊp nguyªn liÖu lµm ra. T«i lµ d©n th­êng. C¸n bé nh­ t«i kh«ng ®­îc h­ëng nh÷ng thø kh«ng ph¶i dµnh cho d©n th­êng.

Ng­êi Hµ Néi håi ®ã ®Òu biÕt thµnh phè cã mÊy cöa hµng cung cÊp ®Æc biÖt víi sæ mua hµng ®Æc biÖt. C¸n bé trung cao cÊp mua ë cöa hµng Nhµ Thê, c¸n bé t­¬ng ®­¬ng thø tr­ëng trë lªn th× mua ë cöa hµng T«n §¶n. Cöa hµng Hµng Trèng chØ phôc vô chuyªn gia n­íc ngoµi vµ c¸n bé cao cÊp, gi¸m ®èc cöa hµng nµy lµ bµ em ruét Lª §øc Thä. Hµng hãa ë c¸c cöa hµng cung cÊp ®Æc biÖt phÇn nhiÒu lµ ®å ngo¹i nhËp mua b»ng tiÒn viÖn trî, kh«ng cã b¸n ë ngoµi, ®· hiÕm l¹i rÎ. ChØ ë ®©y míi cã s«-c«-la, phã-m¸t, v¶i ®Ñp, n­íc hoa vv. Do ®ã ngoµi gi¸ trÞ thùc dông phiÕu mua ë c¸c cöa hµng lo¹i nµy cßn cã gi¸ trÞ nh­ niÒm tù hµo ®­îc kh¼ng ®Þnh.

T«i ®­îc nghe mét ®o¹n ®èi tho¹i nh­ thÕ nµy gi÷a hai bµ vî «ng to :

- ChÞ ®i ®©u vËy ?

- Em ®i Nhµ Thê.

- ChÕt chöa, chÞ vÉn cßn ph¶i ®i Nhµ Thê µ ? Em t­ëng nhµ chÞ ®­îc T«n §¶n tõ l©u råi chø. Nhµ em cã ®· hai n¨m råi. ChÞ ph¶i nãi anh xin gÆp anh S¸u ®i, thªm mét bËc chuyªn viªn n÷a cã lµ bao, anh S¸u cho ®Êy, chÞ ®ì vÊt v¶, téi nghiÖp qu¸ !

T«n ti ®¼ng cÊp phong kiÕn bÞ nguyÒn rña tõ khi cã c¸ch m¹ng ®­îc lËp l¹i víi c¸ch gi¶i thÝch nghe hîp lý nh­ng khã lät tai : ®Ó cho c¸n bé l·nh ®¹o cã søc khoÎ tèt ®Æng phôc vô nh©n d©n.

Ng­êi ta kh¸o nhau r»ng ë B¾c Ninh, hay B¾c Giang kh«ng râ, cã mÊy n«ng tr­êng cung cÊp ®Æc biÖt dµnh cho Trung ­¬ng, chØ ë ®ã míi cßn l¹i gièng lóa mét thêi næi tiÕng trong c¶ n­íc nh­ t¸m th¬m, t¸m xoan, nÕp r©u, nÕp c¸i hoa vµng... nay hÇu nh­ ®· tuyÖt chñng tr­íc cuéc x©m lÊn cã l·nh ®¹o cña nh÷ng gièng cao s¶n cho g¹o kh«ng ngon nh­ng ch¾c d¹. Còng chØ ë mÊy n«ng tr­êng nµy míi cã lo¹i bß gièng tèt cho s÷a t­¬i ngon, lîn Ø chÝnh nßi th¬m thÞt, hoa qu¶ toµn ®Æc s¶n. TiÕng lµ dµnh riªng cho Trung ­¬ng, nh­ng còng chØ dµnh cho Bé ChÝnh trÞ víi c¸c ®ång chÝ Trung ­¬ng cæ c¸nh th«i, chø kh«ng ph¶i ñy viªn Trung ­¬ng nµo còng ®­îc h­ëng. Còng theo lêi thiªn h¹ ®ån th× chim bå c©u dµnh cho c¸c vÞ ®­îc nu«i b»ng ®Ëu xanh ®Ó ¨n cho bæ. Thøc ¨n cho Bé ChÝnh trÞ lµ c¸c thø quý hiÕm nµy, do mét bé phËn phôc vô riªng lo l¾ng.

¡n c¸i b¸nh m× ngon t«i l¹i nhí tíi b÷a r­îu su«ng trªn g¸c nhµ NguyÔn Tu©n ë ®­êng TrÇn H­ng §¹o. §ã lµ b÷a r­îu tao ngé. Nhµ v¨n giµ tóm ®­îc t«i lang thang gÇn Nhµ h¸t Nh©n d©n bÌn l«i tuét vÒ nhµ, chø kh«ng cã hÑn tr­íc.

