S¸ng chñ nhËt, kh¸c víi th­êng lÖ, t«i bçng bÞ gäi ®i cung.

Khi H¸ch më cöa, t«i cßn ng¸i ngñ. Ngµy th­êng tï xµ lim ph¶i dËy sím ®Ó lóc nµo còng trong t­ thÕ s½n sµng ®i cung, tuy chuyÖn ®i cung ®èi víi sè ®«ng tï xµ lim chØ n¨m th× m­êi häa. Còng theo quy ®Þnh, khi qu¶n gi¸o më cöa cho tï ®i ®æ b«, röa r¸y vµ ¨n s¸ng th× tï ph¶i ¨n vËn nÕu kh«ng tÒ chØnh th× còng kh«ng ®­îc l«i th«i. C¸i ®ã chøng tá sù t«n träng chÝnh quyÒn. TiÕng lµ ¨n s¸ng, lµ ®iÓm t©m cho oai, chø c¸i suÊt ¨n s¸ng ë ®©y chØ ®iÓm vµo c¸i t©m m×nh mét c¸i khe khÏ gäi lµ cã. Mét khóc s¾n «i, ba cñ khoai hµ - b÷a lãt d¹ cho tï lµ thÕ.

Chñ nhËt tï kh«ng cã tiªu chuÈn ¨n s¸ng, qu¶n gi¸o vµo xµ lim chËm, cho nªn tha hå dËy muén. Cø t­ëng trong xµ lim ngµy nµo còng nh­ ngµy nµo, hãa ra kh«ng ph¶i. Ng­êi tï xµ lim còng nh­ ng­êi ë ngoµi kia, còng ngong ngãng mong chñ nhËt nh­ th­êng, kh«ng ph¶i v× nã lµ ngµy nghØ, mµ v× nã lµ c¸i mèc thêi gian. Mçi chñ nhËt qua ®i lµ anh ta tiÕn gÇn thªm c¸i ®Ých trë vÒ ë ch©n trêi xa tÝt. Cßn cã mét nÐt t©m lý nµy n÷a : ®­îc mét ngµy kh¸c víi ngµy th­êng, dï sao còng vÉn lµ ngµy kh«ng bÞ dùng dËy ®i cung, ng­êi tï cã thÓ n»m ­ên ®Õn tËn tr­a, c¸i ®ã lµm cho anh ta thÊy m×nh gièng víi ng­êi ë bªn ngoµi.

Trong Háa Lß hiÕm khi tï ®i cung vµo chñ nhËt. Tr­êng hîp ®i cung chñ nhËt chØ x¶y ra víi nh÷ng can ph¹m võa míi bÞ b¾t, mµ ph¶i lµ can ph¹m träng ¸n kia, chÊp ph¸p cÇn lÊy cung gÊp kia, chø can ph¹m th­êng th× cã thÓ yªn t©m ngñ kü. Chñ nhËt mäi ng­êi ®Òu nghØ, c¶ kÎ b¾t tï lÉn kÎ ë tï. Kh«ng hiÓu Huúnh Ngù gië giãi b¾t téi t«i ph¶i thøc dËy khi ch­a ®Éy giÊc lµm g× ? Y ch­a ch¸n ®Êu khÈu víi t«i sao ?

TÝnh ra ®· bèn tuÇn lÔ tr«i qua kÓ tõ h«m t«i bÞ b¾t. §óng lµ thêi gian thÊm tho¾t thoi ®­a ! Êy lµ nhê Thµnh th«ng b¸o t«i míi biÕt chø t«i ch¼ng nhí g× hÕt. T«i ®· nhÊt ®Þnh kh«ng tÝnh ®Õm lµ kh«ng tÝnh ®Õm. §Õm nh÷ng ngµy ngåi tï lµm g× kia chø ? §Ó vËn c«ng thøc nhÊt nhËt t¹i tï thiªn thu t¹i ngo¹i ra mµ so m×nh víi «ng Bµnh Tæ ch¨ng ? Chao «i, khi nghÜ tíi thêi gian th× c¸i thêi gian xµ lim nã dµi l¾m, ch¼ng cã c¸i thêi gian nµo dµi b»ng nã ! Tèt nhÊt lµ quªn ®i, quªn ngµy quªn th¸ng, quªn mÑ quªn cha, quªn con quªn vî, quªn nhiÒu thø kh¸c n÷a, quªn tuèt. Nh­ thÕ míi chÞu ®ùng næi, míi kh«ng ph¸t ®iªn, míi kh«ng xÐ quÇn ¸o ch¨n mµn ra mµ bÖn lÊy mét sîi thõng treo cæ. Chç ®Ó treo th× bao giê còng cã, ë ®©u còng cã, mÆc dÇu tho¹t nh×n th× c¸i xµ lim trèng tr¬n cã vÎ nh­ ch¼ng cã chç nµo ®Ó mµ treo. Thµnh kÓ cã ng­êi tï buéc d©y ngay vµo c¸i song s¾t bÐ tÝ tÑo n¬i cöa kiÓm tra (le judas) mµ treo. ThÕ mµ chÕt ®Êy ! Nh­ng ph¶i rÊt quyÕt t©m kia, ph¶i rÊt cã gan kia : le judas chØ cao ngang mÆt mét ng­êi tÇm th­íc.

T«i h×nh dung m×nh treo ë c¸i song s¾t ®ã, ®Çu ngoÑo vÒ mét bªn. Kh«ng, m×nh sÏ kh«ng chän c¸i chÕt nh­ thÕ. Tr«ng ch¼ng ra lµm sao c¶ !

ThØnh tho¶ng, nh­ ®Ó ®éng viªn t«i, Thµnh l¹i ng©m nga hai c©u th¬ ch¼ng râ cña anh hay cña ai :

Cßn trêi cßn ®Êt cßn non n­íc,
Cã lÏ ta ®©u m·i thÕ nµy !

H¸ch ch¨m chó quan s¸t t«i mÆc thªm ¸o b«ng, ®i giµy. T«i c¶m thÊy c¸i nh×n cña y l­ít trªn th©n m×nh, nh­ thÓ c¸i nh×n cña y cã søc nÆng. H¸ch cã c¸i nh×n v« t×nh, nh×n ng­êi mµ nh­ thÓ nh×n vµo kho¶ng kh«ng hoÆc nh×n ®å vËt. D­íi c¸i nh×n nh­ thÕ ng­êi tï thÊy m×nh thuéc vÒ c¸i phÇn nh©n lo¹i bá ®i theo c¸ch ph©n lo¹i nazi(1), kh«ng ®¸ng ®­îc sèng mµ ®¸ng qu¼ng vµo lß thiªu. H¸ch ch¼ng th­¬ng xãt còng ch¼ng ghÐt bá. Y ë trªn cao, döng d­ng ngã xuèng.

Còng cã khi t«i t­ëng t­îng ra ®iÒu kh«ng cã, t«i suy diÔn, chø trong khi ®i cïng y ra phßng hái cung H¸ch c­ xö víi t«i còng ch¼ng ®Õn nçi nµo. Ng¾m c¸i ®Çu bï xï cña t«i mét l¸t, y nãi b»ng giäng kh¸ th©n t×nh :

- Tãc anh tèt råi ®Êy ! ChiÒu rçi, t«i c¾t cho.

Huúnh Ngù ®ãn t«i trong chiÕc ¸o b«ng kho¸c ngoµi bé d¹ ®en kiÓu T«n Trung-s¬n th­êng lÖ. Trêi l¹nh c¾t da. Ngåi trong phßng ®ãng kÝn cöa mµ t«i vÉn cßn thÊy c¸i run tõ trong ruét.

Trong tï kh«ng cã g­¬ng. Ch¼ng biÕt m×nh giµ, trÎ ? Thµnh vÉn th­êng ng©m nga c©u Êy. Nh×n cæ tay t«i biÕt m×nh gµy ®i nhiÒu. Cßn giµ ®i bao nhiªu th× kh«ng biÕt. Trong Háa Lß t«i ch­a bao giê gÆp mét c¸i g­¬ng. T«i míi ba m­¬i t­ tuæi. Nçi lo sî c¸i giµ ch­a lµm phiÒn t«i.

Bªn Êm trµ, Huúnh Ngù tµo lao víi t«i mét lóc l©u. Qua c©u chuyÖn lÊp löng, ®Çy nh÷ng c©u óp më cña y, t­ëng chõng lÊp lã ®©u ®©y, ngay sau l­ng y mét t­¬ng lai nÕu ch­a s¸n l¹n th× còng rÊt dÔ chÞu - ch¼ng cßn bao l©u n÷a chóng t«i sÏ ®­îc trë vÒ víi gia ®×nh. Råi ®©y §¶ng v« cïng anh minh vµ rÊt mùc nh©n tõ(2) sÏ bè trÝ cho chóng t«i mçi ng­êi mét c«ng t¸c thÝch hîp vµ mét vÞ trÝ xøng ®¸ng.

T«i im lÆng nhÊp tõng ngôm trµ ®Æc, l¬ ®·ng nghe y ba hoa.

Nghe y t¸n nh­ kh­íu t«i l¹i nhí tíi c©u nãi "nghe ViÖt Minh nãi kiÕn trong lç còng ph¶i bß ra" mµ bËt c­êi. ThÕ mµ håi tr­íc nghe ai nãi thÕ t«i giËn l¾m ®Êy. T«i còng lµ ViÖt Minh mµ. VÒ sau nµy, kho¶ng 1954 trë ®i, dÇn dµ thiªn h¹ biÕt sî, kh«ng cßn ai d¸m nãi c¸i giäng ch©m chäc Êy ra n÷a.

Mét ng­êi ®µn «ng ®øng tuæi b­íc vµo, l¼ng lÆng ngåi xuèng ghÕ bªn c¹nh Huúnh Ngù. Ng­êi ®µn «ng cã g­¬ng mÆt x­¬ng x­¬ng nµy d­êng nh­ t«i ®· gÆp ë ®©u ®ã nh­ng t«i kh«ng nhí ra. ChØ thÊy Huúnh Ngù cã vÎ kÝnh nÓ anh ta, ®Þnh ngõng lêi ®Ó chµo hái, nh­ng anh ta phÈy tay ra hiÖu cø tiÕp tôc. VÒ sau míi biÕt lµ mét nh©n vËt quan träng - côc tr­ëng Côc b¶o vÖ §¶ng NguyÔn Trung Thµnh.

§ang thao thao bÊt tuyÖt, bçng Huúnh Ngù sùc nhí ra ®iÒu g×, y lôc läi trong c¸c tói råi rót ra mét m¶nh giÊy :

- NÌ, anh nhËn ra nÐt ch÷ ai ®©y kh«ng ?

Y vui vÎ kho¾ng kho¾ng m¶nh giÊy tr­íc mÆt t«i.

T«i nhËn ra ngay nÐt ch÷ cña cha t«i, mÆc dÇu kho¶ng c¸ch kh¸ xa. Cha t«i thuéc thÕ hÖ nho häc cuèi cïng, bá ch÷ nho ®i häc ch÷ quèc ng÷. Vµo thêi «ng cßn trai trÎ, vµ rÊt l©u sau ®ã, ng­êi ta ®Æc biÖt chó träng ch÷ viÕt - häc trß ph¶i tËp viÕt n¾n nãt cho ®Õn khi ®¹t ®­îc c¸ch viÕt ch÷ ®Ñp nh­ ch÷ mÉu trong s¸ch gi¸o khoa. Trong häc ®­êng giê viÕt tËp ®­îc coi träng kh«ng kÐm g× c¸c m«n häc kh¸c. Kh«ng hiÓu thùc d©n Ph¸p cÇn ®µo t¹o líp th­ l¹i mÉu mùc cho chÝnh quyÒn thuéc ®Þa hoÆc gi¶ nÒn gi¸o dôc thêi tr­íc thÝch bÒ ngoµi hµo nho¸ng, nh­ng thÕ hÖ cha t«i ®· ®­îc rÌn cÆp ®Ó viÕt ch÷ rÊt ®Ñp. ThÕ hÖ t«i viÕt tåi h¬n nhiÒu. ThÕ hÖ sau t«i cßn tåi h¬n n÷a.

T«i vê nheo m¾t, ch¨m chó. Råi l¾c ®Çu :

- Kh«ng, t«i kh«ng nhËn ra.

Huúnh Ngù ®­a m¶nh giÊy l¹i gÇn thªm chót n÷a :

- NhËn ra ch­a nµo ?

T«i vÉn l¾c ®Çu.

- M¾t anh kÐm ®Õn thÕ kia µ ?

- Còng kh«ng ®Õn nçi kÐm l¾m.

- VËy mµ anh kh«ng nhËn ra ®ã.

Y thó vÞ víi trß trÎ con cña y.

- Chõ nhËn ra ch­a ?

Mµn kÞch h«m Êy vÒ sau hãa ra cã lîi. T­ëng t«i cËn thÞ nhÑ kh«ng chÞu mang kÝnh, Huúnh Ngù th­êng hí hªnh ®Ó nh÷ng b¶n cung trªn bµn kh«ng che ®Ëy, trong tÇm m¾t t«i. Nhê ®ã t«i biÕt ai míi bÞ b¾t, ai ®· yÕu lßng.

- NÌ, th­ «ng giµ anh gëi cho anh ®ã ! - Huúnh Ngù ®Æt m¶nh giÊy xuèng tr­íc mÆt t«i, «n tån - §äc ®i. Tui qua bÓn mét l¸t.

Y ®øng lªn cïng víi côc tr­ëng Côc b¶o vÖ §¶ng. Hai ng­êi ®i ra ngoµi.

Th­ cha t«i viÕt :

"Con cña bè,

Bè mÊy h«m nay trong ng­êi yÕu l¾m. Bè rÊt lo l¾ng cho mÑ vµ c¸c con ë nhµ. MÑ vµ c¸c con cø yªn t©m vÒ bè, ë ®©y bè cã ®ñ thuèc men vµ ®­îc ch¨m sãc chu ®¸o. §¶ng b¾t bè lµ viÖc v¹n bÊt d¾c dÜ, §¶ng buéc lßng ph¶i lµm nh­ vËy v× bè cã téi víi §¶ng, Lµ ®¶ng viªn ho¹t ®éng c¸ch m¹ng l©u n¨m, nh­ng bè cã khuyÕt ®iÓm chØ nh×n thÊy nh÷ng ®iÒu bÊt ®ång chø kh«ng nh×n thÊy c¸i chung lín lao, do thiÕu ý thøc tæ chøc mµ ph¹m vµo nh÷ng sai lÇm nghiªm träng cã ph­¬ng h¹i cho §¶ng. Bè mong con nghe lêi bè thËt thµ b¸o c¸o hÕt víi §¶ng nh÷ng sai lÇm khuyÕt ®iÓm cña m×nh trong b­íc ngoÆt nµy cña c¸ch m¹ng. Ph­¬ng ch©m cña §¶ng lµ trÞ bÖnh cøu ng­êi, chø víi c¸n bé c¸ch m¹ng §¶ng kh«ng cã môc ®Ých trõng trÞ. Bè".

