Hµng n¨m, theo th«ng lÖ, Bé Ngo¹i Giao Hoa Kú c«ng bè mét b¶n phóc tr×nh vÒ t×nh tr¹ng nh©n quyÒn t¹i mét sè c¸c n­íc tõng bÞ chØ trÝch vÒ viÖc vi ph¹m nh©n quyÒn, nhÊt lµ t¹i c¸c n­íc ®éc tµi céng s¶n. Liªn Minh ViÖt Nam Tù Do xin kÝnh göi ®Õn quý vÞ bµi l­îc dÞch tßan v¨n b¶n phóc tr×nh vÒ t×nh tr¹ng nh©n quyÒn t¹i ViÖt Nam trong n¨m 1997 ®­îc c«ng bè vµo ngµy 30/01/1998.

Bé Ngo¹i Giao Hoa Kú

Phóc Tr×nh VÒ T×nh tr¹ng Nh©n quyÒn t¹i ViÖt Nam
trong n¨m 1997

C«ng bè cña Së Nh©n quyÒn, D©n chñ vµ Nh©n dông ngµy 30/01/1998

Céng Hßa X· Héi Chñ NghÜa ViÖt Nam lµ quèc gia ®éc ®¶ng d­íi sù cai trÞ, kiÓm so¸t cña ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. §¶ng nµy tù phong cho hä vai trß l·nh ®¹o trong hiÕn ph¸p vµ cho ®¶ng viªn chiÕm gi÷ mäi vÞ thÕ cao cÊp quan träng trong nhµ n­íc (chÝnh quyÒn) nh»m b¶o ®¶m thi hµnh chÝnh s¸ch cña Bé ChÝnh TrÞ ®¶ng. Quèc héi ®­îc bÇu ra tõ nh÷ng øng viªn ®Òu ph¶i cã sù chÊp thuËn cña ®¶ng, trë thµnh c«ng cô ®Ó phôc vô ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. §¶ng tá ra gi¶m bít nh÷ng ¶nh h­ëng cã tÝnh c¸ch h×nh thøc ®èi víi vÊn ®Ò ®iÒu hµnh cña nhµ n­íc. Nhµ n­íc ®· ®¹t ®­îc nh÷ng tiÕn triÓn nh»m n©ng cao vai trß cña Quèc héi vµ chÊn chØnh phÇn nµo tÖ n¹n quan liªu hµnh ch¸nh. Nh÷ng dù luËt do nhµ n­íc ®Ò nghÞ ®­îc quan t©m réng r·i trong giíi truyÒn th«ng vµ quèc héi ®· tá ra b¹o d¹n h¬n trong nh÷ng tranh luËn trong niªn khãa 1997. Ngoµi ra quèc héi còng tá ra ®¾c lùc h¬n khi t¸i xÐt nh÷ng ®iÒu luËt vµ duyÖt xÐt bæ nhiÖm c¸c bé tr­ëng vµ nh©n viªn v¨n phßng cho c¸c bé. C¸n bé nhµ n­íc cã nhiÒu quyÒn h¹n h¬n khi ¸p dông c¸c chÝnh s¸ch so víi n¨m tr­íc. Ngµnh t­ ph¸p, tßa ¸n vÉn cßn lµ c«ng cô cña ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam.

C¸c ngµnh qu©n ®éi chÞu tr¸ch nhiÖm quèc phßng bªn ngoµi, kÓ c¶ c¸c lùc l­îng biªn phßng. Qu©n ®éi còng ®ang ®¶m nhiÖm vai trß quan träng h¬n lµ sù b¶o ®¶m tèi hËu cho vÊn ®Ò an nguy néi bé (chÕ ®é), bëi v× hä ®­a ra nh÷ng chiÕn dÞch chèng l¹i c¸c nguy c¬ cho x· héi vµ cñng cè t­ thÕ qu©n ®éi b»ng tuyªn truyÒn ®¹i chóng. ChÝnh quyÒn tiÕp tôc giíi h¹n trÇm träng c¸c quyÒn tù do chÝnh ®¸ng cña c«ng d©n v× lý do an ninh quèc gia. Bé Néi Vô ®iÒu khiÓn c¸c lùc l­îng c¶nh s¸t, c«ng an, t×nh b¸o ®Æc biÖt vµ c¸c ®¬n vÞ b¶o vÖ an ninh néi bé kh¸c. V× chÞu sù kiÓm so¸t cña ®¶ng Céng S¶n, chÝnh phñ ®· ban hµnh nhiÒu ®iÒu luËt cã t¸c dông giíi h¹n nghiªm träng quyÒn tù do c¸ nh©n vµ x©m ph¹m c¸c nh©n quyÒn kh¸c. Bé Néi Vô vÉn duy tr× hÖ thèng ®¨ng ký hé khÈu vµ canh phßng khu vùc ®Ó kiÓm so¸t theo dâi quÇn chóng, ®Æc biÖt nh÷ng khu vùc bÞ t×nh nghi hay khu vùc cã thÓ bung ra nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ kh«ng ®­îc chÝnh phñ cho phÐp. HÖ thèng nµy trë nªn tinh vi, vµ ngÊm ngÇm th©m nhËp vµo ®êi sèng h»ng ngµy cña mäi ng­êi d©n. Thµnh viªn cña c¸c lùc l­îng an ninh ®Æc biÖt nµy th­êng xuyªn cã nh÷ng hµnh ®éng chµ ®¹p nh©n quyÒn.

