Con ng­êi cã sè mÖnh hay kh«ng cã sè mÖnh ?

C©u hái nµy luÈn quÈn suèt trong ãc t«i vµo nh÷ng ngµy tï ®Çu tiªn. T«i ghi l¹i ë ®©y c©u chuyÖn vÒ mét hiÖn t­îng tho¹t nh×n cã vÎ ch¼ng ¨n nhËp g× víi cuèn s¸ch nh­ng lµ c¸i lµm lung lay tËn gèc thÕ giíi quan t­ëng chõng ®· v÷ng ch¾c trong t«i, ¶nh h­ëng tíi t©m tr¹ng t«i trong nh÷ng n¨m sau nµy.

Tr­íc hÕt, cÇn ph¶i nãi ngay r»ng håi Êy t«i duy vËt tõ ®Çu ®Õn ch©n. Tuy nhiªn, chñ nghÜa duy vËt trong t«i cã nguån gèc tÇm th­êng. Cha mÑ t«i duy vËt th× t«i duy vËt, nh­ lÏ ®­¬ng nhiªn ph¶i thÕ. Nghe chuyÖn mÑ t«i kÓ th× vµo thêi con g¸i cña bµ chñ nghÜa duy vËt ®Æt ch©n lªn n­íc ta kh«ng ph¶i víi t­ c¸ch mét triÕt thuyÕt mµ nh­ mét c¸i mèt. Nã nh­ ¸nh s¸ng ®iÖn bçng bõng s¸ng trong ng«i nhµ x­a nay leo lÐt ®Ìn dÇu. Phµm ng­êi thuéc thÕ hÖ bµ mµ cã chót Ýt t©y häc ®Òu trë thµnh duy vËt. ChÝ Ýt th× hä còng khoe m×nh lµ nh­ thÕ. Ng­êi cã ch©n trong tæ chøc c¸ch m¹ng l¹i cµng duy vËt h¬n ai. Duy vËt ®ång nghÜa víi c¸ch m¹ng. B¹n bÌ cha mÑ t«i ®Òu duy vËt c¶, trõ «ng TiÕn cè. ¤ng cã sè phËn long ®ong. Vèn lµ mét nhµ duy vËt cuång nhiÖt, ®¶ng viªn §¶ng céng s¶n, kh«ng hiÓu sao «ng nh¶y sang Thiªn Chóa gi¸o. Råi trong mét m­u toan ®Çy thiÖn chÝ nh»m lµm mai cho hai thø mµ «ng yªu, Thiªn chóa gi¸o b¸c ¸i vµ chñ nghÜa céng s¶n b¹o hµnh, «ng bÞ c¸c ®ång chÝ tèng ra khái hµng ngò(1).

T«i ch­a bao giê tin c¶ thÇn th¸nh lÉn ma quû. Bµ ngo¹i t«i sïng PhËt, thÝch ®i lÔ chïa vµ ¨n chay, lµm viÖc bè thÝ. Bªn néi h·nh diÖn vÒ mÊy ®êi theo Thiªn Chóa gi¸o, x­ng m×nh ®¹o gèc, ch¨m ®äc kinh, ch¨m x­ng téi chÞu lÔ. Bªn ngo¹i lÆng lÏ nhËp ®¹o PhËt víi ®¹o thê cóng tæ tiªn, coi hai thø lµ mét.

Cha t«i bá ®¹o khi thµnh céng s¶n. ViÖc cha t«i bçng d­ng kh«ng ®i nhµ thê, kh«ng x­ng téi chÞu lÔ kh«ng nh÷ng chØ lµm cho «ng bµ t«i rông rêi ch©n tay. Nã lµm cho c¶ hä nhín nh¸c. Ng­êi lµng x× xµo cha t«i vµo héi kÝn, v× thÕ «ng bá ®¹o. Cha t«i nãi «ng bá ®¹o v× cho r»ng thùc d©n Ph¸p ®· dïng Thiªn Chóa gi¸o ®Ó th«n tÝnh n­íc ta. MÑ t«i gi¶i thÝch viÖc cha t«i bá ®¹o b»ng sù tiÕp xóc cña cha t«i víi «ng §inh Ch­¬ng D­¬ng(2) vµ phong trµo c¸ch m¹ng. ¤ng cho r»ng ng­êi c¸ch m¹ng ph¶i døt kho¸t víi mäi c¸i g¾n liÒn víi nh÷ng m­u m« cña thùc d©n.

C¸i cßn l¹i cña ®¹o Chóa trong cha t«i lµ lêi d¹y cña §øc chóa Giª-su Ki-ri-xi-t« ": H·y th­¬ng yªu ng­êi ta nh­ m×nh vËy". ¤ng th­êng c¨n dÆn chóng t«i r»ng nh©n v« thËp toµn, con ng­êi ta ai còng cã khuyÕt ®iÓm, m×nh còng vËy, cho nªn ph¶i ®é l­îng víi nhau, ph¶i sèng khoan dung, nh©n ¸i. GÆp håi chØnh huÊn, c¸n bé lu«n miÖng nãi ph¶i v× nh©n d©n quªn m×nh, th× cha t«i c­êi. ¤ng nãi r»ng ch¼ng bao giê «ng tin nh÷ng ng­êi khoe hä yªu nh©n d©n h¬n yªu b¶n th©n. "Yªu ng­êi b»ng yªu m×nh lµ tèt l¾m råi ! - «ng d¹y t«i - Chóa còng chØ d¸m mong ng­êi ta yªu ng­êi b»ng yªu m×nh mµ cßn kh«ng xong. Hai ngµn n¨m råi nh©n lo¹i vÉn ch­a thùc hiÖn ®­îc lêi Chóa d¹y, mµ nay muèn thùc hiÖn ®iÒu h¬n thÕ lµ nãi kho¸c".

MÑ t«i thê ¬ víi c¶ hai thø ®¹o. Bµ kh«ng tõ chèi ®i nhµ thê, kh«ng ch¨m chØ ®i chïa, nh­ng còng kh«ng ph¶n ®èi c¸c bµ chÞ chång ®­a c¸c con bµ ®i röa téi, chÞu M×nh Th¸nh Chóa. C¶ bªn néi lÉn bªn ngo¹i ®Òu kh«ng tr¸ch ®­îc mÑ t«i, bµ chØ kh«ng siªng n¨ng chø kh«ng b¸ng bæ ®¹o nh­ cha t«i, nh­ng c¶ hai bªn ®Òu ngÊm ngÇm kh«ng hµi lßng vÒ bµ. Bµ ngo¹i t«i kh«ng chÞu ®­îc nh÷ng lêi sµm b¸ng cña con g¸i ®èi víi giíi s­ s·i, nh­ng nhÊt quyÕt b¾t mÑ t«i ph¶i trung thµnh víi ®¹o thê cóng tæ tiªn thuÇn ViÖt, lµ thø ®¹o mÑ t«i bao giê còng t«n träng.