T«i nghiÕn ngÊu ®äc bøc th­ kh«ng chê ®îi.

C¶m gi¸c duy nhÊt cña t«i lóc Êy, khi ®äc xong, t«i nhí rÊt râ, lµ xÊu hæ, xÊu hæ v« cïng. MÆt t«i nãng bõng. Må h«i v· ra. §óng nh­ ng­êi ta th­êng nãi, t«i muèn cã mét lç nÎ ®Ó chui xuèng ®Êt.

Nguyªn nh©n nµo ®· khiÕn cha t«i viÕt cho t«i mét bøc th­ nh­ thÕ ? Chao «i, ®ã lµ c¸i g× nÕu kh«ng ph¶i lµ sù ®Çu hµng nhôc nh·. Trong khi chóng t«i v« téi. Trong khi chóng t«i ®ang c¾n r¨ng l¹i ®Ó ®­îc ngÈng cao ®Çu. Trong khi chóng t«i ®ang ®ßi bän ®éc tµi ph¶i tr¶ lêi tr­íc c«ng luËn.

Bøc th­ cña «ng ®Æt vµo tay chóng b»ng chøng nhËn téi. Mét bøc th­ kh«ng cã lîi g× cho chóng t«i. T«i nh­ nh×n thÊy bé mÆt Huúnh Ngù nh¨n nhë trong tiÕng c­êi kho¸i tr¸.

Nh÷ng dßng ch÷ th©n th­¬ng cña cha t«i quay cuång tr­íc m¾t.

Trêi hìi, cha t«i, mµ t«i quen nh×n nh­ mét anh hïng, l¹i hÌn nh¸t ®Õn thÕ ­ ?

Trong phót Êy, l¹y Trêi, t«i lµ ®øa con bÊt hiÕu ! T«i chØ muèn cha t«i chÕt ®i, nh­ng h·y chÕt nh­ mét anh hïng ! T«i kh«ng muèn «ng sèng hÌn h¹ nh­ thÕ nµy ! ChÕt ®øng cßn h¬n sèng quú, ch¼ng ph¶i chÝnh «ng ®· d¹y t«i nh­ vËy sao ?

Chóng t«i, nh÷ng ®øa con cña «ng, chóng t«i ®· yªu «ng biÕt mÊy, ®· kÝnh träng «ng biÕt mÊy !

Ý nghÜ ®Çu tiªn ®Õn víi t«i lµ t«i sÏ ®øng v÷ng ®Õn cïng. Cha t«i cã thÓ ®Çu hµng, nh­ng t«i th× kh«ng(3) !

Trong phót Êy t«i sî nhÊt ph¶i gÆp Huúnh Ngù ®Ó y nh×n thÊy s¾c mÆt t«i biÕn ®æi. Y cã thÓ quay vÒ bÊt cø lóc nµo. C¸i rÐt run biÕn ®©u mÊt. Må h«i to¸t ra. T«i ch­a ®Çu hµng. VËy mµ cha t«i ®· kÐo cê tr¾ng thay cho t«i. T«i sÏ ch¼ng d¸m nh×n th¼ng vµo mÆt Huúnh Ngù nh­ tr­íc. N­íc m¾t t«i trµo ra.

T«i cø ngåi bÊt ®éng, ®äc ®i ®äc l¹i bøc th­, trong lßng tª t¸i. T«i quªn h¼n anh chµng c«ng an phô t¸ cña Huúnh Ngù vÉn ngåi lÆng lÏ trong mét gãc, mét ng­êi thÊp bÐ, tr¸n hãi, g­¬ng mÆt hiÒn lµnh, gièng mét thÇy gi¸o lµng.

Côc 2(4), ng­êi ta kÓ, cã nh÷ng tay tæ trong nghÒ gi¶ m¹o ch÷ viÕt trong bé phËn chuyªn lµm gi¶ giÊy tê cho c¸c ®iÖp viªn. Ch­a tõng cã ®iÖp viªn nµo bÞ lé v× sö dông giÊy tê cña hä. Sau khi hßa b×nh lËp l¹i (1954) Nha C«ng an ViÖt Nam ®æi thµnh Thø bé C«ng an råi Bé C«ng an, Côc 2 ®· chuyÓn cho Côc T×nh b¸o cña bé nµy mét sè chuyªn gia cña nã.

Bøc th­ cã thÓ lµ cña gi¶ ch¨ng ?

§¸ng buån cho t«i, cµng ®äc kü, cµng xem kü, t«i cµng tin r»ng c«ng an kh«ng lµm gi¶ bøc th­. ChÝnh lµ nÐt ch÷ cña cha t«i.

Nh­ng t«i còng kh«ng tin cha t«i hÌn nh¸t. ¤ng kh«ng ph¶i ng­êi nh­ thÕ. CÇn b×nh tÜnh t×m bªn trong bøc th­ qu¸ khiªm nh­êng nµy nh÷ng lêi nh¾n nhñ kh¸c.

Tr­íc ngµy bÞ b¾t, c«ng an cã chuyÓn ®Õn cho t«i mét bøc th­ còng cña cha t«i, trong ®ã «ng khuyªn t«i ®Õn Ban tæ chøc Trung ­¬ng ®Ó b¸o c¸o vÒ nh÷ng khuyÕt ®iÓm cña m×nh. T«i kh«ng tin ®ã lµ cha t«i viÕt. T«i còng kh«ng ®Õn Ban tæ chøc Trung ­¬ng. Kh«ng d¹i g× ®i nhËn nh÷ng c¸i téi kh«ng cã, ®Ó Lª §øc Thä sö dông nã vµo viÖc h¹i ng­êi.

LiÖu cha t«i cã biÕt t«i bÞ b¾t kh«ng ? C¨n cø lêi lÏ trong th­, tÊt nhiªn kh«ng râ rµng, th× nhiÒu phÇn lµ kh«ng, «ng ch­a biÕt t«i bÞ b¾t. Th× ®©y, nÕu biÕt t«i bÞ b¾t «ng ®· kh«ng viÕt "bè rÊt lo l¾ng cho mÑ vµ c¸c con". Nh­ vËy lµ «ng viÕt trong hoµn c¶nh muèn b¶o vÖ vî con tr­íc sù ®e däa cña nh÷ng kÎ n¾m quyÒn. Cha t«i muèn cøu t«i. ¤ng sî nÕu t«i còng bÞ b¾t nèt th× mét m×nh mÑ t«i sÏ khã bÒ xoay xáa.

T¹i sao bøc th­ l¹i bÞ c¾t ng¾n ë phÝa d­íi. Ph¶i ch¨ng ng­êi ta ®· c¾t ®i dßng ®Ò ngµy th¸ng ? HoÆc ë ®ã cã dßng t¸i bót kh«ng võa ý kÎ kiÓm duyÖt ?

T¹i sao «ng l¹i viÕt : "Bè rÊt lo l¾ng cho mÑ vµ c¸c con" ? C¸i g× lµm «ng ph¶i lo l¾ng ? ¤ng lo «ng bÞ b¾t, kh«ng cã l­¬ng cña «ng th× mÑ t«i kh«ng nu«i næi con c¸i ch¨ng ? §µnh r»ng §¶ng ®· xÝch chÆt c¸n bé víi m×nh b»ng ®ång l­¬ng - c¸n bé ®· quen sèng bao cÊp ®Õn nçi anh ta kh«ng thÓ sèng næi nÕu nh­ anh ta bÞ c¾t l×a khái c¸i vó Nhµ n­íc. MÑ t«i lµ ng­êi th¸o v¸t. Bµ cã thÓ ra ®­êng víi mét g¸nh hµng rong chø kh«ng chÞu v× m×nh mµ chång ph¶i khuÊt phôc c­êng quyÒn. ¤ng rÊt hiÓu ®iÒu ®ã. Ch­a bao giê t«i thÊy «ng viÕt mét c©u t­¬ng tù trong nh÷ng bøc th­ göi cho mÑ t«i. MÑ t«i ®· cho «ng thÊy kh«ng ph¶i mét lÇn r»ng bµ biÕt tù m×nh chÌo chèng khi v¾ng «ng. Mµ «ng th­êng xuyªn v¾ng nhµ trong cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña hai ng­êi.

GhÐp nh÷ng c©u ®ïa bìn cña b¹n bÌ cha mÑ t«i víi nh÷ng c©u chuyÖn mÑ kÓ vÒ thêi trÎ cña hai «ng bµ, t«i m­êng t­îng ra mèi t×nh cña hai ng­êi. Nã b¾t ®Çu tõ cuéc gÆp gì gi÷a hai tæ chøc yªu n­íc ®Ó bµn viÖc hîp nhÊt. Tæ chøc cña mÑ t«i gåm mét nhãm n÷ sinh tù ®éng kÕt hîp víi nhau mµ thµnh(5). Trong s¸ch sö ng­êi ta ghi l¹i t×nh h×nh nµy b»ng c©u : c¸c tæ chøc c¸ch m¹ng mäc lªn nh­ nÊm. Trong thêi kú nµy mÑ t«i, mét n÷ sinh, ®· cïng c¸c b¹n häc tæ chøc cuéc b·i khãa b¶o vÖ Ph¹m TÊt §¾c(6), t¸c gi¶ bµi th¬ næi tiÕng Chiªu Hån N­íc.

Thµnh lËp n¨m 1925, Thanh niªn C¸ch m¹ng §ång chÝ héi håi bÊy giê ®· lµ mét tæ chøc v÷ng ch¾c, cã uy tÝn trong d©n chóng. Cha t«i ®¹i diÖn cho tæ chøc nµy ®i ch¾p nèi víi c¸c tæ chøc yªu n­íc kh¸c, kªu gäi hîp nhÊt ®Ó t¨ng thªm søc m¹nh. Mèi t×nh cña hai ng­êi nÈy në tõ nh÷ng cuéc gÆp gì ®ã(7). §ã lµ mét mèi t×nh l·ng m¹n, ®Çy chÊt th¬ céng víi lßng yªu n­íc cña nh÷ng con ng­êi bÊt b×nh víi th©n phËn n« lÖ.

Chóng t«i lÇn l­ît ra ®êi. Kh«ng thÓ nµo c¶ hai «ng bµ cïng ®i ho¹t ®éng ®Ó kh«ng cßn ai tr«ng nom d¹y dç con c¸i. Trong hai ng­êi ph¶i cã mét ng­êi ë nhµ lµm viÖc ®ã. Ng­êi ph¶i ë nhµ tÊt nhiªn lµ mÑ t«i. Bµ võa tr«ng con, võa lµm c¸c c«ng t¸c thÝch hîp ®­îc §¶ng giao phã - lo toan kinh tÕ cho ®oµn thÓ, gi÷ liªn l¹c víi c¸c ®ång chÝ. C¸c «ng Tr­êng Chinh, NguyÔn L­¬ng B»ng, Hoµng Quèc ViÖt, TrÇn Huy LiÖu, TrÇn §×nh Long, Xu©n Thñy, NguyÔn Duy Trinh, Lª Quang §¹o, V¨n TiÕn Dòng, Lª Thanh NghÞ, TrÇn §¨ng Ninh, KhuÊt Duy TiÕn, §Æng Ch©u TuÖ, §Æng Kim Giang, Bïi L©m, §Æng ViÖt Ch©u... ®Òu ®· qua l¹i c¬ së ®­îc ®¶m b¶o ch¾c ch¾n nµy cña c¸ch m¹ng.

VËy th× lÇn nµy, lÇn kÕ tiÕp cña nh÷ng sãng giã x¶y ra trong cuéc ®êi ®«i vî chång c¸ch m¹ng, c¸i g× ®· lµm cho cha t«i lo l¾ng ®Õn nh­ thÕ ?

T«i suy nghÜ rÊt lung.

Cuèi cïng råi t«i còng nhËn ra nh÷ng lêi ®Ých thùc mµ cha t«i muèn nh¾n nhñ, ®Æt nh÷ng dßng viÕt vµo trong v¨n c¶nh thêi hiÖn t¹i : "bè lo bän chóng sÏ kh«ng tõ mét thñ ®o¹n khñng bè nµo ®Ó ®µn ¸p nh÷ng ng­êi d¸m c­ìng l¹i ý chóng.."

ChÝnh mÑ t«i còng ®· c¨n dÆn chóng t«i :

- Xem ra chuyÖn nµy kh«ng ®¬n gi¶n ®©u, c¸c con ¹. Nã kh«ng ph¶i chuyÖn ®Þch dùng vô ®Ó ta tµn s¸t lÉn nhau nh­ ®· tõng x¶y ra(8). Cã ®iÒu chÝnh quyÒn ngµy nay kh«ng ph¶i cña ta n÷a råi. Bän lîi dông thµnh qu¶ c¸ch m¹ng chØ ch­a x­ng v­¬ng ®­îc mµ th«i. Chóng ®· leo ®­îc lªn ®Çu lªn cæ nh©n d©n, chóng sÏ kh«ng dõng l¹i. Ph¶i biÕt gi¶ c©m gi¶ ®iÕc mµ sèng qua giai ®o¹n nµy. NÕu chóng nã b¾t mÑ th× Hiªn tr«ng c¸c em. NÕu Hiªn còng bÞ b¾t th× ®Õn Ph­¬ng...Cø thÕ mµ tr«ng nom nhau.

Bµ ®­a chóng t«i vµo Hµ §«ng ®Ó th¨m b¸c §inh Ch­¬ng D­¬ng.