ViÖt Nam lµ mét quèc gia rÊt nghÌo khã, ®ang qua thêi kú chuyÓn tiÕp tõ nÒn kinh tÕ qui ho¹ch tËp trung sang nÒn kinh tÕ cã tÝnh c¸ch thÞ tr­êng. Trong n«ng nghiÖp chñ yÕu lµ ngµnh trång lóa thu dông hai phÇn ba (2/3) nh©n c«ng vµ cung øng mét phÇn ba (1/3) tæng s¶n l­îng néi ®Þa (GDP). Xø së nµy ®ang chøng nghiÖm sù t¨ng tr­ëng nhanh chãng trong ngµnh kü nghÖ s¬ cÊp nh­ : x©y cÊt, dÇu háa, t¬ lôa vµ s¶n xuÊt hµng tiªu dïng nhÑ. VÒ xuÊt c¶ng, dÉn ®Çu lµ dÇu th«, g¹o, h¶i s¶n, t¬ lu¹ vµ thùc phÈm chÕ biÕn gia t¨ng rÊt ®¸ng kÓ. ¦íc l­îng lîi tøc ®Çu ng­êi h»ng n¨m vµo kho¶ng ba tr¨m Mü kim ($US300). §Æc biÖt trong c¸c vïng ®« thÞ, sù c¶i tæ kinh tÕ ®· n©ng cao møc sèng vµ gi¶m bít sù th©m nhËp, kiÓm so¸t cña ®¶ng vµ nhµ n­íc vµo ®êi sèng hµng ngµy cña ng­êi d©n. Sù c¶i c¸ch (®æi míi) ®­a ®Õn nh÷ng ®ßi hái chÝnh ®¸ng nh»m th¨ng tiÕn vÒ x· héi, luËt ph¸p, gi¸o dôc vµ thÓ chÊt.

T×nh tr¹ng t«n träng nh©n quyÒn cña nhµ n­íc vÉn xÊu, nhµ n­íc vÉn ng¨n cÊm nh÷ng quyÒn chÝnh trÞ c¬ b¶n vµ mét sè tù do tÝn ng­ìng ®ång thêi vi ph¹m tr¾ng trîn trong rÊt nhiÒu tr­êng hîp. Trong khi ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam vËn ®éng nh÷ng ph­¬ng s¸ch c¶i tæ vµ bµn c·i néi bé, nhµ n­íc vÉn kh«ng chÊp nhËn cho ng­êi d©n quyÒn thay ®æi chÝnh quyÒn cña m×nh.

Cã rÊt nhiÒu phóc tr×nh vÒ t×nh tr¹ng nh÷ng ng­êi bÞ giam gi÷ bÞ nh©n viªn an ninh tr¹i ®¸nh ®Ëp. Nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng trong c¸c tr¹i tï vÉn rÊt kh¾c nghiÖt. Nhµ n­íc b¾t bí c«ng d©n mét c¸ch tù ý, tù quyÒn, kÓ c¶ giam gi÷ nh÷ng ng­êi tham dù biÓu t×nh chÝnh trÞ vµ tÝn ng­ìng trong trËt tù nh­ng ®èi lËp víi chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc. Nhµ n­íc kh«ng chÊp nhËn cho c«ng d©n ®­îc quyÒn h­ëng nh÷ng phiªn xö c«ng b»ng vµ nhanh gän ®ång thêi giam cÇm nhiÒu tï nh©n chÝnh trÞ. Nhµ n­íc giíi h¹n nghiªm träng nh÷ng quyÒn tù do ®êi t­ cña c«ng d©n, mÆc dï hiÖn cã khuynh h­íng gi¶m bít sù can dù vµo ®êi sèng riªng t­ h»ng ngµy cña c«ng d©n.

Nhµ n­íc giíi h¹n nghiªm träng quyÒn tù do ng«n luËn, lËp héi vµ héi häp. Nhµ n­íc vÉn duy tr× chÝnh s¸ch cè h÷u kh«ng chÊp nhËn hÇu nh­ mäi h×nh thøc biÓu t×nh cña quÇn chóng, tuy nhiªn cã nh÷ng ngo¹i lÖ ®­îc chÊp thuËn nÕu sù viÖc x¶y ra cã lîi cho ®¶ng hay nhµ n­íc. Nhµ n­íc ®· níi láng cho ng­êi d©n mét phÇn rÊt nhá cho quyÒn tù do biÓu lé t­ t­ëng vµ lËp nhãm ®Ó chèng l¹i nh÷ng sù bÊt c«ng. Nhµ n­íc cÊm ngÆt nh÷ng tæ chøc ®éc lËp chÝnh trÞ, lao ®éng vµ mäi c¬ chÕ ®éc lËp kh¸c, nh÷ng tæ chøc nh­ thÕ chØ ®­îc tån t¹i d­íi sù kiÓm so¸t cña nhµ n­íc.