¤ng ®ang lªn c¬n phiÒn muén v× sù xuÊt hiÖn míi ®©y trªn b¸o chÝ mét con ch÷ kú côc.

- Anh xem ®©y, ®äc ®i råi cho t«i biÕt ý kiÕn.

¤ng qu¨ng cho t«i mét tê b¸o chi chÝt nh÷ng dÊu söa lçi. Bµi b¸o ®­îc NguyÔn Tu©n chó ý bÞ «ng söa nh­ söa mo-r¸t(2). C¸ch söa mo-r¸t cña NguyÔn Tu©n rÊt ®Æc biÖt, kh«ng gièng ai - tõ trong khèi ch÷ ch¹y ra lÒ nh÷ng ®­êng th¼ng, ®­êng gÉy, ®­êng ngßng ngoÌo, ®Ó kÕt thóc b»ng nh÷ng ch÷, nh÷ng tõ, cã khi c¶ mét c©u. §é lín cña nh÷ng lçi ph¶i söa phô thuéc ë t©m tr¹ng nhµ v¨n giµ. Khi «ng bùc lªn th× mét dÊu phÈy ph¶i thªm vµo sÏ to b»ng mãng ch©n gµ.

T«i gi¶ vê ch¨m chó ®äc.

- TiÕng ViÖt m×nh kh«ng ®Õn nçi nghÌo, ph¶i kh«ng nµo ? - NguyÔn Tu©n giËn d÷ - Ýt nhÊt th× nã còng kh«ng nghÌo ®èi víi tr×nh ®é mÊy th»ng cha cÇm bót kÐm ch÷ thêi nay. Trong tiÕng ViÖt cã ch÷ y cã ch÷ thÞ. Y chØ anh ®µn «ng, thÞ chØ chÞ ®µn bµ, rµnh rµnh. VËy mµ mÊy th»ng phã tãm(3) thÊt häc l¹i d¸m nghÜ r»ng tiÕng ViÖt ta bÇn hµn. Míi th­¬ng t×nh ®Î rÆn ra cho nã mét c¸i tõ kÐp y thÞ ®Ó chØ mô ®µn bµ ph¹m téi. Khèn n¹n thay cho c¸i tiÕng ViÖt cña «ng cha ! BÊt cø th»ng bá mÑ nµo còng ®Ì nã ra mµ hiÕp ®­îc.

MÆt «ng khæ së nh­ chÝnh «ng bÞ xóc ph¹m.

T«i c­êi xßa. T«i thÝch ng¾m t×nh yªu ch÷ nghÜa cña NguyÔn Tu©n. TÊt nhiªn, t«i ®ång ý víi «ng. Nh­ng còng tÊt nhiªn, t«i, vµ c¶ líp trÎ tôi t«i, ch¼ng bao giê bÞ d»n vÆt, ch¼ng bao giê khæ së nh­ «ng chØ v× mét con ch÷. ¦`th× ng­êi ta ®Î ra mét con ch÷ qu¸i dÞ, ®· chÕt ai ®©u !

§Ó trªu chäc NguyÔn Tu©n mét chót cho vui, t«i rôt rÌ th­a víi «ng r»ng «ng kh«ng nªn véi næi nãng, biÕt ®©u c¸i tõ kÐp y thÞ mµ c¸c phã tãm nghÜ ra chöa biÕt chõng l¹i hay còng nªn. Nã cã thÓ ®¾c dông cho tiÕng ViÖt ®Ó chØ mét ¸i nam ¸i n÷, hoÆc mét pÐdÐraste(4) ch¼ng h¹n. VÊn ®Ò lµ liÖu nã cã tån t¹i ®­îc kh«ng, cã ®­îc nh©n d©n chÊp nhËn kh«ng. Tõ ng÷ còng nh­ con ng­êi, tr­íc hÕt nã ph¶i ®­îc sinh ra ®·, sau ®ã lµ chuyÖn kh¸c : nÕu nã kh«ng chÕt yÓu th× sèng l©u kh¾c lªn l·o lµng. NguyÔn Tu©n trîn m¾t, g¾t Çm lªn. R»ng «ng kh«ng cÇn ®Õn mÊy th»ng phã tãm nh¶y vµo l·nh ®Þa v¨n ch­¬ng ch÷ nghÜa vèn ch¼ng ph¶i cña chóng, r»ng ch¼ng ai khiÕn chóng s¸ng t¹o thªm cho tiÕng ViÖt, r»ng c¸i tõ ®Ó chØ pÐdÐraste trong tiÕng ViÖt ®· cã s½n råi.

Nãi ra ®­îc nçi bùc béi råi, v¬i ®­îc nçi phiÒn muén råi, NguyÔn Tu©n trë l¹i t©m tr¹ng vui vÎ th­êng nhËt. ¤ng lôc trong gãc bµn lÊy ra mét chai r­îu trong v¾t, trÞnh träng rãt hai ly. T«i nhÊp mét ngôm. ¤ng ch¨m chó nh×n vµo mÆt t«i :

- Ngon kh«ng ?