B¸c §inh lµ ng­êi ®­a cha t«i vµo ®­êng c¸ch m¹ng, cho nªn cha t«i coi b¸c nh­ nghÜa huynh. Hai ng­êi gÆp nhau khi cha t«i cßn lµ mét häc sinh 15 tuæi, t¹i thÞ x· Tuyªn Quang. ¤ng Vò §×nh Linh, anh c¶ cña cha t«i, håi Êy lµm c«ng chøc cho Ph¸p trªn c¸i tØnh m¹n ng­îc nµy. Nh÷ng ng­êi tï chÝnh trÞ lµm cá-vª(9) ë nói Cè ®· gi¸c ngé lßng yªu n­íc cho cha t«i, trong ®ã b¸c §inh gÇn gôi víi cha t«i h¬n c¶. Cha t«i ®· nhÞn quµ s¸ng, xin thªm tiÒn chÞ d©u ®Ó s¾m quÇn ¸o cho cuéc v­ît ngôc cña b¸c §inh vµ mét sè ®ång chÝ. Sau ®ã, mÊt liªn l¹c víi b¸c §inh, cha t«i tù viÕt truyÒn ®¬n, tù tay ®i r¶i ë thÞ x· Th¸i B×nh vµ bÞ b¾t lÇn ®Çu.

"Huúnh ¬i ! Huúnh ¬i ! Huúnh ¬i !", nghe tin d÷ b¸c §inh ®ang n»m liÖt ®Ëp tay xuèng gi­êng kªu lªn ba lÇn, khãc nøc në. Nh×n ng­êi giµ l¨n lén khãc lãc, lßng t«i ®au quÆn. MÑ t«i nãi víi b¸c §inh :"Em còng cã thÓ bÞ chóng nã b¾t, bëi v× em còng biÕt nhiÒu ®iÒu bÝ mËt chång em biÕt. NÕu em bÞ b¾t th× ch¸u Hiªn sÏ thay mÆt vî chång em vµo th¨m b¸c, ch¸u Hiªn bÞ cßn ch¸u Ph­¬ng, cßn l¹i mét ®øa nµo trong m­êi ®øa con em th× cßn cã ®øa vµo ®©y th¨m b¸c". Råi mÑ t«i nghÑn ngµo, nô c­êi mÐo xÖch :"§Î nhiÒu ®©m ra nh÷ng lóc nh­ thÕ nµy l¹i cã lîi, b¸c ¹ !". B¸c §inh hái t«i :"Ch¸u cã nhí chuyÖn "giËt gi¶i mò"(10) kh«ng ?". T«i th­a cã. B¸c nãi :"Ng­êi x­a cßn thÕ ®­îc, ng­êi nay mµ thÕ a ?!".

MÑ t«i Ýt ®äc s¸ch, nh­ng tr¸i tim trong s¸ng lu«n m¸ch b¶o bµ, gióp bµ nh×n thÊu b¶n chÊt sù viÖc. T¹i sao t«i l¹i kh«ng nghÜ ra nhØ ? Ph¶i ch¨ng trong gãc s©u kÝn nµo cña t©m hån t«i vÉn cßn ngê cã nh÷ng ®iÒu cha t«i giÊu t«i. Ph¶i ch¨ng v× «ng giao du víi nh÷ng ng­êi m­u toan c­íp chÝnh quyÒn nªn l·nh ®¹o §¶ng míi b¾t «ng ? NhiÒu ng­êi ng©y th¬ còng ®· nghÜ nh­ t«i, sau nµy ra tï råi t«i míi ®­îc biÕt. Chóng t«i tin §¶ng, nh­ b©y giê ng­êi ta nãi, h¬i bÞ nhiÒu.

D­íi thêi Sta-lin kh«ng Ýt ng­êi céng s¶n v« téi bÞ h·m h¹i, giê ai còng biÕt. §iÒu Ýt ai biÕt lµ nh÷ng ng­êi nµy, sau mét thêi gian ®­îc xö lý t¹i c¸c xµ lim, ®· nhËn nh÷ng téi hä kh«ng hÒ ph¹m, ®· nãi nh÷ng lêi ¨n n¨n, hèi lçi. Nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· t×m hiÓu hiÖn t­îng nµy vµ hä thèng nhÊt trong nhËn ®Þnh : nguyªn nh©n cña sù ®Çu hµng chãng v¸nh lµ bé m¸y ®µn ¸p høa hÑn ch¾c ch¾n sÏ thanh to¸n c¶ gia ®×nh hä nÕu hä kh«ng chÞu nhËn téi. Trong nçi tuyÖt väng tr­íc viÔn c¶nh ®en tèi nh÷ng ng­êi bÞ trÊn ¸p chØ cßn mét con ®­êng duy nhÊt : lµm ra vÎ khuÊt phôc ®Ó Ýt nhÊt còng cøu ®­îc vî con(11).

Huúnh Ngù nh¾c khÐo t«i :

- H«m råi vî anh d¾t c¸c ch¸u tíi ®©y xin cho c¸c ch¸u gÆp ba ! C¸c ch¸u xinh x¾n hØ ? ChÞ khãc, c¸c ch¸u khãc, chóng nã nhí ba, tr«ng mµ ¸i ng¹i. Anh ph¶i nghÜ tíi vî con anh chí. Ai cho vî mét tªn chèng §¶ng ë trong biªn chÕ Nhµ n­íc ? MÊt viÖc råi lÊy chi nu«i con ? Råi ®©y con c¸i anh sÏ ra sao ? Chóng nã sÏ ®øng ®­êng mét khi anh vÉn ngoan cè, vÉn kh«ng chÞu hèi c¶i ®Ó ®­îc §¶ng khoan thø(12). §õng sî §¶ng trõng trÞ mµ giÊu giÕm téi lçi. H·y lo m×nh ch­a tËn trung. §¶ng bao giê còng gi¬ cao ®¸nh sÏ...

Mét h«m kh¸c y dô dç :

- Nµy, anh ph¶i cè g¾ng lªn chø. Anh S¸u nãi ¶nh sÏ bè trÝ thêi gian cho anh ®­îc gÆp ®Êy. Nh­ng anh ph¶i thÕ nµo chø cø thÕ nµy th× ¶nh ch¼ng cho gÆp ®©u. §­îc gÆp anh S¸u anh cø xin ¶nh, biÕt ®©u ¶nh ch¼ng th­¬ng t×nh mµ cho vÒ...

- T«i kh«ng hiÓu cè g¾ng nghÜa lµ thÕ nµo.

- Cßn nghÜa lµ thÕ nµo n÷a ! Lµ ph¶i thµnh khÈn khai b¸o, ph¶i nhËn mäi téi lçi víi §¶ng, th× §¶ng sÏ khoan hång.

Cha t«i nãi «ng "cã téi víi §¶ng...thiÕu ý thøc tæ chøc, do ®ã ph¹m nh÷ng sai lÇm nghiªm träng cã ph­¬ng h¹i cho §¶ng". Nh÷ng sai lÇm nghiªm träng nµo ? ¤ng nhËn téi g× kia chø ? ¤ng nhËn «ng thiÕu ý thøc tæ chøc, nh­ng ý thøc tæ chøc lµ c¸i g× khi chÝnh c¸i tæ chøc kh«ng cßn lµ tæ chøc cña «ng ?

Thêi gian cuèi tr­íc khi hai cha con bÞ b¾t, do th­êng xuyªn c«ng t¸c xa nhµ t«i Ýt cã dÞp gÇn cha t«i. Qua nh÷ng buæi t©m sù rêi r¹c t«i hiÓu cha t«i cuèi cïng ®· gi¸c ngé ®­îc ®iÒu mµ ng­êi ngoµi §¶ng ®· biÕt tõ l©u : §¶ng kh«ng cßn lµ ®¶ng tr­íc kia n÷a.

T«i kh«ng tin «ng chèng §¶ng theo quan niÖm th«ng th­êng. Do tÝnh cè chÊp nhµ nho, lßng «ng bÊt nhÉn khi ph¶i chèng l¹i tæ chøc mµ tr­íc kia «ng tõng lµ thµnh viªn.

Hay «ng bÞ ng­êi kh¸c l«i cuèn vµo nh÷ng viÖc lµm chèng §¶ng mµ chÝnh «ng kh«ng biÕt ? Cã thÓ ng­êi ta lîi dông «ng, ng­êi ta cÇn ®Õn nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng l·o thµnh nh­ cÇn mét ngän cê ? ChuyÖn ®ã còng kh«ng thÓ cã. ¤ng kh«ng ®Õn nçi ng©y th¬ ®Ó bÞ lîi dông. ¤ng còng ch­a ló lÉn. Trong «ng niÒm tin ë §¶ng ch­a t¾t. ¤ng vÉn hi väng §¶ng sÏ thay ®æi. Kh«ng thÓ nµo mét §¶ng ®· kiªn c­êng ®Êu tranh cho ®éc lËp d©n téc nh­ thÕ l¹i kh«ng hiÓu ®­îc r»ng nÒn ®éc lËp sÏ kh«ng thÓ lµ ®éc lËp khi lÖ thuéc ngo¹i bang, r»ng tù do kh«ng thÓ lµ tù do nÕu kh«ng cã tù do t­ t­ëng.

VËy th× m©u thuÉn g©y ra cuéc trÊn ¸p tµn b¹o chØ n»m trong sù kh«ng ®ång nhÊt cña nh÷ng quan ®iÓm vÒ chñ nghÜa céng s¶n ch¨ng ?

Khi Lª §øc Thä x­ng "§¶ng lµ tao !", khi Lª DuÈn tuyªn bè "KÎ nµo kh«ng theo ta, kÎ ®ã chèng ta", th× bÊt cø ai nghÜ kh¸c hä trong bÊt cø lÜnh vùc nµo còng lµ kÎ chèng §¶ng. Vµ kÎ chèng §¶ng ph¶i bÞ trÊn ¸p.

Nhê ¶nh h­ëng v¨n hãa ph­¬ng T©y, ¶nh h­ëng tinh thÇn tù do cña §¹i C¸ch m¹ng Ph¸p, cha t«i kh«ng sïng b¸i c¸ nh©n. Tuy nhiÒu n¨m lµm viÖc víi «ng Hå, cha t«i chØ kÝnh träng «ng nh­ kÝnh träng mét nhµ c¸ch m¹ng kiªn c­êng, mét nhµ l·nh ®¹o tµi ba, nh­ng kh«ng bao giê mï qu¸ng sïng phôc «ng Hå. Víi cha t«i, kh«ng cã th¸nh nh©n trong c¸c ®ång chÝ. Mçi ng­êi céng s¶n l·nh mét chøc tr¸ch ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých cña c¸ch m¹ng. VÞ trÝ anh ta ë ®ã, gi¸ trÞ anh ta còng ë ®ã. ¤ng khinh bØ thãi luån cói.

Còng kh«ng ph¶i «ng Hå ChÝ Minh khã chÞu víi cha t«i mµ cho Lª §øc Thä b¾t «ng. Gi÷a hai ng­êi qu¶ ®· cã nh÷ng m©u thuÉn vÒ quan ®iÓm ®èi víi vÊn ®Ò ruéng ®Êt, trong th¸i ®é ®èi xö víi trÝ thøc, víi nh÷ng nhµ t­ s¶n vµ ®Þa chñ yªu n­íc. Lª §øc Thä, vµ rÊt cã thÓ c¶ Lª DuÈn, ch¾c ph¶i xóc xiÓm nhiÒu l¾m, bÞa ®Æt nhiÒu l¾m míi lµm cho «ng Hå b»ng lßng bá tï mét lo¹t c¸n bé cã c«ng víi c¸ch m¹ng.

Cha t«i kh¼ng ®Þnh ng­êi chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trong sù g©y ra nh÷ng sai lÇm trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt lµ «ng Hå ChÝ Minh chø kh«ng ph¶i Tr­êng Chinh, nh­ ®· cã sù ngé nhËn kÐo dµi nhiÒu n¨m. Tr­êng Chinh lµ con dª tÕ thÇn cho sai lÇm cña «ng Hå.

Nh­ng, l¹i còng c«ng b»ng mµ nãi, «ng Hå kh«ng hÒ cã ý ®Þnh lµm C¶i c¸ch ruéng ®Êt trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. ¤ng kh«ng muèn khuÊy ®éng sù æn ®Þnh cña chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng trong lóc tr­íc mÆt lµ kÎ thï x©m l­îc. ¤ng ®· buéc ph¶i lµm C¶i c¸ch ruéng ®Êt khi bÞ Mao nh¾c nhë. Trong quyÕt ®Þnh nµy khÝa c¹nh t©m lý cã tÇm quan träng lín : «ng Hå kh«ng muèn bÞ vu v¹ thªm mét lÇn nh­ «ng ®· tõng bÞ vu v¹ r»ng «ng lµ ng­êi kh«ng cã lËp tr­êng c¸ch m¹ng kiªn quyÕt.

Nh­ vËy, C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®­îc quyÕt ®Þnh trong hoµn c¶nh cã sù thóc Ðp m¹nh mÏ tõ bªn ngoµi. Nã b¾t ®Çu vµo nh÷ng n¨m 1953-1954, khi t×nh h×nh c¸c chiÕn tr­êng, t×nh h×nh trong n­íc vµ thÕ giíi trë nªn ®Æc biÖt thuËn lîi cho cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, lµm cho «ng Hå cã c¶m gi¸c chiÕn th¾ng cuèi cïng ®· gÇn kÒ.

Nh÷ng nh©n vËt kÕ cËn «ng Hå nh­ Tr­êng Chinh, Ph¹m V¨n §ång, Hoµng V¨n Hoan(13), Lª V¨n L­¬ng, Hoµng Quèc ViÖt... vèn lµ nh÷ng mao-Ýt nßi. Hä võa thóc b¸ch «ng, võa hïn vµo quyÕt ®Þnh cßn ®ang lung lay cña «ng. Tuy nhiªn, ®èi víi «ng Hå ChÝ Minh hä lóc nµo còng gi÷ t­ c¸ch nh÷ng häc trß khiªm tèn. Bªn c¹nh ng«i sao s¸ng Hå ChÝ Minh tæng bÝ th­ Tr­êng Chinh kh«ng cã vai trß lín nh­ nhiÒu ng­êi lÇm t­ëng. Tr­êng Chinh, Ph¹m V¨n §ång, Vâ Nguyªn Gi¸p kh«ng bao giê d¸m, vµ còng kh«ng bao giê ®­îc phÐp tù m×nh quyÕt ®Þnh nh÷ng chñ tr­¬ng lín.