Vµo thêi gian x¶y ra vô xÐt l¹i chèng §¶ng, t«i ®ang viÕt tiÓu thuyÕt Ph¸o §µi Xanh, cuèn s¸ch ®­îc Êp ñ tõ nhiÒu n¨m. §ã lµ cuèn biªn niªn sö cña mét lµng. Nã sÏ lµ h×nh ¶nh cña sù thay ®æi diÔn ra trªn ®Êt n­íc. Ng«i lµng trong cuèn s¸ch chÝnh lµ quª néi cña t«i. T«i sèng l©u h¬n, nhiÒu h¬n víi c¸i quª nhµ g¹ch vµ ®­êng nhùa, nh­ng trong t×nh c¶m t«i g¾n bã víi c¸i quª nghÌo bïn lÇy n­íc ®äng h¬n.

Quª néi ®Ó l¹i dÊu Ên ®Ëm nÐt trong tuæi th¬ cña t«i. Nã lµ miÒn ®Êt ruét rµ cña t«i. Nã chiÕm hÕt t×nh yªu bÐ báng cña t«i.

T«i ®­îc mÑ t«i ®­a vÒ quª néi n¨m t«i lªn s¸u. Cha t«i võa bÞ Ph¸p b¾t. MÑ t«i kh«ng thÓ cïng lóc võa nu«i mÊy anh em t«i, võa ®i lµm thuª, võa ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. Bµ ®­a t«i vÒ quª cho bµ chÞ chång nu«i ®ì. §ã lµ mét bµ giµ c« ®éc, cao lín, mÆt mòi d÷ tîn, ®uån ®uçn nh­ mét c¸i phÊt trÇn, tªn lµ bµ G¸i. C« t«i sèng trän ®êi ®ång trinh trong ng«i nhµ «ng bµ t«i ®Ó l¹i khi ®µn em cña bµ ®· tø t¸n ph­¬ng xa. Trong thêi gian mÊy n¨m ë víi c« G¸i, t«i quyÕn luyÕn bµ, vµ qua nh÷ng lêi dÉn tÝch cña bµ, nhµ ¸i quèc ch©n chÝnh cña lµng m×nh, t«i quyÕn luyÕn m¶nh ®Êt cña cha «ng.

Chóng t«i ë trong mét ng«i nhµ gç n¨m gian, víi mÊy gian nhµ ngang b»ng tre nøa mäc ra ë mét ®Çu håi, kÕt thóc b»ng mét gian bÕp thÊp tÌ vµ mét chuång lîn lôp xôp. N¬i ®©y c¸c b¸c t«i, c¸c c« t«i (tøc lµ c¸c bµ chÞ cña cha t«i) ra ®êi vµ lín lªn trong sù Êp ñ cña cha mÑ, mét «ng nhµ nho kh«ng gÆp thêi lµm nghÒ bèc thuèc víi mét bµ vî kh«ng biÕt ch÷, nh­ng tÇn t¶o vµ ®¶m ®ang, nh­ bÊt cø ng­êi vî nµo trong nh÷ng n¨m xa x­a Êy. Trong ng«i nhµ tr­íc kia h¼n rÊt ån µo, nay v¾ng lÆng, chØ cßn hai c« ch¸u t«i, t«i t×m thÊy nh÷ng quyÓn vë b»ng giÊy b¶n víi nh÷ng ch÷ nho ngßng ngoÌo - vë häc cña cha t«i khi «ng b¾t ®Çu ª a Tam tù kinh cña mét nÒn häc ®· ch×m nghØm trong qu¸ khø.

T×nh yªu ®èi víi ®Êt n­íc ë mçi con ng­êi còng khã gi¶i thÝch nh­ t×nh yªu trai g¸i. Trong s¸u anh chÞ em cña cha t«i chØ cã m×nh «ng ®i lµm c¸ch m¹ng. Víi ®Êt n­íc «ng cã mét t×nh c¶m ruét thÞt l¹ lïng, khã hiÓu ®èi víi chÝnh t«i, ®øa con «ng. D­êng nh­ «ng kh«ng thÓ sèng kh«ng cã t×nh yªu d©ng hiÕn ®ã, nh­ t×nh yªu Chóa trong lßng tÝn ®å tö v× ®¹o. T«i nhí «ng ®· bùc béi nh­ thÕ nµo khi ®äc trong mét cuèn s¸ch gi¸o khoa cña ®øa ch¸u g¸i lêi d¹y cña mét nhµ l·nh ®¹o cho häc sinh r»ng c¸c ch¸u ph¶i yªu n­íc v× "n­íc ta giµu vµ ®Ñp". §ã lµ t×nh yªu vô lîi, chø ®©u cßn lµ yªu n­íc, «ng kªu lªn, nÕu n­íc ta nghÌo vµ xÊu th× sao ? kh«ng cÇn yªu n÷a µ ?

MÆc dÇu rêi bá quª h­¬ng tõ khi cßn nhá, cha t«i lóc nµo còng quyÕn luyÕn nã, vµ «ng truyÒn t×nh yªu ®èi víi m¶nh ®Êt tuét rµ l¹i cho nh÷ng ®øa con m×nh.

Trong cuèn s¸ch dù ®Þnh, khëi ®Çu bëi t×nh yªu ®ã, t«i muèn ghi l¹i nh÷ng sè phËn ng­êi trong lµng t«i, mét lµng quª cña ®ång b»ng B¾c bé, nh­ lµ h×nh ¶nh thu nhá cña c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc qua nh÷ng thêi kú tiÒn khëi nghÜa, kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, C¶i c¸ch ruéng ®Êt... T«i hi väng qua nh÷ng sù kiÖn x¶y ra qua nh÷ng sè phËn ng­êi trong mét lµng dùng nªn mét m¶ng lÞch sö víi nh÷ng b­íc th¨ng trÇm kh«ng ph¶i chØ cña mét thÕ hÖ n«ng d©n mang trong m×nh kh¸t väng truyÒn nèi vÒ mét cuéc sèng no ®ñ, thanh b×nh.

MÊy cuèn sæ tay cña t«i kÝn ®Æc tªn ng­êi tªn ®Êt, phong tôc, tËp qu¸n, thæ ng÷, gia ph¶, thÇn ph¶, nh÷ng ph¸c häa nh©n vËt, tÝnh c¸ch, tiÓu sö cña nh÷ng nh©n vËt Êy, c¶ nh÷ng t­ liÖu vÒ chøc vô, qu©n hµm cña qu©n ®éi lª-d­¬ng, qu©n ®éi viÔn chinh Ph¸p vv...

KÓ chuyÖn nµy ra th× buån c­êi, nh­ng ®óng thÕ : c¸i mµ t«i cßn thiÕu cho cuèn tiÓu thuyÕt lµ mét «ng thÇy bãi. ¤ng nµy, theo t­ liÖu thu ®­îc, phô tr¸ch mét c¬ së kh¸ng chiÕn trong thµnh phè. Nhµ chiªm tinh ph­¬ng §«ng ®­îc viªn ®¹i t¸ t­ lÖnh xÕch-t¬(3), mét cùu sinh viªn to¸n-lý ham nghiªn cøu ph­¬ng §«ng thÇn bÝ, coi nh­ thÇy häc. ¤ng thÇy bãi còng yªu mÕn ®Ö tö cña m×nh.Trong «ng t×nh yªu cuéc kh¸ng chiÕn vµ t×nh yªu anh häc trß ®¸nh nhau chÝ tö.