- Th­a b¸c, tuyÖt.

NguyÔn Tu©n c­êi khóc khÝch, ghÐ vµo tai t«i :

- R­îu bé ®Êy !

T«i ngÈn ng­êi. R­îu bé, nã lµ c¸i g× ?

T«i kh«ng ph¶i con ch¸u L­u Linh, nhê c¸c bËc ®µn anh chØ b¶o còng biÕt vâ vÏ ®«i chót vÒ r­îu. NguyÔn Tu©n thÝch r­îu lµng V©n, nh­ng ph¶i do mét l·o n«ng ng­êi lµng nµy cÊt kia, chø ng­êi kh¸c cÊt «ng chª. ¤ng khen r­îu Tr­¬ng X¸, khen võa ph¶i, nãi r­îu Tr­¬ng X¸ ngon ®Êy, ph¶i c¸i h¬i g¾t. ¤ng còng thÝch r­îu Kiªn Lao mµ cha t«i th­êng ®Æt mua ®Ó biÕu «ng. ¤ng nãi r­îu Kiªn Lao ngät giäng mµ cã h­¬ng thÇm. B©y giê «ng l¹i khen mét thø r­îu l¹ ho¾c, t«i ch­a tõng nghe nãi.

NguyÔn Tu©n kho¸i tr¸ nh×n t«i :

- Anh kh«ng hiÓu r­îu bé lµ g× hö ?

- Kh«ng ¹.

- Lµ r­îu-do-Bé-C«ng-an-nÊu ! - NguyÔn Tu©n nhÊn m¹nh tõng tiÕng - T«i ®Æt cho nã c¸i tªn r­îu bé ®Ó ph©n biÖt víi c¸c thø r­îu quèc doanh víi kh«ng ph¶i quèc doanh kh¸c. ViÖt Hïng võa míi x¸ch cho t«i hai chai. Thø nµy ®óng lµ h¶o h¹ng, chØ cã lo¹i r­îu trªn tiÒn, r­îu kh«ng ph¶i ®Ó b¸n míi ngon ®­îc nh­ thÕ.

¤ng gi¶ng cho t«i mét bµi vÒ nh÷ng ngãn nghÒ nÊu r­îu d©n d·, vÒ c¸c lo¹i men víi ®ñ c¸c vÞ thuèc B¾c thuèc Nam. Nghe NguyÔn Tu©n nãi th× cã thÓ nghÜ «ng lµ mét tay nÊu r­îu lËu chuyªn nghiÖp. Mçi lÇn ®Õn ch¬i víi NguyÔn Tu©n lµ mét lÇn t«i häc thªm ®­îc mét chót kiÕn thøc Ýt ng­êi biÕt. ChØ cÇn g·i ®óng chç ngøa cña «ng. Ph¶i cè mµ nhí n»m lßng, chí cã gië giÊy bót ra ghi chÐp. ThÊy anh ghi chÐp th× thÓ nµo «ng còng sõng sé :"§Þnh ghi ®Ó b¸o c¸o t«i ®Êy hö ?"

- ViÖt Hïng chÇu nµy ®Õn t«i lu«n. M×nh cø s¾p hÕt r­îu lµ y nh­ r»ng nã x¸ch r­îu ®Õn, tµi thÕ ! - NguyÔn Tu©n quay l¹i c©u chuyÖn nãi dë - LÇn nµo còng mét thø nµy th«i. C¸n bé th­êng nh­ m×nh tiÒn ®©u mµ lóc nµo còng r­îu ngon ? M×nh th× gÆp ch¨ng hay chí, V¨n §iÓn còng õ, Lµng V©n cµng tèt, miÔn b¹n ®Õn nhµ cã r­îu ®·i ? C¸i nµy kh«ng ph¶i r­îu b×nh th­êng, c¸i nµy gäi lµ "ph­¬ng tiÖn c«ng t¸c" ®©y, t«i nghÜ thÕ. Míi b¶o nã :"Anh víi t«i lµ b¹n vong niªn, m×nh gÆp nhau nªn nãi chuyÖn v¨n ch­¬ng ch÷ nghÜa, chuyÖn c¸c thó ch¬i cña c¸c cô ngµy x­a, vui h¬n. §õng nãi chuyÖn chÝnh trÞ, t«i nhøc ®Çu". Nã tµo lao mét l¸t råi vÒ. R­îu th× ®Ó l¹i. Nµy, th»ng Êy kiÕn thøc réng ra phÕt !