Vµo giai ®o¹n cuèi cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, khi ë vïng tù do Thanh hãa, NghÖ An thuéc Liªn khu 4 c¸n bé gi¶m t« gi¶m tøc kÝch ®éng n«ng d©n hµnh h¹ d· man nh÷ng ®Þa chñ, nãi cho ®óng lµ nh÷ng n«ng d©n giµu cã, cha t«i tøc tèc lªn ViÖt B¾c b¸o c¸o t×nh h×nh x¶y ra víi chñ tÞch. ¤ng Hå hèt ho¶ng h¹ lÖnh ®×nh chØ tøc kh¾c cuéc gi¶m t« gi¶m tøc c­êng ®¹o vµ göi th­ xin lçi ®ång bµo.

¤ng ®· nghe cha t«i vµo thêi kú Êy, nh­ng ®Õn C¶i c¸ch ruéng ®Êt th× «ng kh«ng nghe n÷a. Lóc Êy «ng ®· bÞ c¸c cè vÊn Trung Quèc vµ nh÷ng lý thuyÕt gia mao-Ýt néi hãa thuyÕt phôc. ¤ng nghe lµm sao ®­îc khi trªn b¸o Nh©n d©n ngµy nµo còng trµn ngËp tin tøc vÒ nh÷ng th¾ng lîi rùc rì cña cuéc c¸ch m¹ng long trêi lë ®Êt.

C©u chuyÖn vÒ Hå ChÝ Minh trong th©m t©m chèng l¹i chñ tr­¬ng C¶i c¸ch ruéng ®Êt, bùc béi v× nã më mµn b»ng viÖc b¾n mét ng­êi ®µn bµ, nh­ mét sè ng­êi muèn bµo ch÷a cho «ng lµ chuyÖn tÇm phµo. Mét lÖnh «ng Hå ban ra kh«ng chØ cøu mét bµ NguyÔn ThÞ N¨m(14), nã cßn cøu hµng ngµn ng­êi bÞ giÕt oan trong c¶ C¶i c¸ch ruéng ®Êt lÉn ChØnh ®èn tæ chøc do Lª V¨n L­¬ng song song tiÕn hµnh. ¤ng Hå ®· kh«ng cøu bµ N¨m. ¤ng kh«ng cøu ai cho tíi khi nh÷ng sai lÇm tÝch tô l¹i thµnh c¸i nhät bäc. Lóc c¸i nhät bäc vì ra «ng míi tØnh c¬n mª. Nh­ng ®· muén.

Trong nh÷ng ngµy u ¸m ®ã cha t«i ®­îc cö lµm bÝ th­ §oµn ñy mét ®oµn C¶i c¸ch ruéng ®Êt. Lµ ng­êi cã kinh nghiÖm vËn ®éng quÇn chóng, «ng thÊy C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®ang m¾c sai lÇm. Nã ®i chÖch môc tiªu "ng­êi cµy cã ruéng", biÕn thµnh mét cuéc tµn s¸t chØ ®Ó tµn s¸t, mét dÞch cuång amok(15) cña ch©u á. Trong cuéc ®êi c¸ch m¹ng cña «ng, «ng ®i nhiÒu, tiÕp xóc nhiÒu, «ng hiÓu ®Êt n­íc «ng, «ng hiÓu ®ång bµo «ng. ¤ng kh«ng tin kÕt luËn cña c¸c thÇy Tµu nãi phµm n«ng d©n giµu cã ®Òu lµ ®Þa chñ chèng c¸ch m¹ng, chèng kh¸ng chiÕn. ¤ng tin ë lßng yªu n­íc cña ®ång bµo. ChÝnh nh÷ng n«ng d©n giµu cã, nh÷ng ®Þa chñ nhá, theo «ng, lµ nh÷ng ng­êi sím gi¸c ngé c¸ch m¹ng do ý thøc ®­îc ph¶i tù gi¶i phãng khái th©n phËn n« lÖ h¬n líp bÇn cè n«ng do qu¸ nghÌo ®ãi vµ mï ch÷ kh«ng cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi trÝ tuÖ c¸ch m¹ng. Nh÷ng n«ng d©n giµu ®· cã c«ng lín trong viÖc nu«i c¸n bé, bé ®éi trong nh÷ng ngµy ®Çu kh¸ng chiÕn, khi chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng cßn trøng n­íc. Kh«ng ph¶i sù nghÌo khæ lµm cho ng­êi ta cã ý thøc c¸ch m¹ng. Trong chuyÖn nµy ng­êi ta quªn h¼n lêi nh÷ng nhµ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c " Ý thøc cao nhÊt cña c«ng nh©n chØ lµ ý thøc c«ng ®oµn".

Sù tr¸o trë ®­îc dùng thµnh lý thuyÕt : nh÷ng nhµ giµu mµ ng­êi ta gäi b»ng c¸c nhµ h»ng t©m h»ng s¶n khi cÇn ®Õn sù gióp ®ì cña hä chØ lµ ®ång minh giai ®o¹n, gäi theo ®óng ch÷ dïng trong c¸c tµi liÖu häc tËp cho c¸n bé. Giê ®©y, khi c¸ch m¹ng ®· qua c¸i giai ®o¹n cÇn hä th× hä bÞ coi nh­ kÎ thï.

L¹i mét lÇn n÷a, cha t«i bá c«ng viÖc vÒ Hµ Néi gÆp «ng Hå ChÝ Minh. §ang trong c¬n ®au gan nÆng, «ng chèng gËy lªn Chñ tÞch phñ. ¤ng nãi lín víi «ng Hå :"M¸u ®ång bµo, ®ång chÝ ®· ®æ mµ B¸c cßn ngåi yªn ®­îc µ ? Chóng ta tuy kh«ng cã häc, chóng ta dèt, chóng ta ph¶i võa lµm võa häc x©y dùng chÝnh quyÒn, v× dèt n¸t chóng ta m¾c mäi sai lÇm, nh­ng chóng ta kh«ng cã quyÒn ®Ó tay chóng ta nhuèm m¸u ®ång bµo, ®ång chÝ !(16)"

Sau sai lÇm C¶i c¸ch ruéng ®Êt «ng Hå vµ nh÷ng ng­êi phô t¸ lu«n bÞ ¸m ¶nh r»ng mäi ng­êi ®Òu lªn ¸n hä. Do ®ã ai nãi ®ông tíi C¶i c¸ch ruéng ®Êt còng ®Òu lµm cho hä khã chÞu. Tr­êng Chinh ngay trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®· phµn nµn r»ng cha t«i giê bÊt m·n víi §¶ng, trë thµnh c¸i loa cho bän t­ s¶n, ®Þa chñ.

Mµ cha t«i bÊt m·n thËt. ¤ng bÊt m·n vÒ nhiÒu viÖc lµm cña §¶ng mµ «ng cho lµ kh«ng qu©n tö, kh«ng ®¹o ®øc. ¤ng bÊt m·n v× nh×n thÊy cuéc c¸ch m¹ng mµ «ng tham gia cuèi cïng ®· dùng nªn mét x· héi kh«ng tö tÕ.

¤ng kh«ng b»ng lßng c¸ch §¶ng gi¶i quyÕt vô Nh©n v¨n-Giai phÈm, trÊn ¸p vµ h¹ nhôc nhiÒu trÝ thøc vµ v¨n nghÖ sÜ, lµ nh÷ng ng­êi cã t©m huyÕt víi ®Êt n­íc. ¤ng buån rÇu nãi víi c¸c b¹n : "®èi xö víi nh©n sÜ, trÝ thøc nh­ thÕ kh«ng ph¶n ®éng hä còng thµnh ph¶n ®éng".

Cha t«i th­¬ng NguyÔn H÷u §ang, ®ång chÝ cña «ng tõ thêi kú ho¹t ®éng bÝ mËt. Khi ë Liªn X« vÒ, t«i hái «ng vÒ vô Nh©n v¨n - Giai phÈm th× cha t«i nãi :"§ã lµ mét vô bµy ®Æt. NguyÔn H÷u §ang ®©u cã ý ®Þnh chèng §¶ng. Anh ta chØ muèn c¸ch m¹ng tèt h¬n. Vu oan gi¸ häa cho ng­êi ta lµ kh«ng qu©n tö". ¤ng §Æng Kim Giang cã mÆt h«m ®ã nãi :" §ang còng cã khuyÕt ®iÓm, lóc §¶ng gÆp khã kh¨n lµm t×nh h×nh ®· rèi r¾m råi l¹i cµng rèi r¾m thªm, th× kh«ng nªn. Nh­ng c¸ch §¶ng gi¶i quyÕt vô nµy còng rÊt tåi". ¤ng kÝnh träng sÜ khÝ cña cô Phan Kh«i(17) :"§ã lµ mét nhµ nho ®óng nghÜa nhµ nho, kh«ng biÕt cói ®Çu. Cã thÓ tranh luËn víi «ng Êy, nh­ng dïng lèi bÞt miÖng, vu c¸o ng­êi ta th× hÌn qu¸ !"

Vµo thêi kú Êy, c¶ cha t«i, c¶ «ng §Æng Kim Giang, vµ nãi chung nh÷ng ng­êi céng s¶n thuéc thÕ hÖ giµ, ch­a tho¸t khái c¸ch suy nghÜ bÞ trãi trong khu«n phÐp cña c¸i gäi lµ ý thøc tæ chøc. Hä kh«ng ®ång t×nh víi §¶ng ®Êy, nh­ng hä chØ biÕt than thë víi nhau. NÕu thÊy hËu qu¶ viÖc lµm cña §¶ng kh«ng ®Õn nçi qu¸ tai h¹i, qu¸ nghiªm träng, theo nh­ hä nghÜ, th× hä buån rÇu cho qua, t«n träng quyÕt ®Þnh cña l·nh ®¹o.

Nh÷ng chÝnh s¸ch cña §¶ng sau khi Lª DuÈn lªn ng«i lµm cho cha t«i kh«ng b»ng lßng ngµy mét nhiÒu thªm. Mçi ngµy «ng xa §¶ng thªm mét chót.

Cha t«i kh«ng b»ng lßng viÖc ®Èy nh©n sÜ trÝ thøc ra ngoµi bé m¸y Nhµ n­íc ®Ó thay vµo ®ã nh÷ng ®¶ng viªn bÊt tµi, kÐm häc. ¤ng c¶m thÊy «ng cã lçi víi nh÷ng ng­êi tr­íc kia «ng vËt nµi, l«i kÐo hä tham gia chÝnh phñ l©m thêi n¨m 1945-1946, nh­ c¸c «ng NguyÔn V¨n Tè, Bïi B»ng §oµn, Phan KÕ To¹i, Hoµng Minh Gi¸m, §Æng Phóc Th«ng, Nghiªm Xu©n Yªm, NguyÔn V¨n Huyªn, Hå §¾c Di, TrÇn §¨ng Khoa, Vò §×nh Tông(18)... ChÕ ®é ®¶ng trÞ cµng v÷ng ch¾c th× quyÒn d©n chñ cña nh©n d©n cµng máng manh, cµng bÞ c¾t xÐn.

Cha t«i còng kh«ng ®ång t×nh víi ®­êng lèi lÊy chiÕn tranh lµm ph­¬ng s¸ch duy nhÊt ®Ó thèng nhÊt ®Êt n­íc. ¤ng cho r»ng tõ gi÷a thËp niªn 50 t×nh h×nh thÕ giíi ®· cã nh÷ng tiÒn ®Ò thuËn lîi cho viÖc gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp mµ kh«ng cÇn tíi b¹o lùc. Cuéc chiÕn tranh nåi da nÊu thÞt gi÷a hai miÒn Nam B¾c ®em ®Õn ®au khæ cho mäi nhµ. CÇn ph¶i tÝch cùc t×m kiÕm gi¶i ph¸p hßa b×nh, chø kh«ng lo¹i trõ nã ngay tõ ®Çu. Kh«ng t×m lµ sai lÇm. T×m mµ kh«ng ®­îc lµ chuyÖn kh¸c.

Nh©n chuyÖn thèng nhÊt ®Êt n­íc, t«i xin nãi tíi mét mÈu lÞch sö Ýt ng­êi biÕt. Sau khi C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m thµnh c«ng, «ng Ng« §×nh DiÖm(19) bÞ b¾t. T¹i Hµ Néi «ng DiÖm bÞ giam kh«ng ph¶i ë Háa Lß mµ ngay trong B¾c bé phñ. Theo «ng Chu §×nh X­¬ng, nguyªn gi¸m ®èc Së Liªm phãng Hµ Néi, th× viÖc Ng« §×nh DiÖm bÞ giam t¹i B¾c bé phñ lµ do «ng Hå ChÝ Minh quyÕt ®Þnh. T¹i sao «ng Hå l¹i cã quyÕt ®Þnh ®ã th× «ng Chu §×nh X­¬ng kh«ng hiÓu. RÊt cã thÓ do nh÷ng d©y m¬ rÔ m¸ nµo ®ã gi÷a gia ®×nh «ng Hå víi c¸c quan l¹i triÒu NguyÔn trong qu¸ khø mµ «ng Hå ChÝ Minh lo cho sè phËn cña Ng« §×nh DiÖm, kh«ng muèn ®Ó mÆc tÝnh m¹ng con ng­êi næi tiÕng chèng Céng nµy n»m trong tay nh÷ng ®ång chÝ nãng tÝnh.

Cha t«i lµ ng­êi gi÷ ch×a khãa phßng giam. §Õn b÷a, c¶nh vÖ lªn lÊy ch×a khãa, cho Ng« §×nh DiÖm ¨n xong th× nép l¹i. Mét h«m, «ng Hå b¶o cha t«i :"Chó Huúnh ¹, t«i tÝnh nªn th¶ «ng DiÖm. M×nh lµm ©n cho ng­êi ta tèt h¬n lµ lµm o¸n". Cha t«i bµn víi «ng Lª Gi¶n(20). Hai «ng cho r»ng ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng hµnh ®éng chèng c¸ch m¹ng cña «ng DiÖm c¸ch tèt nhÊt lµ ®Ó cho «ng ta ®­îc h­ëng chÕ ®é c©u l­u t¹i ViÖt B¾c. ¤ng ta sÏ sèng nh­ d©n th­êng, chØ bÞ h¹n chÕ tù do ®i l¹i mµ th«i.

¤ng Hå ChÝ Minh bá ngoµi tai ý kiÕn ph¶n b¸c, «ng ®· ®Þnh th¶ lµ «ng th¶ :"C¸c chó kh«ng ë HuÕ kh«ng biÕt, chí d©n HuÕ cã c©u "§Çy vua kh«ng Kh¶, ®µo m¶ kh«ng Bµi(21). ", lµ nãi vÒ cô th©n sinh «ng DiÖm ®Êy. VÞ ng­êi cha th¶ ng­êi con lµ ®iÒu nªn lµm l¾m chø. C¸c chó kh«ng nªn hÑp hßi!"