T«i kh«ng biÕt g× vÒ bãi to¸n, nhÊt lµ khoa tö vi. Tõ ng÷ cña c¸i nghÒ cæ x­a nhÊt thÕ giíi, tªn gäi c¸c v× sao kh«ng cã thËt trªn bÇu trêi thÕ tôc xa l¹ ®èi víi t«i. §Ó cã ®­îc nh÷ng nh©n vËt sinh ®éng t«i kh«ng û vµo trÝ t­ëng t­îng vèn kh«ng ®­îc giµu cã, mµ th­êng t×m kiÕm trong ®êi thùc nh÷ng nguyªn mÉu cho tíi khi cã thÓ, nh­ c¸c nhµ v¨n th­êng nãi, sê thÊy ®­îc nh©n vËt t­¬ng lai. Hemingway chia xÎ kinh nghiÖm viÕt v¨n cho ng­êi ®i sau "C¸i bÞa lín bao giê còng gièng thËt". T«i bÞa kÐm. T«i nghÜ kh¸c : c¸i thËt phong phó h¬n c¸i bÞa. Nãi c¸ch kh¸c, cuéc ®êi míi lµ ng­êi bÞa chuyÖn giái nhÊt.

§óng vµo lóc t«i ®ang viÕt mÊy ch­¬ng ®Çu cho cuèn s¸ch th× cha t«i bÞ b¾t, nhµ t«i bÞ kh¸m, b¶n th¶o bÞ tÞch thu. Vµo thêi ®iÓm rèi ren nh­ thÕ mµ tiÕp tôc viÕt th× thËt gµn dë, nh­ng t«i kh«ng muèn c«ng viÖc bÞ gi¸n ®o¹n. T«i ch¸n n¶n, t«i hôt hÉng, t«i cã c¶m gi¸c m×nh ch¼ng cßn lóc nµo ®Ó viÕt n÷a. T«i ch¹y tíi víi s¸ng t¸c nh­ thÓ nã lµ cøu c¸nh. Mµ còng cã thÓ t«i cÇn ®­îc ngôp lÆn trong bËn rén ®Ó t¸ch m×nh khái nh÷ng ý nghÜ ®en tèi vÒ tai häa ®ang ®Õn.

T«i ®· gÆp kÎ hñy diÖt thÕ giíi quan cña t«i trong bèi c¶nh nh­ vËy.

§ån r»ng gÇn ®Òn Hµng Trèng cã mét «ng thÇy bãi giái. ¤ng cã thÓ nãi ra vanh v¸ch chuyÖn qu¸ khø cña m×nh, cßn nh÷ng g× «ng nãi vÒ t­¬ng lai th× sau nghiÖm ra thÊy ®óng c¶.

Ng­êi khuyªn t«i ®Õn xem bãi lµ c« em d©u t«i, rÊt tin ë bãi to¸n, vµ vî t«i, vèn ch¼ng bao giê mª tÝn dÞ ®oan.

§­îc chøng kiÕn c¶nh c«ng an nöa ®ªm hïng hæ tíi nhµ b¾t cha t«i, vî t«i lo cho sè phËn cña t«i. Mµ sè phËn t«i còng tøc lµ sè phËn c¸i gia ®×nh bÐ nhá míi ®­îc x©y dùng gåm vî chång t«i vµ hai ®øa con lÝt nhÝt, mét trai mét g¸i. NÕu t«i còng bÞ b¾t th× gia ®×nh t«i tan n¸t. L­¬ng vî t«i kh«ng ®ñ nu«i th©n, nãi g× nu«i hai ®øa con. Trong hoµn c¶nh chóng t«i bÊt cø «ng thÇy bãi nµo còng ®¸ng tin ngh×n lÇn h¬n mét chÝnh quyÒn dèi tr¸.

¤ng thÇy bãi mï c¶m thÊy sù cã mÆt cña chóng t«i qua nh÷ng tiÕng dÐp b­íc rãn rÐn vµo nhµ. ¤ng nãi, giäng sÏ sµng :

- Xin c¸c vÞ chê cho mét l¸t.

Chóng t«i ®Õn ®· sím nh­ng cã ng­êi cßn sím h¬n. ¤ng thÇy bãi ®ang xem cho mét bµ ®øng tuæi mÆt mµy thiÓu n·o, lu«n miÖng v©ng d¹, thØnh tho¶ng l¹i suþt so¹t khÊn khøa.

Nhµ chËt, «ng hµnh nghÒ trªn c¸i ph¶n. Ng­êi trong nhµ ®i l¹i loÑt xoÑt, ra ®ông vµo ch¹m Çm Ü, coi nh­ kh«ng cã «ng. Chóng t«i ngåi ghÐ vµo mÐp c¸i ph¶n kh«ng mÊy s¹ch sÏ. T«i thÊt väng. T«i t­ëng sÏ gÆp mét cô ®å nho thÊt thÕ víi cÆp m¾t s¸ng anh minh, giäng nãi sang s¶ng, chø kh«ng ph¶i «ng giµ mï víi ®«i tay x­¬ng xÈu sê so¹ng trªn chiÕc chiÕu bÈn ®Ó t×m c¸i ®Üa «ng võa ®Æt xuèng. Giäng Ò µ «ng nãi víi bµ kh¸ch nh÷ng chuyÖn t­¬ng lai tÇm phµo : th¸ng nµy bµ cã léc, nhá th«i, nh­ng còng lµ léc, cßn th¸ng sau th× ph¶i cÈn thËn kÎo mÊt c¾p, th¸ng sau n÷a sÏ cã ng­êi nhµ ë xa vÒ mang ®Õn tin vui...

¤ng kh«ng cã chç trong cuèn tiÓu thuyÕt cña t«i. ¤ng sÏ l¹c lâng trong ®ã nh­ mét nh©n vËt quÆt quÑo. §· ®Þnh ®øng lªn ra hiÖu cho vî t«i lÎn vÒ th× quÎ bãi cña bµ kh¸ch ®Õn tr­íc còng võa xong.

- Mêi «ng bµ ngåi.

VÉn yªn vÞ, xÕp b»ng trßn, «ng thÇy bãi quay mÆt vÒ phÝa chóng t«i, h­íng rÊt ®óng, nh­ thÓ ®µng sau cÆp kÝnh ®en lµ ®«i m¾t s¸ng.

§µnh lª ch©n ngåi vµo chç bµ kh¸ch võa bá ®i.

- S¸ng nay t«i ®én, biÕt «ng sÏ ®Õn. - cÆp kÝnh ®en nh×n t«i - Th¸nh d¹y : cã quý nh©n ®Õn nhµ !

Trêi ®Êt quû thÇn ¬i, t«i mµ lµ quý nh©n cña «ng ­, «ng thÇy bãi ? Quý nh©n theo c¸i nghÜa nµo vËy ? ¤ng nhÇm råi. T«i ch¼ng cã thÓ lµ quý nh©n trong bÊt cø nghÜa nµo, cho bÊt cø ai.. Mét ngµn lÇn kh«ng, «ng thÇy bãi cña t«i ¹, t«i kh«ng ph¶i quý nh©n trong bÊt cø nghÜa nµo, cµng kh«ng thÓ lµ quý nh©n cña «ng. ThËm chÝ t«i còng ch¼ng cßn tiÒn ®Ó ®Æt quÎ cho hËu hÜ.