Tõ r­îu bé, do tÝnh chÊt chËt hÑp cña nã, chØ mét sè Ýt ng­êi biÕt, mµ ph¶i lµ nh÷ng ng­êi ®· tõng ®­îc NguyÔn Tu©n hoÆc V¨n Cao ®·i r­îu kia, bëi v× ViÖt Hïng, theo t«i biÕt, chØ biÕu cã hai «ng mµ th«i.

ViÖt Hïng lµm viÖc ë Bé Néi vô, ë c¬ quan nµo trong bé t«i kh«ng râ, c¸c «ng b¹n t«i còng kh«ng râ. Chóng t«i tÕ nhÞ kh«ng hái, ViÖt Hïng th× kh«ng tù nãi ra. Lµ ng­êi qu¶ng giao, cã kiÕn thøc réng, ViÖt Hïng nhanh chãng ®¸nh b¹n víi c¸c v¨n nghÖ sÜ lo¹i cøng ®Çu vµ nöa cøng ®Çu nh­ V¨n Cao, NguyÔn Tu©n, NguyÔn S¸ng, §Æng §×nh H­ng, Tö Ph¸c, Kim L©n vv... Mäi ng­êi x× xµo r»ng ViÖt Hïng lµ c¸ næi lµm nhiÖm vô c¸ ch×m. M×nh sî qu¸i g×, cø th¶n nhiªn mµ ch¬i, anh em nãi, cø ®Ó cho ViÖt Hïng nã b¸o c¸o. Cßn h¬n ®Ó mÊy th»ng c¸ ch×m i tê kiÕm chuyÖn lËp thµnh tÝch, m×nh cã lµm qu¸i g× ®©u mµ sî.

Nh­ng nãi cøng thÕ th«i, chø trong quan hÖ víi ViÖt Hïng anh em v¨n nghÖ sÜ vÉn cø rîn rîn. Sau nµy, ch¬i víi ViÖt Hïng l©u råi, hiÓu ViÖt Hïng kü h¬n, t«i cho r»ng c¸i sù c¶nh gi¸c th¸i qu¸ ®èi víi ViÖt Hïng cña anh em chóng t«i h¬i bÖnh ho¹n. Nçi sî h·i nµy n»m trong nçi sî h·i chung cña d©n chóng ®èi víi c¸i chÕ ®é hµm chøa rÆt tai häa cho mçi ng­êi mçi nhµ. Cã lÇn NguyÔn Tu©n rñ rØ khuyªn chóng t«i ph¶i häc thuéc c¸ch chia vÐc-bê (5)sî ë mäi ng«i thø : t«i sî anh, anh sî t«i, chóng ta sî nã, nã sî anh, chóng t«i sî c¸c anh, nã sî chóng ta, chóng ta sî chóng nã, c¸c anh sî chóng t«i v©n v©n..., cø thÕ mµ chia. Thuéc hÕt th× sèng míi dÔ.

T«i quen ViÖt Hïng trong mét thêi gian kh«ng ®Õn nçi ng¾n, ®ñ ®Ó hiÓu mét con ng­êi. T«i nghÜ nÕu sè trêi run rñi cho ViÖt Hïng lµm bé tr­ëng C«ng an th× cßn tèt cho n­íc ta h¬n nhiÒu so víi ®­¬ng kim bé tr­ëng TrÇn Quèc Hoµn. Nh­ng anh m·i m·i chØ lµ mét c¸n bé lµng nhµng, mét chuyªn gia s¸ng t¸c b¸o c¸o, thØnh tho¶ng ®­îc mêi gi¶ng bµi cho mét líp huÊn luyÖn. Anh lµ ng­êi tèt, nh­ng trong mét x· héi kh«ng ®Ò cao lßng nh©n ¸i, mµ ®Ò cao ®Êu tranh giai cÊp vµ c¶nh gi¸c c¸ch m¹ng, anh chØ d¸m lµm nh÷ng ®iÒu tèt trong ®iÒu kiÖn chóng kh«ng lµm thiÖt h¹i ®Õn m×nh. ViÖt Hïng cã thÓ thµnh b¹n th©n cña chóng t«i nÕu anh kh«ng ph¶i lµ c«ng an. T«i coi c¸i ®ã nh­ mét sù thiÖt thßi cho c¶ hai bªn, cho anh nhiÒu h¬n cho chóng t«i.

Tr­íc khi bÞ b¾t vµi ngµy t«i cã ®Õn ch¬i nhµ ViÖt Hïng. Anh tiÕp t«i víi vÎ mÆt ng­îng ngïng. Vô khñng bè tr¾ng ®ang lµm x«n xao d­ luËn. Anh thÊy m×nh ch¼ng ®Ñp ®Ï g× khi ®øng ë phÝa chÝnh quyÒn. T«i hái vç mÆt :

- ThÕ nµo, nhµ chuyªn chÝnh v« s¶n, liÖu tí cã bÞ b¾t kh«ng ®Êy ?