NhiÒu ng­êi nhËn xÐt khi ë c­¬ng vÞ tæng thèng ViÖt Nam Céng hßa «ng Ng« §×nh DiÖm kh«ng bao giê cã nh÷ng lêi khiÕm nh· ®èi víi chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n, theo t«i nghÜ, cã thÓ lµ do «ng DiÖm kh«ng quªn ¬n «ng Hå ®· tha m¹ng m×nh, lµ ®iÒu kh«ng ph¶i khã hiÓu.

Cho tíi khi cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi næ ra r¸o riÕt th× Hå ChÝ Minh r¬i vµo t×nh tr¹ng khã xö. ¤ng vèn kh«ng mÊy quyÕt ®o¸n trong ®Êu tranh néi bé. ¤ng thÝch c¸i sù ¨n ë hßa thuËn, cã g× kh«ng nªn kh«ng ph¶i th× cïng nhau bµn b¹c gi¶i quyÕt, ®· lµ anh em mét nhµ th× ®ãng cöa b¶o nhau, kh«ng nªn chöi bíi, l¹i cµng kh«ng nªn th­îng c¼ng ch©n h¹ c¼ng tay. ChÝnh «ng, chø kh«ng ph¶i ai kh¸c trong nh÷ng nhµ l·nh ®¹o c¸ch m¹ng, ®· viÕt nh­ sau :"Nghe ng­êi ta nãi ®Êu tranh giai cÊp m×nh còng ra khÈu hiÖu ®Êu tranh giai cÊp mµ kh«ng xÐt hoµn c¶nh n­íc m×nh thÕ nµo ®Ó lµm cho ®óng(22)". ¤ng ng¸n c¸i c¶nh ®Êu tranh giai cÊp mµ «ng ®­îc thÊy tËn m¾t ë n­íc Nga x«-viÕt sau khi Lªnin qua ®êi.

Nh÷ng ng­êi gÆp «ng Hå ChÝ Minh kÓ l¹i r»ng nh×n t×nh h×nh lo¹n l¹c bªn n­íc l¸ng giÒng, «ng tá ra rÊt lo l¾ng, «ng kh«ng muèn ViÖt Nam bÞ cuèn vµo cuéc ®Êu tranh lý thuyÕt ®· v« bæ mµ cßn cã thÓ g©y ra c¶nh nåi da nÊu thÞt.

- ¤ng Cô phiÒn muén v× c¸i vô Liªn X« Trung Quèc chöi nhau nµy l¾m. - thiÕu t­íng Lª Liªm kÓ cho t«i sau mét lÇn gÆp Hå ChÝ Minh - :¤ng Cô nãi víi t«i : thÕ nµy th× phe x· héi chñ nghÜa cßn mÆt mòi nµo n÷a tr­íc c¸c n­íc nh­îc tiÓu, ng­êi ta tr«ng cËy vµo m×nh. Trong nhµ cßn lôc ®ôc, nãi ai ng­êi ta nghe...

Khi ban l·nh ®¹o §¶ng ng¶ theo B¾c Kinh, «ng Hå cßn buån h¬n. ¤ng hiÓu Mao Tr¹ch-®«ng, hiÓu tham väng b¸, tÝnh c¸ch b¸ cña «ng ta. Víi ®­êng lèi "täa s¬n quan hæ ®Êu" (ngåi trªn nói xem hæ ®¸nh nhau) ®· nhiÒu n¨m Mao xói Liªn X« ®ông ®Çu víi Mü, nay «ng ta l¹i khuyÕn khÝch ViÖt Nam x«ng trËn. Mao s½n sµng hy sinh ®Õn ng­êi ViÖt Nam cuèi cïng trong cuéc ®Êu tranh chèng "con hæ giÊy(23)", lµ ®iÒu Hå ChÝ Minh hiÓu h¬n ai hÕt.

T«i ®­îc ®äc nhiÒu lêi buéc téi Hå ChÝ Minh chia c¾t ®Êt n­íc. T«i nghÜ ®iÒu nµy kh«ng ®óng víi thùc tÕ. Khi ph¸i ®oµn ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa ®i dù héi nghÞ GenÌve vÒ §«ng D­¬ng vÊn ®Ò chia ®«i ViÖt Nam kh«ng cã trong hµnh trang. ¤ng Hå ChÝ Minh kh«ng hÒ cã ý muèn nh­ vËy. Sù chia c¾t, nh­ mét gi¶i ph¸p hßa b×nh cho §«ng D­¬ng, ®­îc quyÕt ®Þnh bëi c¸c c­êng quèc, tr­íc hÕt lµ Trung Quèc, råi ®Õn Liªn X« vµ Mü. Tr­íc nh÷ng søc Ðp qu¸ m¹nh Hå ChÝ Minh ®µnh chÞu. Dï sao mÆc lßng ®· ®Õn lóc ph¶i chÊm døt cuéc chiÕn tranh ®· kÐo qu¸ dµi.

§ã lµ nhËn ®Þnh cña cha t«i, ng­êi gÇn gôi «ng Hå ChÝ Minh trong giai ®o¹n lÞch sö ®ã. Còng theo cha t«i, «ng Hå thËt sù kh«ng chñ tr­¬ng dïng b¹o lùc ®Ó thèng nhÊt ®Êt n­íc. ¤ng thËt sù tin r»ng sau hai n¨m ®Êt n­íc bÞ chia c¾t t¹m thêi sÏ cã tæng tuyÓn cö vµ th¾ng lîi ch¾c ch¾n sÏ ®Õn víi nh÷ng ng­êi céng s¶n. Cha t«i cho r»ng trong c¸ch nh×n nhËn mét con ng­êi ®iÒu quan träng h¬n c¶ lµ ph¶i gi÷ ®­îc lÏ c«ng b»ng. Sau vô b¾t bí, giam cÇm nh÷ng ng­êi céng s¶n bÊt ®ång chÝnh kiÕn, nhiÒu ng­êi buéc téi «ng Hå ChÝ Minh, thËm chÝ g¸n cho «ng nh÷ng tÝnh chÊt mµ «ng kh«ng cã, nh­ tÝnh hiÕu chiÕn, hiÕu s¸t. Cha t«i giËn «ng Hå, nh­ng «ng kh«ng ®ång t×nh víi lêi buéc téi ®ã. Nh÷ng ngµy ë trong rõng ViÖt B¾c, cha t«i kÓ, mçi khi s¾p më mét chiÕn dÞch «ng Hå trë nªn b¼n g¾t vµ hót thuèc l¸ lu«n miÖng, cã khi thøc tr¾ng ®ªm. Hå ChÝ Minh hiÓu h¬n ai r»ng g¾n liÒn víi mçi th¾ng lîi trªn chiÕn tr­êng lµ m¸u chiÕn sÜ, ®ång bµo ph¶i ®æ ra. Cã lÏ trong nh÷ng ng­êi céng s¶n thÕ hÖ «ng Hå ChÝ Minh lµ ng­êi Ýt thÝch thó chiÕn tranh nhÊt.

Lª DuÈn thuéc lo¹i ng­êi kh¸c h¼n. ¤ng ta lín lªn nhê chiÕn tranh. Kh«ng cã chiÕn tranh Lª DuÈn kh«ng cßn lµ Lª DuÈn. Lª DuÈn ch¼ng ngÇn ng¹i chª bai Hå ChÝ Minh kh«ng d¸m chñ tr­¬ng dïng b¹o lùc gi¶i phãng miÒn Nam thèng nhÊt ®Êt n­íc. "B¸c cßn do dù, chí khi rêi miÒn Nam tui ®· chuÈn bÞ hÕt c¶ råi. Víi tui chØ cã uýnh th«i, uýnh cho tíi th¾ng lîi cuèi cïng".

Cha t«i cho r»ng viÖc ban l·nh ®¹o §¶ng mêi Gi¶i phãng qu©n Trung Quèc vµo ViÖt Nam lµ sai lÇm tÖ h¹i. Trong c«ng t¸c phãng viªn t«i ®· ®Õn Khu tù trÞ ViÖt B¾c vµ Khu má nhiÒu lÇn. Trë vÒ t«i kÓ l¹i cho cha t«i nh÷ng g× t«i thÊy. Nghe chuyÖn d©n vïng nói ViÖt B¾c kh«ng ®­îc phÐp kiÕm cñi trong nh÷ng khu rõng quª h­¬ng, nay ®· trë thµnh khu vùc ®ãng qu©n cña Trung Quèc, nh÷ng ng­êi thî má muèn ®i t¾t qua phÇn ®Êt ®· ®­îc giao cho Trung Quèc(24) bÞ bé ®éi Trung Quèc xua ®uæi, «ng r¬m rím n­íc m¾t.

¤ng lo l¾ng tr­íc t×nh h×nh n­íc nhµ bÞ lÖ thuéc. ¤ng tù ®i thuyÕt phôc c¸c nhµ l·nh ®¹o, hä lµ c¸c ®ång chÝ cò cña «ng trong thêi kú bÝ mËt, kªu gäi hä c¶nh gi¸c tr­íc chñ nghÜa bµnh tr­íng vµ b¸ quyÒn cña n­íc l¸ng giÒng ®· tõng ®« hé ViÖt Nam. Hä nghe «ng víi nô c­êi m¬ hå, trÞch th­îng. ViÖc n­íc ®· cã hä lo, kh«ng cÇn ®Õn «ng.

¤ng rÊt bÊt b×nh vÒ viÖc NguyÔn ChÝ Thanh, ng­êi n¾m thùc quyÒn trong qu©n ®éi håi Êy, ®· ®Æt Côc ®å b¶n cña Trung Quèc in b¶n ®å 1/1000, lµ thø b¶n ®å dïng cho ph¸o binh. "§ã lµ bÝ mËt quèc gia, kh«ng mét n­íc nµo tù nguyÖn trao cho n­íc kh¸c.Sao nã ngu thÕ ! Sao nã bËy thÕ !", «ng bùc béi kªu lªn.

¤ng cßn kªu ca nhiÒu vÒ nh÷ng chÝnh s¸ch kh«ng ®­îc lßng d©n, vÒ c¸ch ®èi xö ph©n biÖt ®¶ng viªn víi quÇn chóng ngoµi §¶ng trong viÖc giao c«ng t¸c. L·nh ®¹o §¶ng kh«ng nghe «ng. Ng­êi ta kh«ng thÝch nghe nh÷ng lêi chØ trÝch. ¤ng ®µnh chia sÎ t©m sù m×nh víi nh÷ng ®ång chÝ cò ®· vÒ h­u th­êng ®Õn th¨m «ng. ¤ng nghÜ r»ng nÕu mäi ng­êi ®ång lßng can ng¨n Trung ­¬ng trong nh÷ng viÖc kh«ng nªn lµm th× Trung ­¬ng sÏ nghe theo. ¤ng tin «ng trong s¸ng trong nh÷ng ý kiÕn nh»m b¶o vÖ c¸ch m¹ng. ¤ng kh«ng coi viÖc ng­êi céng s¶n ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ c¸c vÊn ®Ò cña ®Êt n­íc lµ cã téi.

Trong chuyÖn nµy cha t«i ®· lÉn lén thêi kh¾c. N¨m 1964 kh«ng cã g× gièng víi n¨m 1946. §Êt n­íc, chÝnh quyÒn, ®· kh«ng cßn lµ cña chung mäi ng­êi.

Kh«ng ! Mét ng­êi nh­ cha t«i kh«ng thÓ hÌn. Ph¶i cã mét nguyªn nh©n nµo ®ã khiÕn «ng ph¶i hµnh ®éng kh¸c víi b¶n chÊt m×nh.

Th× ra «ng nãi «ng "cã téi víi §¶ng" lµ ®Ó nhÊn m¹nh «ng kh«ng cã téi víi c¸i g× kh¸c trõ ra víi §¶ng. ¤ng kh«ng cã téi víi nh©n d©n, víi Tæ quèc. CÇn ph¶i gi¶i m· bøc th­ theo c¸ch ®ã, t«i nghÜ. ¤ng nãi «ng ph¹m vµo nh÷ng sai lÇm nghiªm träng cã ph­¬ng h¹i cho §¶ng lµ cã ý nãi c¸i h¹i Êy còng l¹i chØ cho §¶ng mµ th«i. Nh÷ng ng­êi n¾m quyÒn l·nh ®¹o §¶ng b¾t «ng v× «ng cã téi víi hä.

Còng cã thÓ b»ng nh÷ng lêi thó nhËn «ng muèn lõa Lª §øc Thä, ®Ó Thä ®­a «ng ra xö. Lóc ®ã «ng sÏ cã ®iÒu kiÖn tuyªn bè chÝnh kiÕn, «ng sÏ nãi víi ®ång bµo nh÷ng ®iÒu «ng muèn nãi. Than «i, ®ã chØ lµ hi väng h·o huyÒn, lµ ý nghÜ ng©y th¬ th­êng cã ë ng­êi bÞ c¾t ®øt víi thÕ giíi bªn ngoµi. Kh«ng bao giê Lª DuÈn vµ Lª §øc Thä cho nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng ®­îc phÐp nãi ®iÒu g× kh¸c ngoµi sù lÆp l¹i nh÷ng tÝn ®iÒu do hä ban bè.

¤ng hiÓu trong vô ¸n ®­îc dùng nªn nµy Lª §øc Thä n¾m vai trß chÝnh, tÝnh c¸ch Thä thÕ nµo th× «ng ®· biÕt tõ nhµ tï S¬n La. Thä ®· nhiÒu lÇn m­u m« h¹ uy tÝn c¸c ®ång chÝ l·o thµnh c¸ch m¹ng ®Ó t«n m×nh lªn. ViÖc Thä xói giôc mét sè ®ång chÝ h¨ng h¸i th¸i qu¸ buéc «ng TrÇn Huy LiÖu, cùu ®¶ng viªn Quèc d©n ®¶ng, ph¶i lªn ¸n §¶ng cò cña m×nh lµ manh ®éng trong khëi nghÜa Yªn B¸i lµ mét thÝ dô. ¤ng TrÇn Huy LiÖu ®· xö sù nh­ mét kÎ sÜ ngoan c­êng. ¤ng cao ng¹o vµ th¼ng thõng tõ chèi kh«ng ®äc mét b¶n b¸o c¸o nh­ thÕ, «ng kh«ng chÞu ®øng trªn lËp tr­êng kÎ ngoµi cuéc lªn ¸n nh÷ng ®ång chÝ cña «ng ®· hy sinh. ¤ng nãi víi t«i r»ng sù hy sinh cña c¸c chiÕn sÜ Quèc d©n ®¶ng trong cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i cã gi¸ trÞ thøc tØnh lßng yªu n­íc trong nh©n d©n. NguyÔn Th¸i Häc kh«ng ph¶i kh«ng ®o¸n tr­íc ®­îc kÕt côc bi th¶m cña cuéc khëi nghÜa khi «ng ph¸t ra c©u nãi næi tiÕng "ChuyÕn nµy kh«ng thµnh c«ng còng thµnh nh©n".