- Kh«ng d¸m. - t«i lóng tóng nãi - Chóng t«i ®Õn phiÒn xin cô xem cho mét quÎ.

- V©ng. ¤ng muèn xem hung c¸t ? Hay c«ng danh, tµi léc ?

- Cô cø nãi nh÷ng g× cô thÊy, xin lçi, nh÷ng g× Th¸nh d¹y...

Mét nô c­êi ®é l­îng tho¶ng qua mÆt «ng thÇy.

- Xin «ng cho biÕt ngµy sinh th¸ng ®Î.

T«i nãi. Nh×n xÐo qua cÆp kÝnh ®en, t«i thÊy mét ®«i m¾t tr¾ng ®ôc - «ng giµ bÞ lßa thËt. ¤ng giµ ngÈng ®Çu lªn, tr¸n h¬i nh¨n l¹i, lÈm bÈm mét håi råi sê so¹ng t×m c¸i ®Üa. B»ng hai bµn tay thµnh kÝnh, «ng n©ng c¸i ®Üa lªn ngang tr¸n, suþt so¹t khÊn. Råi h¹ c¸i ®Üa xuèng, «ng trÇm ng©m gieo tiÒn. Ba ®ång trinh r¬i xuèng mÆt ®Üa kªu ræn r¶ng. Sau khi rê rÉm sê tõng ®ång mét ®Ó biÕt sÊp ngöa, vµ h¼n còng ®Ó kÐo dµi thêi gian suy nghÜ, «ng xoa xoa chóng trªn mÆt ®Üa mét l¸t råi chËm r·i nãi víi t«i :

- T«i sÏ nãi ba ®iÒu. NÕu «ng thÊy t«i nãi ®óng th× ta xem tiÕp. NÕu sai, tøc lµ Th¸nh kh«ng cho, xin «ng l¹i ®©y vµo b÷a kh¸c.

T«i sÏ kh«ng trë l¹i ®©y n÷a, bÊt kÓ Th¸nh cho hay kh«ng cho.

- Xin cô cø nãi.

- Thø nhÊt, «ng ®· tõng xuÊt ngo¹i.

Mét c©u ch¼ng quan träng, kh«ng cã ý nghÜa. Nh­ng kÓ còng l¹, c¨n cø vµo ®©u mµ «ng giµ mï kia ®o¸n ®­îc t«i ®· ë n­íc ngoµi ? T«i kh«ng ë n­íc ngoµi l©u tíi møc giäng nãi bÞ thay ®æi. Mét mïi l¹, xµ phßng th¬m hoÆc n­íc hoa ? Còng kh«ng cã chuyÖn ®ã. T«i võa míi tõ nh÷ng hè bom trë vÒ. T«i t¾m n­íc ngßi, n­íc ao tï, kh«ng xµ phßng, chØ cèt gét s¹ch bïn ®Êt. Ng­êi mï cã khøu gi¸c tinh t­êng, nh­ng «ng kh«ng thÓ thÊy ë t«i mïi n­íc ngoµi nµo.

- Cã ®óng vËy kh«ng ?

- D¹, th­a cô cø nãi tiÕp.

- Thø hai, mïa thu n¨m nay nhµ «ng cã hØ, hØ qua tiÕp ®Õn h¹n.

- D¹ ?

- HØ ®©y øng vµo anh em «ng, hoÆc em trai lÊy vî, hoÆc em g¸i lÊy chång. Cßn h¹n, nã øng vµo cô th©n sinh ra «ng.

¤ng thÇy bãi nhÈn nha nãi tróng vµo nh÷ng sù kiÖn võa x¶y ra trong gia ®×nh t«i - mïa thu em trai kÕ t«i lÊy vî, sau ®ã ®Õn cha t«i bÞ b¾t. T«i s÷ng sê.

- Sao mµ l¹i cã ng­êi sè lËn ®Ën thÕ ! - «ng giµ ngÈn ng­êi, t­ lù - L¹ thËt, l¹ thËt !

- Lµ sao, th­a cô ?

- Cø nh­ Th¸nh d¹y th× hiÖn nay cô th©n sinh ra «ng ®ang m¾c h¹n tông ®×nh, tøc lµ cã chuyÖn l«i th«i n¬i cöa quan...

T«i vê ph¶n b¸c :

- Sao cã chuyÖn thÕ ®­îc, th­a cô ? Cô th©n sinh t«i ®· vÒ h­u, hiÖn s¬ t¸n ë Tam §¶o. Cô ®· cã tuæi, ch¼ng lµm g× ®Ó cã thÓ m¾c vµo chuyÖn l«i th«i.

¤ng thÇy bãi nghiªng ®Çu kiªn nhÉn nghe.

- VËy mµ cø nh­ quÎ nµy th× cô nhµ bÞ b¾t råi.

¤ng nãi sau mét l¸t im lÆng, nh­ thÓ khi t«i nãi «ng bËn l¾ng nghe ai ®ã ®ang nãi víi «ng, chø «ng kh«ng nghe t«i.

T«i lÆng ®i. Cã thÓ cã sù thËt nh­ thÕ kh«ng : mét «ng giµ xa l¹, vµ «ng ta biÕt ®­îc nh÷ng viÖc x¶y ra trong nhµ ng­êi kh¸c ?

- Nh­ng...

- LËn ®Ën qu¸ ! - «ng giµ l¾c ®Çu ¸i ng¹i - TÝnh ra th× thêi T©y T©y b¾t, thêi NhËt NhËt b¾t, ®Õn thêi ta còng kh«ng yªn. Con ng­êi sao mµ khèn khæ thÕ ! C­¬ng c­êng qu¸, th¼ng tÝnh qu¸, nªn míi bÞ tai v¹. Cù m«n ®¾c ®Þa l¹i gÆp Háa tinh, ThÊt s¸t... L¹i cßn thªm mÊy hung tinh n÷a, míi nguy... Cø nh­ t«i suy th× cô nhµ kh«ng v­íng vµo chuyÖn kinh tÕ ®©u, mµ ®©y lµ chuyÖn chÝnh trÞ...

T«i kh«ng cßn muèn chèi n÷a. Nh­ng t«i chØ nãi :

- T«i sÏ ®i Tam §¶o th¨m cô t«i ngay.

- ¤ng ®i ®i ! Tuy ch¼ng gióp g× ®­îc cô nhµ ®©u, nh­ng ®¹o lµm con «ng ph¶i ®i. Mµ l¹, cô nhµ gÆp n¹n Ýt ra còng gÇn c¶ th¸ng råi mµ sao kh«ng ai b¸o cho «ng biÕt ?

- Th­a cô, t«i võa ®i c«ng t¸c khu 4 vÒ.

Vî t«i ®­a m¾t cho t«i.

- B©y giê phiÒn cô xem cho t«i.

¤ng thÇy bãi cói ®Çu xuèng. Ngãn c¸i ®i nh÷ng b­íc chËm ch¹p trªn nh÷ng ngãn tay x­¬ng xÈu.

- T«i nãi th¼ng ra nh¸ ?

- V©ng, cô cø nãi th¼ng.

- ThÕ nµy : chÝnh «ng còng sÏ gÆp h¹n, «ng Êy, nh­ng kh«ng ph¶i ngay b©y giê. Qua th¸ng nµy ®·, trong th¸ng sau...