ViÖt Hïng lµm ra vÎ bËn bÞu víi Êm trµ ®Ó tr¸nh c¸i nh×n sç sµng cña t«i :

- Bé phËn m×nh kh«ng dÝnh tíi vô ®ã. §©y lµ viÖc cña Ban tæ chøc Trung ­¬ng...

- Nh­ng c«ng an th× ®i b¾t ?

ViÖt Hïng nhón vai.

H«m Êy t«i quªn khuÊy kh«ng hái NguyÔn Tu©n c¸i tõ ViÖt chØ pÐdÐraste trong b÷a r­îu vµ rÊt ©n hËn ®· kh«ng hái «ng. Nã ch¾c ch¾n ph¶i thó vÞ. R­îu bé cña «ng ªm qu¸, lµm t«i say lóc nµo kh«ng biÕt. Mµ ®· say th× t«i l­êi.

T«i ®· ®i ra ngoµi lÒ c©u chuyÖn.

Cã lÏ c¸i b¸nh m× ngon lµnh kia còng ®­îc chÕ t¹o t¹i mét lß b¸nh ®Æc biÖt, lß b¸nh m× bé, nãi theo c¸ch cña NguyÔn Tu©n. C¶ ba-tª còng thÕ, nã lµ ba-tª bé.

C¸i b¸nh m× ®· tiªu hÕt råi Thµnh míi b×nh luËn :

- Thø nµy, cËu ¹, kh«ng ph¶i thø dµnh cho tï. Tõ ngµy vµo ®©y t«i ch­a bao giê thÊy nã.

T«i im lÆng.

- Tiªu chuÈn cao thÕ nµy chØ dµnh cho tï ®Æc biÖt th«i, ®Æc biÖt thÕ nµo t«i kh«ng biÕt, nh­ng kh«ng thÓ cã chuyÖn tï th­êng ®­îc ¨n. Ngoµi kia cËu chuyªn viªn mÊy ?

- Chuyªn viªn ®©u mµ chuyªn viªn. T«i c¸n sù ba.

- Sao ? CËu mµ cã c¸n sù ba th«i ­ ?

T«i c­êi buån.

- ThËt mµ. GiÊu anh chuyÖn l­¬ng lËu lµm qu¸i g×.

- ThÕ th× ®óng lµ cËu bÞ l­êm råi. Tr×nh ®é cËu ph¶i chuyªn viªn chø ®©u cã ë møc c¸n sù. B­íng, ph¶i kh«ng ? ThÕ nh­ng ë ®©y cËu ®­îc ®èi xö kh¸c th­êng ®Êy. - Thµnh gËt gï - G× th× g×, ng­êi ta còng coi cËu lµ tï ®Æc biÖt, hoÆc do chiÕu cè, hoÆc do sù vô ch­a râ rµng. H× h×, thÕ lµ t«i ví bë - ®­îc ¨n theo.

Chóng t«i ®· th©n mËt h¬n. Thµnh h¬n t«i chõng d¨m tuæi. Kh«ng nhí tõ lóc nµo anh tù cho phÐp m×nh gäi t«i b»ng cËu.

T«i vÉn cßn ng©y th¬. Trong nh÷ng dù ®o¸n do c¸i b¸nh m× bé g©y ra thÊp tho¸ng c¶ hi väng ®­îc th¶. T«i nghÜ : nÕu kh«ng ®Þnh th¶ th× hä chiÒu t«i lµm g× ? T«i biÕt nh÷ng nhµ l·nh ®¹o cña chóng t«i l¾m, hä kh«ng bao giê cã tinh thÇn hiÖp sÜ ®èi víi kÎ thï. Trong hä kh«ng cã kh¸i niÖm qu©n tö. Giái l¾m th× hä còng chØ ®¹t møc ®¹i tiÓu nh©n mµ th«i.

TÊt nhiªn kh¶ n¨ng th¶ chóng t«i kh«ng thÓ lo¹i bá. D­ luËn, nh­ mét lµn sãng ngÇm m¹nh mÏ, bÞ coi khinh ®Êy, bÞ ®µn ¸p ®Êy, nh­ng nã vÉn sèng, vÉn tån t¹i, vµ kh«ng ph¶i nã kh«ng cã søc lµm nhµ cÇm quyÒn nao nóng.

Nh©n d©n bÞ ph¶n béi. §ã lµ ®iÒu râ rµng. Cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ®· thµnh c«ng rùc rì trong sù thay thÕ nh÷ng «ng chñ da tr¾ng b»ng nh÷ng «ng chñ da vµng. C¸i kh¸c lµ c¸ch cai trÞ cña nh÷ng «ng chñ míi tinh tÕ h¬n nh÷ng «ng chñ cò nhiÒu. Mäi sù bãc lét, ®Ì nÐn giê ®©y ®­îc tiÕn hµnh trong tiÕng kÌn hoan hØ ngîi ca cuéc ®êi míi, trong cê xÝ rîp trêi, trong ¸nh lÊp l¸nh cña vµng m¹ phñ lªn mäi tèi t¨m, tñi nhôc, tiÕng r×u ®ao phñ ch×m nghØm trong khóc qu©n hµnh, vµ ®¸m ®«ng bÞ mª mÈn bëi nh÷ng lêi cæ vò hïng hån rÇm rËp kÐo nhau ®i tíi miÒn ®Êt høa ë tÝt mï tÇm m¾t kh«ng nhËn thÊy m¸u ®ång bµo nh¬m nhíp d­íi ch©n m×nh.