Ngoµi chuyÖn tÝnh c¸ch, ch¾c cha t«i cßn cã ®iÒu nghi ngê Thä trong sù liªn l¹c thËm thôt víi c«ng sø Cousso(25), mµ «ng biÕt trong thêi gian «ng lµm th­ ký trong nhµ tï S¬n La. Vµo nh÷ng n¨m nµy, nh÷ng cùu tï nh©n S¬n La kÓ l¹i, Lª §øc Thä mét håi ®­îc Cousso lÊy ra lµm t¹p dÞch t¹i nhµ y. Còng vµo thêi gian nµy mét sè viÖc bÝ mËt cña ban l·nh ®¹o tï nh©n bÞ lé. T­íng §Æng Kim Giang còng cã chung víi cha t«i mèi nghi ngê ®ã. Trong mét c©u chuyÖn gi÷a hai ng­êi t«i nghe t­íng Giang nãi :"Ph¶i chi T« HiÖu(26) cßn sèng. VÝa nã (chØ Thä) còng kh«ng d¸m nh­ vËy". Nh­ng c¶ hai im lÆng. Víi mét Lª §øc Thä quyÒn sinh quyÒn s¸t nh­ thÕ, gi÷ im lÆng lµ ph¶i. MÆc dÇu cïng tï víi nhau ë S¬n La, cha t«i kh«ng bao giê coi Thä lµ b¹n. ¤ng §Æng Kim Giang còng vËy. D­íi con m¾t cña «ng Lª §øc Thä lµ mét tªn h¹ l­u h·nh tiÕn.

Cha t«i râ rµng muèn nh¾c t«i c¶nh gi¸c kÎo sa vµo mét ©m m­u dùng vô. ¤ng nhÊn m¹nh «ng chØ nhËn thiÕu ý thøc tæ chøc mµ th«i.VÒ phÇn t«i, «ng khuyªn t«i ph¶i thøc thêi, ph¶i cói m×nh xuèng mµ nhËn khuyÕt ®iÓm. NhËn sai lÇm, khuyÕt ®iÓm chø kh«ng nhËn téi, «ng muèn nhÊn m¹nh, khuyªn t«i kh«ng ®­îc cøng nh¾c trong b­íc ngoÆt nµy cña c¸ch m¹ng. Lêi lÏ nhón nh­êng trong bøc th­ chØ ®Ó pha lo·ng nh÷ng ý chÝnh, kh«ng cho bän c«ng an ®o¸n ra nh÷ng ®iÒu cha t«i nh¾n nhñ.

Còng kh«ng lo¹i trõ viÖc Lª §øc Thä kh«ng bÎ g·y ®­îc cha t«i trong viÖc Ðp buéc cha t«i ph¶i nhËn mét téi nµo ®ã, lµ c¸i Lª DuÈn vµ Lª §øc Thä cÇn cã ®Ó dïng nã triÖt h¹ nh÷ng kÎ mµ hä coi lµ ®èi thñ, ®· buéc «ng viÕt th­ cho t«i, hßng dïng bøc th­ ¸p ®¶o t«i, hoÆc may ra cã thÓ kÝch thÝch t«i ph¶n tØnh mµ b»ng lßng khai ra mét ®iÒu g× ®ã. NÕu t«i chÞu khai ng­êi ta sÏ dïng chÝnh lêi khai cña t«i ®Ó ¸p ®¶o cha t«i, ¸p ®¶o t­íng §Æng Kim Giang vµ nh÷ng anh em kh¸c.

- Anh khái lo ®i. ViÖt-X«(27) ®· chuyÓn bÞnh ¸n cña «ng giµ anh qua ®©y. ViÖc ch¨m sãc søc kháe cho æng vÉn do Ban b¶o vÖ søc kháe Trung ­¬ng c¸ng ®¸ng. Mµ ë n­íc ta thêi n¬i m« cã ®ñ thuèc b»ng Ban b¶o vÖ søc kháe Trung ­¬ng ? Nãi chi thêi nãi chí «ng giµ anh vÉn lµ bËc l·o thµnh c¸ch m¹ng, vÉn cã tiªu chuÈn ®Æc biÖt, æng ®­îc s¨n sãc tíi n¬i tíi chèn. Nãi chung, mÊy b÷a ®Çu æng nãi cho ®óng æng còng kh«ng ®­îc kháe cho l¾m, nh­ng chõ ®· b×nh th­êng...

- T«i cã ®­îc phÐp viÕt th­ cho «ng cô t«i kh«ng ?

- Tui nghÜ ®­îc.

- Tui cã ®­îc gi÷ bøc th­ kh«ng ?

- Kh«ng. Anh ®äc xong ®­a l¹i cho tui. Cã cÇn ®äc l¹i lÇn n÷a kh«ng ? Anh ë mét m×nh th× tui cho anh mang vÒ.

Hä vÉn ph¶i gi÷ kÝn vô ¸n. T¹i sao l¹i nh­ vËy ?

- T«i nh¾c l¹i : anh kh«ng ®­îc phÐp kÓ cho ng­êi ë cïng phßng vÒ vô c¸c anh. Vô nµy thuéc vÒ bÝ mËt cña §¶ng !

Th× ra c¸i chç t«i ®ang ë gäi lµ phßng, chø kh«ng ph¶i xµ lim.

T«i cè g¾ng nh­ng kh«ng sao hiÓu c©u nãi cña Huúnh Ngù. B¾t ng­êi lµ viÖc bµn d©n thiªn h¹ ®Òu biÕt, vËy mµ l¹i lµ bÝ mËt cña §¶ng, buån c­êi qu¸ !

- Víi c¸n bé qu¶n gi¸o còng kh«ng ®­îc nãi. Anh biÕt r¨ng lµ gi÷ bÝ mËt chí ?

- T«i biÕt.

§iÕu thuèc l¸ lµm t«i buån n«n. Må h«i l¹nh rÞn ra trªn tr¸n. Anh h­¬ng s­ hãi ®Çu ®· pha xong Êm trµ. VÒ mãn pha trµ anh ta kÐm h¼n Huúnh Ngù, lo·ng toÑt. T«i uèng liÒn hai chÐn.

- C¸c vÞ c¸ch m¹ng l©u n¨m nh­ «ng giµ anh lµ vËy ®ã - Huúnh Ngù phñ dô - Khi ch­a hiÓu ra ch©n lý th× b­íng bØnh l¾m, ngoan cè l¾m, røa mµ ®­îc §¶ng c¶nh tØnh råi th× l¹i cã tinh thÇn tù phª b«n-sª-vÝch rÊt ®¸ng kh©m phôc. HËu sinh chóng m×nh cßn ph¶i häc tËp c¸c cô nhiÒu. Anh t­ëng tôi tui hæng biÕt tr­íc ®©y æng bÞ Ph¸p tra kh¶o rßng r· mÊy tuÇn liÒn, ®¸nh ®Ëp, tra ®iÖn, ®i tµu bay, tµu ngÇm(28) ®ñ kiÓu, mµ vÉn kh«ng khai h¶ ? Tôi tui biÕt c¶ ®ã ! VËy mµ v« ®©y §¶ng hái, «ng giµ khai s¹ch tr¬n, kh«ng hÒ giÊu giÕm chót m«...

Cha t«i ®· lµm g× ®Ó ph¶i khai víi bän nµy s¹ch tr¬n ? T«i cßn nhí khi anh Hoµng Minh ChÝnh bÞ b¾t cha t«i cßn nãi víi «ng Lª Gi¶n :"T¹i sao chóng nã l¹i b¾t th»ng ChÝnh ? Nã lµm g× mµ b¾t nã ?" §¸p l¹i, «ng Lª Gi¶n chØ c­êi buån. Lóc ra vÒ «ng nãi víi cha t«i :"B¾t ®Çu mét thêi kú míi råi : thêi kú ng­êi ta ngåi xæm lªn d­ luËn vµ Øa vµo luËt ph¸p. Chóng m×nh råi chöa ch¾c ®· ®­îc yªn".

T«i lÆng thinh.Tr­íc m¾t t«i hiÖn lªn c¸i buæi s¸ng ®· xa, t«i vµ mÑ t«i tíi ®©y, vµo trong chÝnh nhµ ngôc nµy. Håi Êy t«i cßn nhá ®Õn nçi mÑ t«i cã thÓ bÕ bæng t«i lªn mµ ®ót t«i qua ghi-sª nhËn quµ ®Ó cha t«i «m h«n t«i. Nh÷ng c¸i h«n cuèng quýt cña cha t«i lªn tr¸n, lªn m¸ t«i, bé r©u cøng cña «ng lµm r¸t mÆt t«i, t«i nhí tíi tËn b©y giê.

Cha t«i bÞ b¾t t¹i ga Hµng Cá ngay sau khi ®­a Tr­êng Chinh lªn Phóc Yªn ch¹y trèn cuéc tæng khñng bè. §ã lµ thêi kú MÆt trËn B×nh d©n bªn Ph¸p ®i vµo tho¸i trµo. ChÝnh quyÒn thuéc ®Þa nh©n c¬ héi liÒn th¼ng tay ®µn ¸p c¸c lùc l­îng c¸ch m¹ng võa míi tråi lªn trong nh÷ng ho¹t ®éng c«ng khai. §ã lµ thêi kú cam go nhÊt ®èi víi nh÷ng ng­êi céng s¶n. Cha t«i th­êng xuyªn kh«ng cã mÆt ë nhµ. ¤ng chØ vÒ bÊt chît, tho¸ng l¹i ®i, trong ®ªm. Trong nh÷ng giÊc m¬ t«i nghe tiÕng «ng th× thµo víi mÑ t«i.

VÒ viÖc cha t«i ®­a Tr­êng Chinh ®i trèn t«i ®­îc biÕt thªm chi tiÕt trong c©u chuyÖn hµn huyªn gi÷a cha t«i vµ «ng Xu©n Thñy(29) sau khi hßa b×nh lËp l¹i : "Th»ng ThËn ®o¶ng vÞ l¾m, mµy biÕt ®Êy. - cha t«i kÓ - Nã nhín nha nhín nh¸c, mÆt x¸m ngoÐt l¹i, cø nh­ bÞ mËt th¸m ®uæi sau ®Ýt, n»ng nÆc ®ßi tao bè trÝ ngay cho nã mét chç trèn. Nã nãi ®i t×m mµy kh«ng ®­îc. Tãm ®­îc H¹ B¸ Cang ë Phñ Lý, nã b¶o H¹ B¸ Cang cho nã mét chç, th»ng Cang õ h÷ råi biÕn. Th»ng ThËn chØ chói mòi vµo s¸ch vë, cã bao giê c«ng t¸c quÇn chóng ®©u, ®Õn khi l©m sù th× cuèng cµ kª lªn, sî v·i ra quÇn. Nghe nã chöi th»ng Cang tao chØ c­êi. ChÝnh tao ®­a th»ng Cang ®i trèn chø ai. C¬ së th»ng Cang cã, nh­ng vì råi. Cßn mét c¸i th× l¹i kh«ng an toµn. Tao chØ dÆn th»ng ThËn c¶i d¹ng cho tèt råi tao ®ãn, mµ nhí ®õng tha s¸ch theo ®Êy nh¸, mËt th¸m ®Çy ®­êng, tao b¶o nã thÕ. Tao ®­a nã lªn nhµ th»ng VÇn(30), mµy nhí th»ng VÇn chø ? Håi Êy nã cã c¸i tr¹i con con gÇn thÞ x· Phóc Yªn. §­a th»ng ThËn ®i xong, tao vÒ ®Õn ga Hµ Néi th× bÞ tãm. N»m ë Së Liªm Phãng ¨n ®iÖn, ®i tÇu bay, tÇu ngÇm mét th¸ng th× sang Háa Lß...Chóng nã chØ hái tao hai c©u : "§Æng Xu©n Khu ®©u ? H¹ B¸ Cang ®©u ?" Mµ sau mµy bÞ ë ®©u nhØ ?"

T«i thÝch t×nh b¹n th©n thiÕt cña c¸c chiÕn sÜ céng s¶n. T«i yªu chñ nghÜa céng s¶n mét phÇn còng v× lÏ ®ã. Trong ng«i nhµ chËt hÑp cña gia ®×nh t«i ë sè 27 bis råi sè 65 phè Nhµ R­îu, nh÷ng ng­êi ®ång chÝ cña cha mÑ t«i ®Õn ¨n dÇm n»m dÒ hµng th¸ng. Hä ngñ la liÖt trªn sµn g¹ch hoa, gèi ®Çu trªn nh÷ng chång b¸o, trªn nh÷ng c¸i chæi lóa, ng¸y Çm Ü. Khi tØnh dËy hä l¹i tiÕp tôc tranh luËn ®Õn kh¶n tiÕng, nh­ng kh«ng bao giê c·i nhau. Nh÷ng ng­êi nµy ®Õn råi ®i, thay ch©n hä lµ nh÷ng ng­êi kh¸c, tÊt c¶ ®Òu gièng nhau ë tÝnh t×nh cëi më, th©n thiÕt nh­ ruét thÞt. MÑ t«i sung s­íng ®­îc hÇu h¹ hä nh÷ng b÷a c¬m ngon lµnh, tuy kh«ng sang träng nh­ng nhén nh¹o tiÕng c­êi.