T«i liÕc vî t«i. MÆt nµng nhît ®i khi nghe c©u nãi ®ã. Téi nghiÖp, vî t«i th­¬ng t«i biÕt bao nhiªu.

- H¹n sÏ x¶y ra bÊt ngê...- «ng ta nãi tiÕp - T«i biÕt, «ng kh«ng tin ®©u, nh­ng nã sÏ ®Õn ®Êy. H¹n nµy lµ h¹n cã kÎ g¾p löa bá tay ng­êi, viÖc kh«ng cã nã b¶o lµ cã, viÖc xong råi nã b¶o lµ ch­a...

T«i suy nghÜ. ThÕ lµ thªm mét ng­êi kh¼ng ®Þnh t«i sÏ bÞ b¾t. Kh¸c ë chç ng­êi nµy kh«ng nh×n vµo t×nh h×nh chÝnh trÞ mµ c¨n cø ë nh÷ng v× sao kh«ng cã thËt.

- H¹n liÖu cã dµi kh«ng, th­a cô ? - t«i hái.

¤ng thÇy bãi l¾c ®Çu :

- T«i kh«ng nãi tr­íc ®­îc. NÕu «ng cói m×nh xuèng, kh«ng c·i l¹i, ng­êi ta nãi g× còng gËt, buéc cho m×nh c¸i g× còng õ, cø nhËn hÕt th× xong. B»ng kh«ng h¹n sÏ kÐo dµi : hai thµnh bèn, bèn thµnh t¸m, t¸m thµnh m­êi s¸u... cø thÕ mµ nh©n lªn m·i...

Vî t«i n­íc m¾t ®· l­ng trßng.

Xong quÎ, t«i ®­a cho «ng thÇy bãi nhiÒu h¬n sè tiÒn t«i ®Þnh ®­a. T«i hái «ng vÒ ch÷ quý nh©n mµ «ng dïng cho t«i th× «ng nãi :

- Quý nh©n lµ ng­êi ®¸ng quý, kh«ng cã nghÜa nµo kh¸c. Kh«ng ph¶i «ng cho t«i tiÒn hay cho t«i quµ míi lµ quý nh©n. Mong cßn cã dÞp gÆp l¹i nhau.

Tr­íc khi ra vÒ t«i ®Æt c©u hái cuèi cïng :

- Th­a cô, cô ®· xem cho nhiÒu ng­êi, biÕt nhiÒu sè phËn, t«i muèn hái cô : cã ph¶i thêi nay ng­êi xÊu nhiÒu h¬n ng­êi tèt kh«ng ?

¤ng giµ c­êi khµ khµ :

- Cuéc ®êi ph¶i cã ©m cã d­¬ng, cã ®ùc cã c¸i, cã xÊu cã tèt, míi lµ cuéc ®êi chø. DÜ nhiªn, cã håi ©m th¾ng d­¬ng, cã håi d­¬ng th¾ng ©m, tùu trung ch«ng chªnh lµ th­êng t×nh, c©n b»ng lµ h·n h÷u. ¤ng cã sè nh×n xa tr«ng réng, «ng thõa hiÓu sù ®êi, cßn hái t«i lµm g× ?

Trong khi ®èi tho¹i víi Huúnh Ngù ë s©n Háa Lß t«i l¹i nhí ®Õn lêi tiªn tri cña «ng thÇy bãi mï : h¹n nµy lµ h¹n cã kÎ g¾p löa bá tay ng­êi, viÖc kh«ng cã nã b¶o lµ cã, viÖc xong råi nã b¶o lµ ch­a...

VËy c¸i kÎ g¾p löa bá tay ng­êi kia lµ ai ?

Râ rµng kh«ng ph¶i c¸i anh chµng th­ l¹i ®ang ®øng tr­íc mÆt t«i råi. Y bÊt qu¸ lµ mét tªn c«ng sai nhiÖt t×nh.

KÎ g¾p löa bá tay ng­êi lµ chñ cña y kia. T«i nghÜ tíi Lª §øc Thä. Nh­ng c¶ khi ®ã, c¶ b©y giê t«i vÉn kh«ng hiÓu : Thä muèn g× ë t«i ?

T«i kh«ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ. T«i lµm viÖc, nh­ bÊt cø ai trong bÊt cø x· héi nµo. T«i thÝch chñ nghÜa x· héi bëi nã høa hÑn mét t­¬ng lai ®Ñp - tù do, c«ng b»ng x· héi, kinh tÕ phån vinh. Nh­ng nh÷ng thø b¸n kÌm víi nã nh­ ®Êu tranh giai cÊp, chuyªn chÝnh v« s¶n, ý thøc tæ chøc, d©n chñ tËp trung kh«ng ®­îc lßng t«i. Cuéc ®Êu tranh gäi lµ chèng chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i mµ nhµ cÇm quyÒn dÊy lªn kh«ng ph¶i cña d©n téc ViÖt Nam. Cµng kh«ng ph¶i cuéc ®Êu tranh cña t«i, v× t«i, cho t«i. T«i ch¼ng thÝch chñ nghÜa xÐt l¹i nµo hÕt, hiÖn ®¹i còng nh­ kh«ng hiÖn ®¹i.

"H¹n nµy lµ h¹n cã kÎ g¾p löa bá tay ng­êi, viÖc kh«ng cã nã b¶o lµ cã, viÖc xong råi nã b¶o lµ ch­a...". T«i kh«ng thÝch chÝnh trÞ mµ nhµ cÇm quyÒn cø l«i t«i vµo lµ ®óng víi c©u viÖc kh«ng cã nã b¶o lµ cã. T«i ®· xa l¸nh chÝnh trÞ mµ nhµ cÇm quyÒn cø gi÷ rÞt t«i trong nã lµ øng víi c©u viÖc xong råi nã b¶o lµ ch­a...

RÊt cã thÓ ng­êi ta kh«ng ­ng ®­îc t«i v× t«i ®· vi ph¹m kh«ng ph¶i mét lÇn nh÷ng ®iÒu cÊm kþ. LÇn ®Çu víi truyÖn ng¾n §ªm MÊt Ngñ (b¸o V¨n NghÖ, 1961), t«i bÞ Tè H÷u lªn ¸n "Vò Th­ Hiªn lé râ t©m tr¹ng bÊt m·n víi chÕ ®é hiÖn hµnh", trong bµi viÕt :"Gi­¬ng cao ngän cê tÝnh §¶ng, chèng chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i trong v¨n nghÖ". Cïng bÞ v¹ch mÆt chØ tªn nh­ nh÷ng tªn xÐt l¹i hiÖn ®¹i trong v¨n häc cßn cã Nguyªn Ngäc vµ Ng« Ngäc Béi. Tè H÷u coi Nguyªn Ngäc nãi mãc häng §¶ng, vÝ lßng d©n nh­ m¹ch n­íc ngÇm, kh«ng dÔ thÊy nh­ng quËt ®æ ®­îc nh÷ng c«ng tr×nh lín. Ng« Ngäc Béi (víi truyÖn ng¾n ChÞ C¶ Ph©y) bÞ Tè H÷u gäi lµ freudiste(4). ª ViÖt Nam mµ bÞ coi nh­ freudiste lµ nÆng l¾m.