T«i ®· ®i trong ®¸m ®«ng bÞ th«i miªn, trong cuéc lªn ®ång vÜ ®¹i.

Ng­êi ®Çu tiªn muèn thøc tØnh t«i lµ c« ruét t«i lÊy chång ë phñ Xu©n Tr­êng. Chång bµ, mét «ng ch­ëng b¹42, lµ mét ng­êi yªu n­íc kh«ng céng s¶n. ¤ng ñng hé c¸ch m¹ng tõ håi bÝ mËt, tham gia tæng khëi nghÜa, trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p võa lµm trong ban héi tÒ2 ®Ó gi÷ thÕ c«ng khai võa lµm chñ nhiÖm ViÖt Minh x·. Trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt, «ng bÞ ®­a ra ®Êu, bÞ vu lµ ph¶n ®éng, nhµ cöa bÞ tÞch thu, gia ®×nh bÞ khñng bè. §Õn khi §¶ng söa sai, «ng chØ cßn kÞp lÕt vÒ ®Õn nhµ ®Ó t¾t thë trong vßng tay vî con.

Nh÷ng viÖc x¶y ra víi c« t«i t«i kh«ng biÕt. T«i ®ang häc ë Liªn X«. Trë vÒ ViÖt Nam, n¨m 1957, lµm phim ¸nh S¸ng Th¸ng M­êi nh©n dÞp kû niÖm 40 n¨m c¸ch m¹ng Nga, t«i míi gÆp c«. C« t«i khuyªn t«i :

- Ch¸u ph¶i tØnh trÝ, chí cã nghe céng s¶n. Céng s¶n bÊt nh©n l¾m. M×nh lµ ng­êi tö tÕ, ph¶i biÕt chän b¹n mµ ch¬i. Nghe ngon ngät l¾m vµo råi ®i theo hä, hèi kh«ng kÞp !

§ã lµ bµ c« ®­îc chóng t«i, nh÷ng ®øa ch¸u bµ, träng nhÊt, yªu nhÊt. C¶ hä phôc bµ tÇn t¶o mét m×nh dùng nªn c¬ nghiÖp. Bµ ch¼ng bãc lét ai, ch¼ng xin xá ai. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm cho bµ trë nªn giµu cã lµ sù keo kiÖt. Mét con t«m gi¶o kho cña bµ ®ñ lµm thøc ¨n cho t«i suèt b÷a c¬m - nã mÆn khñng khiÕp.

Cha t«i bÇn thÇn nghe t«i kÓ t©m sù cña c«. ¤ng buån : "§µnh r»ng §¶ng cã sai lÇm, nh­ng §¶ng ®· thÊy sai, ®· nhËn sai ®Ó söa ch÷a. Kh«ng nªn v× mét sai lÇm mµ phñ nhËn mäi c«ng lao cña §¶ng. C« nãi §¶ng bÊt nh©n lµ kh«ng ®­îc. NÕu §¶ng lµ bÊt nh©n th× sao bè l¹i ë trong hµng ngò cña §¶ng ?"

T«i tin cha t«i. T«i kh«ng nghe lêi c« t«i khuyªn. Khi con ng­êi bÞ xóc ph¹m th¸i qu¸ th× ph¶n øng cña hä còng th¸i qu¸, t«i nghÜ thÕ. Chø c« t«i ch¼ng cã h»n thï g× víi c¸ch m¹ng. N¨m cha t«i m­êi s¸u tuæi, «ng tù m×nh viÕt truyÒn ®¬n ®i r¶i ë thÞ x· Th¸i B×nh råi bÞ b¾t, chÝnh c« t«i ®· ®¸nh ®­êng qua ®ß Bång Tiªn ®éi g¹o ®i nu«i em. KÓ chuyÖn cho t«i nghe, bµ c­êi ph« hµm r¨ng ®en nh­ng nhøc :"Bè «ng d÷ ra quû, lµm c¶ nhµ b¹t vÝa. ¤ng bµ h·i qu¸, b¾t b¸c C¶ ®i lo cho «ng em ra. May mµ bè «ng ch­a ®Õn tuæi, chø kh«ng th× T©y nã cho rò tï..."