Vµ hä míi th­¬ng nhau lµm sao ! T«i nhí nh÷ng ngµy thùc d©n Ph¸p tæng khñng bè n¨m 1939. Mét ®ªm t«i thøc dËy bëi nh÷ng tiÕng th× thµo. T«i më m¾t th× thÊy b¸c Ba L©m ®øng ë ®Çu gi­êng. T«i nh¶y lªn, «m choµng lÊy b¸c. ¤ng lµ ng­êi ®­îc lò trÎ chóng t«i yªu nhÊt. Cao léc ngéc, vông vÒ, «ng kh«ng biÕt gät khoai rãc mÝa theo kiÓu ta, mµ chØ biÕt lµm theo kiÓu t©y, nghÜa lµ gät ng­îc. Nh­ng «ng tham gia mäi trß ch¬i cña chóng t«i nh­ mét ®øa trÎ con lín, say s­a. §ªm ®ã «ng trë vÒ nhµ chØ ®Ó mang tiÒn cho mÑ t«i tr¶ thî giÆt, sî mÑ t«i kh«ng cßn tiÒn. MÑ t«i th× lo «ng bÞ b¾t, giôc gi· b¾t «ng ®i ngay...

Giê ®©y ch¾c bµ ®au ®ín l¾m nhí vÒ nh÷ng ngµy xa x­a Êy. Bµ ®i d¹y häc, b¸n hµng thuª cho cöa hiÖu t¬ lôa Palais de Soie ë phè Trµng TiÒn, cña «ng chñ ng­êi Ên §é tªn lµ Kevarah. ¤ng Kevarah lµ ng­êi chñ tèt. ¤ng biÕt cha t«i bÞ b¾t v× sao, «ng ®o¸n cha mÑ t«i lµ nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng, cho nªn ®èi víi mÑ t«i «ng cã sù träng thÞ ®Æc biÖt. Tuy mÑ t«i chØ lµ ng­êi lµm c«ng, nh­ng «ng chñ Ên §é kh«ng bao giê gß Ðp giê giÊc ®Ó bµ cã thÓ lµm thªm nh÷ng viÖc riªng cña bµ : "T«i biÕt, t«i biÕt, bµ cßn bËn nhiÒu chuyÖn quan träng. Bµ cø vÒ sím ®i, kh«ng sao c¶. T«i göi lêi chµo «ng. Chóc bµ may m¾n !"

Nh÷ng ®ång tiÒn dµnh dôm ®­îc bµ ®­a cho cha t«i vµ c¸c ®ång chÝ. Khi «ng Sao §á NguyÔn L­¬ng B»ng v­ît ngôc S¬n La vÒ nhµ t«i, mÑ t«i tÈm bæ cho «ng b»ng chim hÇm h¹t sen, ch©n giß tÇn thuèc b¾c. Lò con bµ ch­a bao giê ®­îc biÕt ®Õn nh÷ng thøc ¨n sang träng Êy. T«i nhí rÊt l©u mãn rau muèng sèng chÊm bçng r­îu trong nh÷ng thøc ¨n th­êng nhËt trong gia ®×nh t«i håi Êy. Rau muèng ¨n sèng th­êng ®­îc chÎ nhá, nh­ng chÞ T­êng, ng­êi ë trong nhµ chóng t«i, qu¸ bËn viÖc, chÞ chØ vÆn cäng rau lµm ®«i lµm ba råi ®Ëp vµo tay cho dËp. Bçng r­îu th× ®i xin. Nã ch¶y ri rØ suèt ngµy tõ nh÷ng lç th¶i ë t­êng Nhµ m¸y R­îu lµm cho c¶ phè sùc mïi chua nång. Bªn lç th¶i bçng, nh÷ng chiÕc xe bß qu©y cãt chÇu chùc ®Ó nhËn phÇn mua th¸ng, råi chë ra ngo¹i thµnh b¸n cho d©n nu«i lîn. ChØ cÇn ch×a c¸i b¸t ra lµ chñ xe ®· móc cho, kh«ng tiÕc rÎ.

C¸ch m¹ng thµnh c«ng, t«i Ýt gÆp l¹i c¸c b¸c c¸c chó ngµy tr­íc. Nh÷ng ng­êi sau nµy vÉn cßn lai v·ng lµ c¸c «ng TrÇn Huy LiÖu, Lª Gi¶n, Bïi L©m, KhuÊt Duy TiÕn, NguyÔn L­¬ng B»ng, §Æng Xu©n ThiÒu, §Æng ViÖt Ch©u... C¸c b¸c bËn, mÑ t«i gi¶i thÝch, nh­ng d­êng nh­ bµ ch¼ng mÊy tin ë lêi m×nh.

Sau cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, t«i cµng Ýt gÆp c¸c b¸c c¸c chó c¸ch m¹ng ngµy tr­íc h¬n n÷a. Trong t«n ti trËt tù míi cha t«i ë phÈm trËt thÊp h¬n nh÷ng ng­êi b¹n ngµy tr­íc vµ chóng t«i chØ gÆp ¶nh hä trªn mÆt b¸o, thÊy tªn cña hä trªn b×a nh÷ng cuèn s¸ch chê ®­îc thµnh kinh ®iÓn.

- Anh nghÜ sao vÒ bøc th¬ cña «ng giµ ? - Huúnh Ngù hái.

Kh«ng nªn ®Çu hµng qu¸ dÔ, chóng sinh nghi. Sau mét lóc im lÆng, t«i hái khÏ, giäng mÖt mái :

- Chóng ta kÕt thóc buæi lµm viÖc h«m nay ë ®©y ®­îc kh«ng ?

- Anh mÖt h¶ ?

- Kh«ng. Lóc nµy t«i muèn ngåi mét m×nh.

Huúnh Ngù kh«ng hµi lßng. Nh­ng y chiÒu t«i.

- §­îc, cho anh vÒ. - y nãi, giäng ¸i ng¹i - Suy nghÜ kü ®i råi ta lµm viÖc. Tui hi väng anh ®· hiÓu ra.

§­a t«i vÒ, H¸ch b¶o t«i ®øng chê ë kho¶nh s©n hÑp dÉn vµo khu xµ lim. Y kh«ng véi v· vµo phßng trùc lÊy ra mét c¸i ghÕ ®Èu, b¶o t«i ngåi xuèng. LÊy ®å nghÒ ra, kh«ng cÇn choµng kh¨n, y b¾t ®Çu c¾t tãc cho t«i. Sau vô chôp ¶nh, l¨n tay, c¸i sù c¾t tãc trong tï lµm cho t«i cµng thªm tin r»ng cßn l©u t«i míi ra khái n¬i nµy. H¸ch c¾t rÊt vông, ®óng lµ tay m¬ trong nghÒ, t«ng ®¬ røt tãc lµm t«i ®au kh«ng chÞu ®­îc. R©u ria t«i mäc dµi, y ph¶i hói chø kh«ng c¾t, mòi t«ng ®¬ cø róc vµo nh©n trung, hÝch m¹nh vµo ®Çu mòi, lµm t«i cø ph¶i ngöa ®Çu råi r­ín c¶ ng­êi lªn cho y ®õng lµm m×nh bÞ th­¬ng. H¸ch th× l¹i kh«ng biÕt t«i ®au. Y cßn phÊn khëi huýt s¸o miÖng n÷a chø. NÕu y dïng kÐo mµ c¾t cßn tèt h¬n. Sau ®ã sÏ dïng dao c¹o, nh­ trong hiÖu c¾t tãc ng­êi ta th­êng lµm. Nh­ng y kh«ng cã ý ®Þnh c¹o mÆt cho t«i.

T«i ngåi ®Êy, mÆc y muèn lµm g× víi c¸i ®Çu t«i th× lµm. Nh×n nh÷ng tóm tãc r¬i l¶ t¶ xuèng ®Êt t«i thÊy lÉn vµo tãc ®en ®· cã nhiÒu sîi b¹c. Nh­ vËy chuyÖn Ngò Tö-t­ qua mét ®ªm suy nghÜ ®Çu b¹c tr¾ng lµ chuyÖn cã thËt ? Mµ t«i th× ®· bao nhiªu ®ªm ? Võa söa g¸y cho t«i H¸ch võa thñng th¼ng t©m sù :

- T«i cßn ch½n hai n¨m n÷a lµ h­u, anh ¹. Nh×n l¹i míi thÊy ®êi ng­êi nhanh thËt. Trªn duyÖt cho t«i vÒ råi.

- Sao ? B¸c cßn trÎ mµ.

- TrÎ g×, n¨m m­¬i ba råi.

- VÉn sím. Ph¶i bÈy n¨m n÷a kia.

- T«i kh¸c. ¡n nhau ë c¸i thµnh tÝch ®ãng gãp. Kh«ng ph¶i h­u ®óng tuæi, còng kh«ng ph¶i h­u non, mµ lµ h­u ­¬ng ­¬ng, tøc lµ ®­îc tÝnh thªm c¸i th©m niªn, céng víi l¹i th­¬ng tËt...

- Tr­íc b¸c ë s­ nµo ?

- T«i ¸ ? Tr­íc ë ®Þa ph­¬ng qu©n, sau chuyÓn sang 320. Anh còng ®· ë bé ®éi ®Êy hö ?

- V©ng.

- M×nh vÒ h­u råi còng ph¶i nghÜ c¸ch kiÕm ¨n, anh ¹. L­¬ng h­u, anh biÕt ®Êy, ®ñ sao ®­îc. §¶ng d¹y m×nh ph¶i tù lùc c¸nh sinh, tù lùc tù c­êng, kh«ng ®­îc û l¹i vµo nhµ n­íc, vµo §¶ng, lµ ®óng l¾m. T«i tÝnh ch¸n ra råi, cÇm sæ h­u mét c¸i lµ t«i më ngay hiÖu c¾t tãc, ngay lèi vµo chî lµng t«i, chç Êy th× hÕt ý. ChØ sî tõ nay tíi ®ã cã th»ng nµo châm mÊt th× toi...

- Hai n¨m n÷a còng cßn l©u.

- T«i ®· d¹m råi. §¶ng ñy, ñy ban nhÊt trÝ c¶. NhÊt ®Þnh hä dµnh cho t«i. §­îc c¸i bÝ th­ l¹i lµ «ng em hä...

- ThÕ th× tèt qu¸ råi.

- T«i c¾t tãc cho anh thÕ nµy lµ ®Ó tËp th«i, cho nã lªn tay, chø c¾t tãc cho ph¹m kh«ng ph¶i viÖc t«i, ®· cã ng­êi kh¸c...

Th× ra vÞ l·nh chóa cña khu xµ lim nµy l¹i lµ mét ®ång chÝ cña t«i trong qu©n ngò. Anh ta ®ang lµm nèt nh÷ng ngµy c¸ch m¹ng cuèi cïng ®Ó trë vÒ víi cuéc sèng d©n th­êng, mµ hi väng lín nhÊt lµ cã ®­îc mét cöa hiÖu c¾t tãc ®«ng kh¸ch.

LÏ ra t«i còng nªn nh­ anh ta - sèng cuéc sèng b×nh dÞ cña ng­êi d©n th­êng víi mét ­íc m¬ nho nhá.

(1) Quèc x·.

(2) H×nh nh­ bÖnh s¸o ng÷ lµ nÐt ®Æc tr­ng chung cho c¸c quèc gia céng s¶n sau khi chÝnh quyÒn ®· v÷ng ch¾c. ª ViÖt Nam nh÷ng nhµ b¸o biÕt dïng nhiÒu tõ kªu oang oang ®­îc ®¸nh gi¸ lµ cã tµi.

(3) VÒ sau cha t«i chª tr¸ch t«i kh«ng thøc thêi. Theo «ng, v× t«i kh«ng ë trong §¶ng, t«i hoµn toµn kh«ng cÇn ph¶i cøng r¾n víi bän DuÈn-Thä lµm g×. NÕu t«i chÞu h¹ m×nh mét chót th× kh«ng bÞ chóng giam thªm 3 n¨m, vµ 3 n¨m ®ã t«i cã thÓ sèng cã Ých h¬n. H¬n n÷a, v× sù cøng r¾n v« Ých t«i cã thÓ bÞ chÕt trong tï. "Con ph¶i sèng ®Ó cã lóc nãi l¹i chuyÖn nµy cho ®ång bµo nghe. - cha t«i nãi - Mét x¸c chÕt, cho dï cña ng­êi anh hïng, còng chØ lµ x¸c chÕt".

(4) Côc t×nh b¸o Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam, cßn gäi lµ Côc Qu©n b¸o, nay lµ Tæng côc 2.

(5) Trong nhãm nµy sau khi c¸ch m¹ng thµnh c«ng mÑ t«i chØ cßn gÆp l¹i bµ §ç §×nh ThiÖn. MÑ t«i kÓ cã lÇn mËt th¸m lïng b¾t bµ ThiÖn ®· dïng d©y thõng tôt tõ trªn g¸c cao xuèng trèn tho¸t, nh­ng bµn tay m·i m·i cßn mang vÕt sÑo.

(6) (1910-1935), häc sinh tr­êng B­ëi, tham gia truy ®iÖu cô Phan Chu Trinh råi viÕt bµi th¬ næi tiÕng Chiªu Hån N­íc, ®­îc Nxb Thanh Niªn in, ®­îc chÐp tay ®Ó t¸n ph¸t, nhiÒu ng­êi thuéc lßng bµi th¬ nµy. V× nh÷ng lý do trªn «ng bÞ chÝnh quyÒn thuéc ®Þa b¾t (1926), m·i tíi n¨m 1930 míi th¶ ra.

(7) Trong nh÷ng cuéc gÆp gì nµy cßn cã b¹n mÑ t«i, bµ §ç §×nh ThiÖn. Sè tiÒn lín nhÊt mµ §¶ng cã ®Ó chuÈn bÞ C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m lµ cña hai gia ®×nh t­ s¶n §ç §×nh ThiÖn vµ TrÞnh V¨n B« ®ãng gãp.

(8) MÑ t«i cã ý nãi tíi vô ph¶n t×nh b¸o H122 x¶y ra trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, khi lùc l­îng kh¸ng chiÕn bÞ m¾c lõa ®· b¾t giam rÊt nhiÒu c¸n bé, nhÊt lµ c¸n bé qu©n ®éi. Vô nµy do Hoµng Quèc ViÖt phô tr¸ch, ®· lµm chÕt oan nhiÒu ng­êi.

(9) Lao ®éng khæ sai.