LÇn thø hai t«i bÞ ®¸nh lµ v× kÞch b¶n §ªm Cuèi Cïng Ngµy §Çu Tiªn, t«i ®· kÓ trong ch­¬ng tr­íc. LÇn thø ba nhÑ h¬n c¶, do truyÖn ng¾n §ªm Mïa Xu©n. Nã kh«ng bÞ ®¸nh trªn mÆt b¸o, nh­ng tËp truyÖn ng¾n cïng tªn (Nhµ xuÊt b¶n Lao ®éng, 1963) bÞ thu håi mét c¸ch l¼ng lÆng.

§ßn nÆng nhÊt lµ bµi b¸o cña Tè H÷u. Nã xuÊt hiÖn trªn b¸o Nh©n d©n, sau ®ã ®­îc tÊt c¶ c¸c b¸o nhÊt tÒ ®¨ng l¹i, kh«ng trõ c¶ b¸o V¨n NghÖ ®· ®¨ng truyÖn ng¾n nµy. Gi¸o s­ Hoµng Xu©n NhÞ cßn g¸n thªm cho t«i mét téi mµ nhµ l·nh ®¹o v¨n nghÖ bá sãt : "Vò Th­ Hiªn ®· phÊt cao ngän cê Ên t­îng chñ nghÜa nh»m chèng l¹i ®­êng lèi v¨n nghÖ x· héi chñ nghÜa cña §¶ng". Trong trËn ®ßn héi chî, nhµ phª b×nh v¨n häc Phong Lª båi thªm cho t«i mét qu¶ ®Êm muén trªn tËp san Nghiªn cøu V¨n häc, còng víi ý Êy. T«i giËn Phong Lª h¬n giËn vÞ gi¸o s­ kh¶ kÝnh. Phong Lª thuéc líp trÎ chóng t«i, lÏ ra kh«ng b¶o thñ míi ph¶i. Anh em nãi Phong Lª chËm hiÓu, nh­ng kh«ng c¬ héi. Hai chôc n¨m sau qu¶ nhiªn anh còng bÞ ®¸nh v× nh÷ng ý nghÜ v­ît ra ngoµi khu«n phÐp.

Tõ sau nh÷ng sù kiÖn ®ã t«i kh«ng ®­îc in n÷a.

Nãi chung, nhµ v¨n, nhµ th¬ nµo mét lÇn lì bót hoÆc lì lêi ®Òu bÞ nh­ vËy. Vò B·o(5), t¸c gi¶ cuèn S¾p C­íi, mét cuèn s¸ch hay vÒ C¶i c¸ch ruéng ®Êt v× giäng v¨n d©n d· hiÕm cã, ®Ó cho nh©n vËt nãi Tr­êng Chinh bÞ mÊt chøc tæng bÝ th­ b»ng c©u "mÊt bay c¸i chøc §¶ng tr­ëng", mµ nhiÒu n¨m bÞ treo bót, cßn h¬n c¶ Lev Tolstoi bÞ Nhµ Thê ChÝnh gi¸o Nga ph¹t v¹ anaphema(6) v× téi b¸ng bæ.

C¸i kh¸c lµ Nhµ Thê cã th«ng b¸o h¼n hoi, cã cha ®¹o cao rao trªn tßa gi¶ng cho ®µn chiªn ®­îc biÕt, cßn chóng t«i bÞ rót phÐp th«ng c«ng ngÇm, b»ng chØ thÞ ngÇm.

N¨m 1964, NghÞ quyÕt 9 ®­îc phæ biÕn réng r·i, cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i ®­îc ph¸t ®éng ng­êi ta liÒn rÇm ré tæ chøc nh÷ng cuéc rµ so¸t c¸c Ên phÈm ®Ó t×m ra nh÷ng c¸i cã t­ t­ëng xÐt l¹i hoÆc bÞ ¶nh h­ëng cña chñ nghÜa xÐt l¹i.

Ai nÊy sî xanh m¾t. Bãi ra ma quÐt nhµ ra r¸c, ®Çu ch¼ng ph¶i còng ph¶i tai. §Õn nhµ v¨n §ç Quang TiÕn ë b¸o V¨n NghÖ, ng­êi chän ®¨ng truyÖn ng¾n §ªm MÊt Ngñ(7) cña t«i, vèn hiÒn lµnh, ch¼ng ai cã thÓ buéc téi «ng xÐt l¹i, còng chèi ph¨ng téi cña «ng, ®æ ôp nã cho tËp thÓ. TÊt nhiªn, truyÖn ng¾n ®­îc in ph¶i qua mÊy ng­êi duyÖt, §ç Quang TiÕn ®· ranh m·nh cho nã qua ®­îc nh÷ng con m¾t c¶nh gi¸c lóc chóng mÖt mái. §ç Quang TiÕn c­êi h× h× b¶o t«i : "Kh«ng lµm thÕ truyÖn ng¾n cña cËu kh«ng thÓ ra ®­îc, ra råi m×nh chèi ph¨ng, lµm g× nhau tèt ?".

T«i quý §ç Quang TiÕn kh«ng ph¶i chØ v× «ng ®· t×m c¸ch "l¨ng xª"(8) t«i. §èi víi ng­êi míi vµo nghÒ ®ã lµ c¸i ¬n lín. N¨m 1956 t«i míi cã vµi truyÖn ng¾n in trªn c¸c tê V¨n Häc, Tæ Quèc vµ §éc LËp. §ç Quang TiÕn, víi t­ c¸ch biªn tËp viªn b¸o V¨n Häc, ®· chän in §­êng Sè 4 vµ sau ®ã §ªm MÊt Ngñ, vµo n¨m 1961. ¤ng nhµ v¨n xuÊt th©n c«ng chøc, tr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m ë Nha Th­¬ng chÝnh hay Ty KiÒu lé t«i kh«ng nhí râ, ®· cã sù hy sinh thÇm lÆng cho viÖc vun xíi c¸c mÇm non v¨n nghÖ. T«i vµ c¸c b¹n v¨n trÎ th­êng tíi nhµ «ng. Chóng t«i chen chóc nhau trªn chiÕc chiÕu hÑp, uèng trµ ®Æc, nãi chuyÖn v¨n ch­¬ng. §ç Quang TiÕn cã nhiÒu ý hay, nhiÒu c©u chuyÖn dÝ dám vµ nh÷ng dù ®Þnh viÕt kh«ng thµnh. Cã ng­êi chª §ç Quang TiÕn hÌn. T«i kh«ng nghÜ nh­ vËy. T«i tiÕc nh÷ng t¸c phÈm kh«ng ra ®êi. T«i kh«ng coi sù hÌn chót Ýt, tøc lµ hÌn nh­ng kh«ng h¹i ai, ®­îc lÞch sù gäi b»ng kh«ng cã gan, lµ thãi xÊu. HÇu nh­ c¸c nhµ v¨n vµo thêi kú ®ã ®Òu hÌn mét chót, nÕu kh«ng nhiÒu. §ã lµ b¶n n¨ng tù vÖ, cã s½n trong bÊt cø sinh vËt nµo. Kh«ng hÌn, chÝnh anh sÏ r¬i vµo sæ ®en, nhÑ th× kh«ng ®­îc lªn l­¬ng, hoÆc mÊt ®øt c¬ may ra n­íc ngoµi mét chuyÕn. NÆng, anh cã thÓ bÞ ®Èy ®i lao ®éng, chuyÓn c«ng t¸c, hoÆc bÞ tèng ra ngoµi biªn chÕ.