Ng­êi thø hai kh«ng cßn tin ë chñ nghÜa céng s¶n lµ vî t«i. Vî t«i theo häc ngµnh kiÕn tróc Ba Lan vµo nh÷ng n¨m x¶y ra nh÷ng cuéc biÓu t×nh ®Çu tiªn cña c«ng nh©n lµm lung lay nÒn mãng chÕ ®é céng s¶n ë ®©y. Vî t«i kh«ng sinh ra vµ lín lªn trong mét gia ®×nh thuéc tÇng líp trªn, còng kh«ng ph¶i trong mét gia ®×nh trÝ thøc. Qua nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe ë n­íc nµy vî t«i ®i ®Õn mét kÕt luËn bÊt ngê :"Chñ nghÜa céng s¶n kh«ng cã t­¬ng lai, anh ¹. Nã kh«ng ®­îc lßng d©n".

Ng­êi thø ba c¶nh tØnh t«i lµ tiÓu ®oµn tr­ëng §Ých. Anh r¬i vµo tï trong tr­êng hîp o¸i o¨m : anh cho phÐp mét chiÕn sÜ m­în com-m¨ng-ca cña ®¬n vÞ vÒ quª c­íi vî. Ng­êi anh em kÕt nghÜa cña chó rÓ, d©n téc M­êng T©y B¾c mõng em nu«i mét côc thuèc phiÖn b»ng n¾m tay ®Ó chó rÓ b¸n ®i lo ®¸m c­íi. Chó rÓ bÞ b¾t, hai phï rÓ bÞ b¾t theo, thñ tr­ëng ®¬n vÞ bÞ coi lµ tßng ph¹m, lÜnh ¸n n¨m n¨m tï. Tõ nhµ tï trë vÒ §Ých thay ®æi h¼n. Ng­êi ta b¶o anh khiÕu oan ®Ó trªn xÐt l¹i vô ¸n, anh ch¼ng buån viÕt ®¬n. Anh nãi víi t«i :"T«i kh«ng bùc v× c¸i ¸n. NhÇm lµ chuyÖn th­êng, huèng hå trong vô nµy t«i còng cã c¸i sai. Nh­ng t«i sai lµ mét chuyÖn. C¸i c¸ch ®ång chÝ ®èi xö víi nhau thÕ nµo lµ chuyÖn kh¸c. Nhµ tï cho t«i thÊy mét ®iÒu : kh«ng cã t×nh ®ång chÝ ! Chóng ta nhÇm. B©y giê t«i míi hiÓu : «ng Hå kh«ng ph¶i ®ång chÝ cña ta, «ng Êy còng lµ vua nh­ c¸c «ng vua kh¸c, l¹i kh«ng ph¶i vua hiÒn. ¤ng Êy biÕn nh÷ng con ng­êi l­¬ng thiÖn thµnh nh÷ng con quû. ¤ng Êy lµ quû v­¬ng".

T«i an ñi anh, nh­ng kh«ng ®ång ý víi nhËn xÐt cña anh. D­íi quyÒn «ng Hå cã nh÷ng con quû mµ anh gÆp, nh­ng kh«ng ph¶i «ng t¹o ra chóng. Chóng cã trong bÊt kú x· héi nµo. T«i nãi, nh­ cha t«i th­êng nãi víi t«i, r»ng c¸ch m¹ng lµ sù nghiÖp cña c¶ d©n téc, trong c¸ch m¹ng kh«ng thÓ kh«ng cã sai lÇm, ®ã lµ bÖnh sèt vì da cña ®øa trÎ ®ang lín, r»ng sai lÇm sÏ Ýt dÇn cïng víi sù tr­ëng thµnh, mµ ch¼ng ph¶i ai kh¸c, chÝnh chóng ta ph¶i ®ãng gãp ®Ó cho nã tr­ëng thµnh. T«i thuyÕt phôc anh dÑp nçi Êm øc trong lßng ®Ó trë l¹i víi c«ng t¸c c¸ch m¹ng. Anh ph¶n b¸c, råi anh nghe t«i.

T«i nãi víi anh NguyÔn Thanh §Þch, th­ ký tßa so¹n b¸o ¶nh, nhËn anh §Ých vµo lµm c«ng t¸c buång tèi. Tê b¸o chóng t«i håi Êy ®ang cÇn ng­êi cã häc vµ th¸o v¸t ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n vÒ kü thuËt in tr¸ng trong hoµn c¶nh thiÕu thèn. Anh §Ých lµ mét nhiÕp ¶nh gia nghiÖp d­ hiÓu nghÒ kh¸ s©u, ®­îc c¸c phãng viªn kÝnh träng.

- ¤ng b¶o ®¶m nh¸ ? - th­ ký tßa so¹n gÆng.

- T«i b¶o ®¶m. - t«i tr¶ lêi.