(10) Trang V­¬ng n­íc TÒ ®¨ng quang, më tiÖc ®·i quÇn thÇn ®· cïng nhµ vua n»m gai nÕm mËt. TiÖc ®ang vui th× cã ngän giã lín lµm t¾t hÕt ®Ìn nÕn. Nh©n lóc nh¸ nhem, mét viªn quan ®· xµm xì sê vó hoµng hËu. Hoµng hËu giËt ®­îc c¸i gi¶i mò ®em m¸ch vua. Nhµ vua truyÒn cho c¸c quan giËt ®øt hÕt gi¶i mò råi míi ®­îc tiÕp tôc cuéc vui, thµnh thö kh«ng biÕt ai lµ ng­êi ®· lµm chuyÖn quÊy. Trang V­¬ng vÒ sau cã mét t«i trung, nh÷ng lóc khã kh¨n gian khæ bao giê còng ë bªn c¹nh «ng, chÝnh lµ viªn tiÓu quan ph¹m téi.

(11) ChÝn n¨m sau, hai cha con gÆp nhau t«i míi biÕt chÝnh Lª §øc Thä vµ TrÇn Quèc Hoµn ®· vµo tËn xµ lim dô hµng. Chóng høa hÑn nÕu cha t«i nghe theo chóng chÊm døt cuéc tuyÖt thùc ®· kÐo dµi h¬n 10 ngµy th× chóng sÏ kh«ng khñng bè gia ®×nh. Nh­ng sau ®ã Lª §øc Thä ®· cho b¾t t«i mµ kh«ng cho cha t«i biÕt.

(12) Trong thêi gian x¶y ra vô nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng, con c¸i nh÷ng ng­êi bÞ giam gi÷ trong vô nµy kh«ng ®­îc thi vµo ®¹i häc, th¶ng hoÆc cã tr­êng hîp ®­îc thi th× chØ ®­îc vµo c¸c tr­êng kÐm vÕ nh­ ®¹i häc n«ng l©m, ®¹i häc th­ viÖn...Cho m·i tíi n¨m 1981con g¸i ®Çu cña t«i tèt nghiÖp ®¹i häc ngo¹i ng÷ víi ®iÓm cao, ®ñ tiªu chuÈn ®­îc ®i n­íc ngoµi thùc tËp nh­ng kh«ng ®­îc ®i v× "cha cã tiÒn sù".

(13) Mét nh©n vËt c¸ch m¹ng næi tiÕng cña ViÖt Nam. Sinh n¨m 1905, «ng ®Õn Th¸i Lan n¨m 1928, cïng víi «ng Hå ChÝ Minh lËp ra §¶ng céng s¶n Th¸i Lan, ®¶ng viªn chñ yÕu lµ ng­êi Tµu vµ ng­êi ViÖt. Hai «ng cïng ra tê TiÕng Chu«ng ë tØnh Nakhuphanom. Sau ®ã «ng Hoµng V¨n Hoan ®i Trung Quèc, ho¹t ®éng ë n­íc nµy trong nhiÒu n¨m. ¤ng Hoan lµ mét ng­êi kh¾c kû, liªm khiÕt, tõ chèi mäi ®Æc quyÒn ®Æc lîi. MÆc dÇu kh¸c nhau vÒ quan ®iÓm ®èi víi ®­êng lèi cña phong trµo céng s¶n quèc tÕ, cha t«i rÊt quý mÕn vµ kÝnh träng «ng. Hoµng V¨n Hoan bÞ d­a ra khái Bé ChÝnh trÞ vµ Trung ­¬ng §¶ng ë §¹i héi IV, sau ®ã bÞ xö tö h×nh v¾ng mÆt khi «ng trèn sang Trung Quèc xin c­ tró chÝnh trÞ. Con c¶ cña «ng Hoµng V¨n Hoan, anh Hoµng NhËt T©n, ng­îc l¹i víi cha, kh«ng t¸n ®ång ®­êng lèi Mao Tr¹ch-®«ng, bÞ buéc téi cã quan ®iÓm xÐt l¹i. Khi b¾t ®Çu cã cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi, Tr­êng Chinh nãi víi Hoµng V¨n Hoan :"Coi chõng, quý c«ng tö ¶nh h­ëng xÐt l¹i nÆng l¾m ®Êy !", vµ buéc anh Hoµng NhËt T©n ph¶i ®i lao ®éng thùc tÕ t¹i Th¸i Nguyªn. Hoµng NhËt T©n may m¾n kh«ng bÞ b¾t trong vô "nhãm xÐt l¹i hiÖn ®¹i chèng §¶ng".

(14) Bµ NguyÔn ThÞ N¨m lµ ®Þa chñ tÝch cùc ñng hé kh¸ng chiÕn. Nhµ bµ ë huyÖn §ång Hû, Th¸i Nguyªn, lµ n¬i c¸c c¸n bé cao cÊp th­êng qua l¹i, trong ®ã cã c¶ c¸c «ng Tr­êng Chinh, Ph¹m V¨n §ång, NguyÔn Duy Trinh, Hoµng Quèc ViÖt, Lª Gi¶n...

(15) Nh÷ng c¬n cuång giÕt chãc kh«ng kiÒm chÕ næi bÊt thÇn x©m chiÕm c¶ mét bé l¹c, mét vïng ë ch©u á, khi nh÷ng con ng­êi nh­ bÞ mô mÉm ®i khi lao vµo cuéc chiÕn hçn ®én, giÕt nhau kh«ng v× c¸i g×.

(16) ¤ng NguyÔn V¨n Hoan, phã ch¸nh ¸n Tßa Tèi cao, kÓ cho t«i nghe chuyÖn nµy. ¤ng ®ang b¸o c¸o víi chñ tÞch n­íc vÒ t×nh h×nh c«ng t¸c t­ ph¸p th× cha t«i chèng ba-toong b­íc vµo («ng ®ang lªn c¬n ®au gan). ThÊy cha t«i qu¸ bùc mµ to tiÕng, «ng Hå b¶o :"Ngåi xuèng ®·, tõ tõ nãi t«i nghe, chi mµ nãng nh­ löa vËy". ¤ng Hoan kÕt luËn :" Ngµy x­a triÒu ®×nh phong kiÕn cßn cã chøc gi¸n quan chuyªn mét viÖc can vua. B©y giê ®©u cã thÕ, ng­êi ta kh«ng trÞ bè ch¸u tr­íc còng trÞ sau". ¤ng Hoan vµo §¶ng céng s¶n do chÝnh «ng Hå giíi thiÖu. ¤ng Hoan lµ ng­êi giíi thiÖu Tr­êng Chinh vµo §¶ng.

(17) Häc gi¶, nhµ b¸o, nhµ ng«n ng÷, sinh n¨m 1887 (kh«ng râ n¨m mÊt), bÞ ®¸nh trong vô Nh©n v¨n-Giai phÈm, tªn tuæi tíi giê kh«ng ®­îc nh¾c ®Õn mÆc dÇu «ng lµ t¸c gi¶ cña nh÷ng t¸c phÈm vµ bµi b¸o cã gi¸ trÞ. Cïng bÞ ®¸nh mét l­ît víi «ng, víi sù luËn téi t­¬ng tù, cßn cã nhµ phª b×nh Tr­¬ng Töu.

(18) Nh÷ng bé tr­ëng vµ nh©n sÜ lµm viÖc trong chÝnh phñ håi ®ã. VÒ viÖc cha t«i ®i mêi c¸c vÞ nãi trªn tham gia chÝnh phñ nh­ thÕ nµo ®· ®­îc nhµ v¨n S¬n Tïng ghi l¹i ®Çy ®ñ trong mét t¸c phÈm sÏ xuÊt b¶n vÒ nh÷ng ngµy trøng n­íc cña chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng.

(19) Ng« §×nh DiÖm (1901-1963), sinh tr­ëng trong mét gia ®×nh quan l¹i, d­íi triÒu vua B¶o §¹i lµm tíi chøc th­îng th­ t¹i triÒu ®×nh HuÕ. BÞ ViÖt Minh b¾t, ®­îc th¶, Ng« §×nh DiÖm ch¹y ra n­íc ngoµi (Mü, Ph¸p), sau n¨m 1954 trë vÒ ViÖt Nam lµm thñ t­íng cña chÝnh quyÒn B¶o §¹i. N¨m 1955 Ng« §×nh DiÖm lËt B¶o §¹i, tuyªn bè miÒn Nam ViÖt Nam lµ n­íc céng hßa vµ lªn lµm tæng thèng. N¨m 1963 bÞ ph¸i qu©n nh©n lµm ®¶o chÝnh giÕt chÕt.

(20) Tªn thËt lµ T« DÜ, ®¶ng viªn céng s¶n, bÞ thùc d©n Ph¸p ®Çy ®i Madgascar. §­îc qu©n ®éi Anh gi¶i phãng, giao cho qu©n ®éi Mü. Theo «ng kÓ cho t«i nghe th× mét sè tï chÝnh trÞ ViÖt Nam trong ®ã cã «ng vµ «ng Phan B«i (Hoµng H÷u Nam) ®­îc OSS (Côc t×nh b¸o chiÕn l­îc, tiÒn th©n cña CIA) huÊn luyÖn råi th¶ dï xuèng Hµ §«ng. Lª Gi¶n mang ®iÖn ®µi, tiÒn vµ vò khÝ vÒ cho §¶ng. N¨m 1945 ®­îc «ng Hå ChÝ Minh cö lµm Tæng gi¸m ®èc Nha C«ng an ViÖt Nam. Sau, ban l·nh ®¹o §¶ng nghe theo kinh nghiÖm Trung Quèc kh«ng ®Ó cho ng­êi tõng cã thêi gian sèng víi ®Þch n¾m nh÷ng c«ng t¸c quan träng, g¹t khái «ng khái chøc vô. Tr­íc khi vÒ h­u Lª Gi¶n lµ phã ch¸nh ¸n Tßa ¸n tèi cao. ¤ng cã uy tÝn rÊt lín trong nh÷ng ng­êi céng s¶n thÕ hÖ giµ.

(21) Cô th©n sinh ra «ng Ng« §×nh DiÖm lµ Ng« §×nh Kh¶, th­îng th­ bé LÔ trong triÒu ®×nh HuÕ. Khi thùc d©n Ph¸p quyÕt ®Þnh b¾t vua Thµnh Th¸i ®i ®Çy cô Ng« §×nh Kh¶ ®· ph¶n ®èi, kh«ng ký tªn vµo b¶n ¸n. Mét chÝ sÜ kh¸c, cô NguyÔn H÷u Bµi ®· tõ chèi kh«ng ký tªn vµo v¨n b¶n ®ång ý cho Kh©m sø Ph¸p MahÐ ®µo l¨ng Tù §øc ®Ó lÊy vµng b¹c ch©u b¸u.

(22) "Hå ChÝ Minh - danh nh©n v¨n hãa", Nhµ xuÊt b¶n V¨n hãa,1991, tr.232.

(23) C¸ch Mao Tr¹ch-®«ng gäi ®Õ quèc Mü, xuÊt hiÖn trong thêi kú cuéc chiÕn tranh trªn b¸n ®¶o TriÒu Tiªn (Korea).

(24) Nh÷ng ng­êi lÝnh Trung Quèc hµo phãng ®· nhiÒu lÇn tiÕp x¨ng cho chiÕc xe m¸y Jawa cña t«i trªn nh÷ng con ®­êng ViÖt B¾c heo hót. T«i ®· móc n­íc víi hä ë cïng mét giÕng t¹i Yªn Së (ngo¹i thµnh Hµ Néi). ¤ng Hoµng V¨n Hoan viÕt vÒ sù kiÖn Hoa qu©n nhËp ViÖt nh­ sau : "Tõ n¨m 1965 ®Õn n¨m 1970...theo yªu cÇu cña Hå Chñ tÞch vµ Trung ­¬ng §¶ng lao ®éng ViÖt Nam, Mao chñ tÞch vµ Trung ­¬ng §¶ng céng s¶n Trung Quèc ®· ph¸i h¬n ba m­¬i v¹n bé ®éi Trung Quèc..." vµo ViÖt Nam. (Giät N­íc Trong BiÓn C¶, tr. 345, Hoµng V¨n Hoan). Ta cã thÓ tin con sè mµ «ng Hoµng V¨n Hoan ®­a ra. Trong giai ®o¹n qu©n Trung Quèc vµo ViÖt Nam «ng cßn lµ ñy viªn Bé ChÝnh trÞ, «ng kh«ng thÓ kh«ng biÕt nh÷ng viÖc lín nh­ viÖc nµy.

(25) C«ng sø S¬n La vµo cuèi thËp niªn 30, ®Çu thËp niªn 40.

(26) Mét nhµ c¸ch m¹ng næi tiÕng, chÕt t¹i ngôc S¬n La vÒ bÖnh lao. T¹i nÒn cò nhµ ngôc nµy cã mét c©y ®µo ®­îc ®Æt tªn lµ c©y ®µo T« HiÖu, nh­ng «ng TrÇn Huy LiÖu vµ cha t«i trong lÇn trë l¹i th¨m nhµ ngôc ®· x¸c ®Þnh nã kh«ng ph¶i c©y ®µo do T« HiÖu trång.

(27) BÖnh viÖn dµnh cho c¸n bé cao cÊp

(28) MÊy c¸ch tra kh¶o cña mËt th¸m tr­íc ®©y : treo lªn mµ ®¸nh (®i tµu bay), d×m vµo bÓ n­íc (®i tµu ngÇm).

(29) Mét nhµ b¸o céng s¶n tr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, nguyªn bé tr­ëng Bé Ngo¹i Giao.

(30) ¤ng TrÇn V¨n VÇn, mét c¬ së tin cËy cña §¶ng trong thêi kú bÝ mËt. ¤ng ®· nu«i vµ b¶o vÖ c¸c «ng Tr­êng Chinh, NguyÔn L­¬ng B»ng, Bïi L©m, Xu©n Thñy, §Æng ViÖt Ch©u... trong thêi kú c¸c «ng nµy ph¶i lÈn trèn mËt th¸m Ph¸p. Sau khi c¸ch m¹ng thµnh c«ng, «ng sèng nghÌo khæ, xin ®¨ng ký kinh doanh mét cöa hµng ®ång n¸t còng kh«ng ®­îc. ¤ng göi th­ cho «ng Tr­êng Chinh nh¾c l¹i chuyÖn x­a, xin ®­îc gióp ®ì. ¤ng Tr­êng Chinh ®· cho gÆp vµ sai th­ ký lo cho «ng xin ®¨ng ký kinh doanh. HiÖu ch÷a xe víi tÊm biÓn "H­ëng Honda" do anh TrÇn V¨n H­ëng, con trai «ng ®øng chñ, ë chî M¬ lµ kÕt qu¶ cña sù gióp ®ì mµ chñ tÞch Quèc Héi Tr­êng Chinh dµnh cho «ng.