Kh«ng kÓ vô Nh©n v¨n - Giai phÈm x¶y ra ®· h¬n chôc n¨m, víi NguyÔn H÷u §ang, Thôy An, Phan T¹i, Hoµng C«ng Khanh, Phïng Cung(9) bÞ ®i tï, h×nh thøc b¾t giam ch­a ®­îc dïng cho v¨n nghÖ sÜ. Trõ tr­êng hîp Tu©n NguyÔn(10), nhµ th¬, c¸n bé §µi ph¸t thanh TiÕng nãi ViÖt Nam, bÞ b¾t mïa hÌ n¨m 1965.

Mét s¸ng chñ nhËt t«i ®Õn rñ Tu©n NguyÔn ®i ¨n s¸ng th× thÊy cöa nhµ anh khãa tr¸i. T«i ng¹c nhiªn. B×nh th­êng vµo ngµy nghØ nhµ th¬ l­êi cña chóng t«i ch¼ng bao giê dËy sím. Chñ nhËt, m­êi hai giê tr­a anh vÉn cßn trªn gi­êng. Tu©n NguyÔn cã thãi quen ®äc s¸ch khuya. Uèng cµ phª mét m×nh th× buån, t«i dong xe ®i tiÕp, ®Õn Vò Huy C­¬ng(11). C­¬ng rÇu rÇu b¸o cho t«i tin d÷ : Tu©n NguyÔn bÞ b¾t råi. ChuyÖn thÕ nµy : Tu©n NguyÔn c¶ tin hí hªnh ®­a cho mét «ng b¹n nµo ®ã cuèn sæ tay trong cã mÊy bµi th¬ anh míi lµm. Cuèn sæ r¬i vµo tay c«ng an. ¤ng b¹n cña Tu©n NguyÔn, hoÆc lµ mét nhµ m¸c-xÝt ch©n chÝnh, hoÆc lµ mét tªn chØ ®iÓm, trong tr­êng hîp nµy rÊt cã thÓ chØ lµ mét. §¸ng tiÕc, ch¼ng bao giê chóng t«i ®­îc biÕt kÎ lµm viÖc nh¬ bÈn ®ã lµ ai.

Chóng t«i ®o¸n, vµ ®o¸n kh«ng sai : Tu©n NguyÔn bÞ b¾t v× bµi th¬ Tr¸i Tim Hång Ngäc. Nã ®­îc lµm nh©n ®¸m tang «ng D­¬ng B¹ch Mai. Anh rÊt quý «ng, gäi «ng b»ng thÇy, vÝ tr¸i tim «ng nh­ viªn hång ngäc vÜnh viÔn ngêi s¸ng : "Mét tiÕng nãi chóng t«i chê ®· mÊt. §au ®ín nµy ®au ®ín nµo h¬n. Ch©n lý kh«ng muèn n»m d­íi ®Êt..." T«i tiÕc kh«ng t×m ®­îc bµi th¬ cña anh ®Ó giíi thiÖu ë ®©y. Nã vÜnh viÔn biÕn mÊt. Bµi th¬ g©y xóc ®éng s©u s¾c trong chóng t«i håi Êy. V× bµi Tr¸i Tim Hång Ngäc, vµ v× mét sè bµi th¬ ch­a tõng ®¨ng b¸o, anh bÞ tï t¸m hoÆc chÝn n¨m, t«i kh«ng nhí râ.

Khi bÞ b¾t Tu©n NguyÔn èm yÕu l¾m. Anh em ®ån anh bÞ lao phæi. C¸c ®ång chÝ qu¼ng anh vµo tï, ë trong tï anh l¹i ®­îc c¸c b¹n tï, phÇn ®«ng lµ l­u manh, ch¨m sãc. §ªm ®Çu tiªn tõ tr¹i tï trë vÒ Hµ Néi anh ngñ gôc ë ga TrÇn Quý C¸p. Mét c« ®iÕm ®i ¨n s­¬ng gÆp anh, th­¬ng t×nh ®­a anh vÒ tóp lÒu cña c« trong khu æ chuét sau Kh©m Thiªn. C« an ñi anh, c­u mang anh trong nh÷ng th¸ng ®Çu tiªn trë vÒ víi cuéc sèng, khi anh qu¸ ch¸n n¶n, kh«ng muèn gÆp mÆt bÌ b¹n, thËm chÝ muèn tù s¸t. Tu©n NguyÔn ®øng lªn ®­îc lµ nhê c«. C¶m ®éng tr­íc lßng nh©n ¸i bao la cña ng­êi con g¸i kh«ng quen biÕt, anh ngá ý muèn g¸ nghÜa cïng c«, nh­ng c« tõ chèi :"Anh ¬i, chóng m×nh kh¸c nhau nhiÒu qu¸, anh lµm sao cã h¹nh phóc víi em ®­îc. Anh sèng sao næi trong x· héi nµy nÕu vî anh lµ em, mét con ®iÕm ?!".

Thêi kú nµy lµ thêi kú phÇn lín nh÷ng c©y bót trÎ im tiÕng. Hä kh«ng chÞu gß m×nh vµo nÒn v¨n nghÖ quan ph­¬ng kh« x¸c vµ kªnh kiÖu.

Trong bÇu kh«ng khÝ ngét ng¹t ®Çy nh÷ng ®iÒu cÊm kþ khã cã høng ®Ó mµ viÕt. NguyÔn Tu©n ph©n trÇn vÒ nh÷ng c¸i «ng viÕt ®Ó tr¶ nî cho nh÷ng chuyÕn ®i :'' Khi ngåi vµo bµn nhµ v¨n ph¶i thÊy tho¶i m¸i trong lßng th× may ra, may ra th«i, h¾n míi viÕt ®­îc mét c¸i g× ®ã ra hån. Ngßi bót khi viÕt mµ ngËp ngõng, mµ run rÈy th× chØ cho ra nh÷ng v¨n phÈm n­íc èc, cã khi l¹i cßn bèc mïi thum thñm. Khèn nçi, thêi nay im lÆng kh«ng xong. Im lÆng ng­êi ta b¶o m×nh kh«ng b»ng lßng hä, m×nh cã ý chèng hä. Cho nªn anh ®õng lÊy lµm l¹ thÊy t«i viÕt mÊy c¸i ba l¨ng nh¨ng. Ch¼ng qua thØnh tho¶ng t«i ph¶i nh¶y ra mµ h« prÐsent(12) mét c¸i cho ph¶i phÐp, ®Ó cho ng­êi ta khái bÎ hµnh bÎ tái..."

¤ng thÇy bãi ®óng. Cã kÎ g¾p löa bá tay ng­êi...

Sau khi bÞ b¾t t«i tin cã thËt mét Nostradamus(13), còng nh­ cã thËt mét Tr¹ng Tr×nh.