Anh §Ých cÇn mÉn lµm c«ng viÖc nhµ n­íc cho tíi khi t«i bÞ b¾t. Kh«ng tuyªn bè lý do, ng­êi ta th¶i håi anh. Sù th¶i håi nµy kh«ng chøng tá t«i ®· b¶o ®¶m kh«ng ®óng. Nã chØ chøng tá anh bÞ th¶i håi v× ng­êi b¶o ®¶m cho anh lµ t«i.

Sau ®ã, anh §Ých thÒ ®éc kh«ng bao giê ®i lµm l¹i cho Nhµ n­íc céng s¶n n÷a. Anh s¶n xuÊt « mai ®Ó b¸n, lµ c«ng viÖc dÔ h¬n nhiÒu so víi c«ng viÖc buång tèi. NghÒ lµm « mai kh«ng bÞ nhµ n­íc ng¨n chÆn hãa ra rÊt cã lêi, anh nu«i ®­îc c¸c con ¨n häc, tËu ®­îc nhµ, nãi chung gia ®×nh anh sèng sung tóc.

Tãm l¹i, tõ nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy, nghe thÊy t«i ngoan cè kh«ng chÞu rót ra kÕt luËn. T«i ®Çn vµ, nh­ b©y giê ng­êi ta nãi, t«i ngu l©u.

B÷a tr­a chóng t«i cã thªm mãn trøng tr¸ng vµng rém, mì nhuÕnh nho¸ng, bªn c¹nh t« rau muèng tÇn ®¹i d­¬ng tiªu chuÈn chung cña tï nh­ th­êng lÖ. Thµnh thËt hãm. C¸i tªn rau muèng tÇn ®¹i d­¬ng lµ do Thµnh ®Æt cho mãn rau luéc kh«ng ra luéc kho kh«ng ra kho cña nhµ tï. Thµnh nãi r»ng ®Ó sèng ®­îc trong tï ph¶i dù tr÷ cho m×nh ®ñ tinh thÇn hµi h­íc.

- Nµy, l¹ ch­a, tõ s¸ng ®Õn giê kh«ng nghe cßi b¸o ®éng, nhØ ? - Thµnh ®Çn mÆt, suy nghÜ.

Trong xµ lim chóng t«i ch¼ng biÕt g× vÒ nh÷ng viÖc ®ang x¶y ra bªn ngoµi. ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø ba cã næ ra chóng t«i còng ngñ quªn nã. Hßa b×nh trë l¹i chóng t«i còng kh«ng biÕt. Theo quy ®Þnh cña tr¹i giam tï xµ lim kh«ng ®­îc ®äc b¸o. M¶nh giÊy gãi b¸nh m× s¸ng nay lµ mét mÈu b¸o n¨m ngo¸i.

Cã thÓ x¶y ra mét sù kiÖn n»m bªn ngoµi mäi dù ®o¸n sÏ dÉn tíi viÖc tha hµng lo¹t tï nh©n ch¨ng ? Kh«ng, kh«ng thÓ cã c¸i ®ã, ch¼ng bao giê cã ®­îc mét sù kiÖn nh­ thÕ, nã chØ cã trong truyÖn thÇn tiªn.

T«i xua ®uæi quÇy quËy c¸i hi väng chùc le lãi. BÊt cø hi väng nµo trong tï còng lµ h·o huyÒn. Nã chØ ®Î ra thÊt väng. Nh­ nh÷ng b«ng hoa ®ùc.

B÷a chiÒu, thay vµo ®Üa trøng tr¸ng lµ ®Üa thÞt kho tµu. Chóng t«i ¨n thÞt kho tµu víi m× luéc. R¨ng t«i nghiÕn l¹o x¹o hµng ngh×n x¸c mät cïng víi c©u hái khã nh¸.

§óng vµo lóc chóng t«i nghÜ ®Õn hßa b×nh nhiÒu nhÊt th× cßi b¸o ®éng hó lªn. T«i nghe râ tiÕng rÝt lanh l¶nh cña nh÷ng chiÕc MIG-19 lao nhanh qua Háa Lß.

(1) Thø phë kh«ng cã thÞt, chØ cã b¸nh phë chan n­íc dïng. Trong cuéc chiÕn tranh víi ViÖt Nam ng­êi Mü th­êng dïng lo¹i m¸y bay trinh s¸t kh«ng ng­êi l¸i. Phë kh«ng cã nh©n (theo nghÜa nh©n = ng­êi) tõ ®ã ®­îc gäi mét c¸ch mai mØa lµ phë kh«ng ng­êi l¸i.

(2) B¶n in thö ®Ó t¸c gi¶ hoÆc biªn tËp viªn söa lçi cña nhµ in.

(3) ChØ chung nh÷ng ng­êi lµm c«ng an.

(4) Ng­êi luyÕn ¸i ®ång tÝnh, chØ chung c¶ nam, n÷.

(5) Verbe, ®éng tõ (tiÕng Ph¸p).