Nh­ng nÕu mäi hµnh ®éng cña con ng­êi ®Òu n»m trong tiÒn ®Þnh th× con ng­êi cßn lµ c¸i g× ? Nã ch¼ng quyÕt ®Þnh ®­îc g× hÕt sao, lo¹i sinh vËt cã trÝ kh«n lµ chóng ta ? Nã chØ lµ con rèi trong tay ®Þnh mÖnh sao ? NguyÔn Du cña chóng ta ®óng hay sai khi «ng nãi "X­a nay nh©n ®Þnh th¾ng thiªn còng nhiÒu" ?

(1) ¤ng TiÕn cè (tªn thËt lµ NguyÔn V¨n TiÕn) cã lÇn bÞ mËt th¸m b¾t t¹i nhµ t«i, kho¶ng n¨m 1937, håi Êy ë phè HuÕ. MÑ t«i ®Ò nghÞ viªn thanh tra mËt th¸m ng­êi Ph¸p LanÌque ®Ó «ng TiÕn ¨n b÷a c¬m ®· xong tr­íc khi vµo tï v× "Trêi ®¸nh cßn tr¸nh b÷a ¨n". LanÌque nhËn lêi dïng c¬m cïng gia ®×nh t«i. B÷a c¬m chia tay ®­îc chôp ¶nh kû niÖm nh­ng bøc ¶nh nµy ®· bÞ mÊt trong vô c«ng an kh¸m nhµ n¨m 1967. MÑ t«i nhËn xÐt : "MËt th¸m Ph¸p ®èi víi kÎ thï lÞch sù vµ tö tÕ h¬n c«ng an ta ®èi víi d©n". Do quan hÖ víi c¸c chøc s¾c Thiªn Chóa gi¸o «ng TiÕn bÞ chÝnh quyÒn b¾t ®i tËp trung c¶i t¹o nhiÒu n¨m.

(2) Cô §inh Ch­¬ng D­¬ng (1885-1972) lµ mét trong nh÷ng ng­êi s¸ng lËp Thanh niªn C¸ch m¹ng §ång chÝ héi, ng­êi tæ chøc vµ ®µo t¹o rÊt nhiÒu nhµ c¸ch m¹ng cã xu h­íng céng s¶n t¹i ViÖt Nam. Mét sè ®­îc cô §inh göi sang Tµu dù c¸c líp huÊn luyÖn do cô Hå tæ chøc. Quª ë huyÖn HËu Léc, Thanh Hãa. BÞ Ph¸p cÇm tï nhiÒu lÇn t¹i nhiÒu nhµ tï kh¸c nhau víi sè n¨m tï tæng céng lµ 33 n¨m. Sau C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, cô §inh Ýt ®­îc nãi ®Õn, cho dï víi t­ c¸ch mét nhµ c¸ch m¹ng l·o thµnh ®· cã nhiÒu cèng hiÕn cho c¸ch m¹ng.

(3) TiÕng Ph¸p secteur, tiÓu qu©n khu, th­êng bao gåm l·nh thæ cña mét tØnh (province) thêi thuéc Ph¸p). Kh«ng cã kh¸i niÖm t­¬ng ®­¬ng trong thuËt ng÷ qu©n sù ViÖt Nam.

(4) Sigmund Freud(1856-1939), nhµ t©m thÇn häc ng­êi áo, ng­êi x©y dùng ngµnh ph©n t©m häc, chñ tr­¬ng b¶n n¨ng dôc bÞ dån nÐn vµo vïng v« thøc chØ huy c¸ch hµnh xö cña con ng­êi. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña nh÷ng cuèn Khoa Häc C¸c GiÊc M¬ (1901), Ba Kh¶o NghiÖm VÒ Lý ThuyÕt TÝnh Dôc (1905), T©m Lý TËp ThÓ Vµ Sù Ph©n TÝch "C¸i T«i" (1923).

(5) Tªn thËt lµ Ph¹m ThÕ HÖ (sinh n¨m 1932), mét nhµ v¨n thiªn vÒ lèi viÕt trµo léng, vèn kh«ng ph¶i lµ lèi viÕt ®­îc c¸c nhµ l·nh ®¹o yªu thÝch.

(6) (1828-1910), nhµ v¨n lín cña n­íc Nga, t¸c gi¶ ChiÕn Tranh Vµ Hßa B×nh, Anna Karenina. Do nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé Lev Tolstoi bÞ Gi¸o héi ChÝnh thèng Nga rót phÐp th«ng c«ng.

(7) §ªm MÊt Ngñ - truyÖn ng¾n nãi vÒ mét th­¬ng binh ®· chuyÓn ngµnh. VÕt th­¬ng ë ®Çu g©y ra chøng mÊt ngñ triÒn miªn. Trong mét dªm kh«ng ngñ ®­îc anh ®i lang thang trong thµnh phè. Trªn ®­êng anh ph¸t hiÖn mét bãng ®en b¸m s¸t anh l½ng nh½ng. Anh hiÓu ®ã lµ mét nh©n viªn c«ng an. Hä ch¹m tr¸n lóc trêi höng, trß chuyÖn víi nhau vµ nhËn ra nhau lµ hai ng­êi lÝnh ë hai ®¬n vÞ qu©n ®éi ®· tõng phèi hîp ®¸nh mét ®ån ®Þch.

(8) Tõ tiÕng Ph¸p lancer = nÐm ra, tung ra, ë ®©y cã nghÜa lµ gióp ®ì vµo v¨n ®µn, ®Ó lµm quen víi ®éc gi¶.

(9) Nh÷ng nhµ v¨n hãa vµ v¨n nghÖ sÜ bÞ ®i tï liªn quan tíi vô Nh©n v¨n - Giai phÈm, trong ®ã cã nh÷ng ng­êi cã ¸n vµ nh÷ng ng­êi kh«ng cã ¸n.

(10) Tu©n NguyÔn, (1931-1983), nhµ th¬. Sau khi ®­îc tha, víi t­ c¸ch c¸n bé miÒn Nam tËp kÕt, anh ®­îc h­ëng trî cÊp hµng th¸ng khi trë vÒ thµnh phè HuÕ sau n¨m 1975. Tu©n NguyÔn vµo Sµi Gßn sinh sèng, råi mÊt v× mét tai n¹n giao th«ng. Trong lêi ®iÕu mét ng­êi b¹n th©n cña Tu©n NguyÔn nãi vÒ anh " Thêi ®¹i nh­ ng· ba s«ng. Anh nh­ con thuyÒn gi÷a dßng n­íc xo¸y. ThuyÒn anh v­ît th¼ng mµ s«ng l¹i cong. Ch¹m bê s«ng n­íc d×m anh tËn ®¸y..."

(11) Biªn tËp viªn X­ëng phim ho¹t häa. Sau bÞ b¾t trong vô "nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng" vµo ®Çu n¨m 1968.

(12) PrÐsent : tiÕng Ph¸p, cã nghÜa lµ : Cã mÆt !

(13) Nostradamus (tªn thËt Michel de Nostredame, 1503-1566) nhµ vËt lý vµ thiªn v¨n Ph¸p, næi tiÕng víi cuèn ThÕ SÊm Ký, gåm nh÷ng lêi tiªn tri tõ n¨m 1500 tíi ngµy tËn thÕ, ®­îc coi nh­ sÏ x¶y ra vµo n¨m 3797.