Nhµ n­íc giíi h¹n nghiªm träng quyÒn tù do tÝn ng­ìng, giíi h¹n nh÷ng ho¹t ®éng cña nh÷ng tæ chøc t«n gi¸o ®­îc chÝnh quyÒn chÊp nhËn. Sù kú thÞ x· héi vµ b¹o hµnh ®èi víi phô n÷ vÉn cßn lµ vÊn n¹n. TÖ n¹n bu«n lËu phô n÷ vµ trÎ em cho ngµnh m·i d©m trong n­íc vµ ngo¹i quèc gia t¨ng, dï cho nhµ n­íc ®ang ra søc bµi trõ. Sù kú thÞ c¸c s¾c téc thiÓu sè vµ trÎ em lao ®éng hiÖn lµ vÊn n¹n. §· cã nhiÒu phóc tr×nh ch¾c ch¾n vÒ t×nh tr¹ng cã nh÷ng tr¹i tï ¸p dông c­ìng bøc lao ®éng, ®«i khi dù phÇn vµo nh÷ng dù ¸n th­¬ng m¹i.

a. T×nh tr¹ng thñ tiªu chÝnh trÞ vµ c¸c vô giÕt h¹i phi ph¸p

Ng­êi ta kh«ng râ cã bao nhiªu vô s¸t h¹i ng­êi phi ph¸p v× lý do chÝnh trÞ. Cã Ýt d÷ kiÖn cô thÓ vÒ møc ®é ng­êi chÕt trong tï cña c«ng an, còng nh­ vÒ nh÷ng cuéc ®iÒu tra vÒ nh÷ng c¸i chÕt ®ã. Cã nhiÒu phóc tr×nh cho biÕt r»ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt trong tï g©y ra n¹n tö vong cho mét sè tï nh©n (xem Ch­¬ng 1.c.)

b. T×nh tr¹ng c¸c vô mÊt tÝch

Kh«ng cã phóc tr×nh nµo vÒ nh÷ng vô mÊt tÝch cã tÝch c¸ch chÝnh trÞ.

c. T×nh tr¹ng tra tÊn vµ nh÷ng h×nh ph¹t man rî, v« nh©n vµ sØ nhôc kh¸c.

LuËt ph¸p cÊm sù hµnh h¹ thÓ x¸c. Kh«ng cã phóc tr×nh nµo vÒ viÖc tra tÊn nh÷ng ng­êi bÞ giam gi÷. Cã Ýt d÷ kiÖn vÒ møc ®é tµn b¹o cña c«ng an trong c¸c cuéc thÈm vÊn.

§iÒu kiÖn trong tï rÊt kh¾c nghiÖt. Nãi chung th× ®iÒu kiÖn trong nhµ tï kh«ng ®e däa tÝnh m¹ng cña tï nh©n, tuy nhiªn theo mét sè tï ®­îc phãng thÝch ®· kÓ l¹i r»ng tû lÖ tö vong cña tï nh©n ph¸i nam cao h¬n ph¸i n÷. T×nh tr¹ng chen chóc, ¨n uèng thiÕu dinh d­ìng, vµ thiÕu vÖ sinh vÉn cßn lµ th¶m tr¹ng. T×nh tr¹ng cña nh÷ng ng­êi bÞ giam chê xÐt xö ®Æc biÖt kh¾c nghiÖt, vµ ®· cã nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy lµ ®«i khi nhµ cÇm quyÒn kh«ng cho phÐp tï nh©n ®­îc ra ¸nh mÆt trêi, tËp thÓ dôc hay ®äc s¸ch b¸o.

HÇu hÕt c¸c tï nh©n ®­îc tiªu chuÈn y tÕ c¬ b¶n vµ nh÷ng ng­êi cã tiÒn th× ®­îc h­ëng thøc ¨n vµ thuèc men phô tréi. Tuy nhiªn, mét sè tï chÝnh trÞ bÞ tõ chèi quyÒn ®­îc th¨m viÕng, vµ ®· cã phóc tr×nh cho biÕt lµ mét sè nhµ tï ¸p dông h×nh thøc lao ®éng c­ìng b¸ch, ®«i khi dù phÇn vµo c¸c dù ¸n th­¬ng m¹i (xem Ch­¬ng 6.c). Nh÷ng tï nh©n bÞ kÕt ¸n lao ®éng nÆng ®· ta th¸n r»ng v× thùc phÈm vµ y tÕ thiÕu thèn nªn kh«ng ®ñ søc kháe, nhÊt lµ ë nh÷ng vïng hÎo l¸nh nhiÒu bÖnh tËt.

NhiÒu tï chÝnh trÞ víi t×nh tr¹ng søc kháe hiÓm nghÌo bÞ giam gi÷ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt ë nh÷ng vïng hÎo l¸nh, víi ph­¬ng tiÖn y tÕ rÊt giíi h¹n. ThÝ dô, Gi¸o S­ §oµn ViÕt Ho¹t (xem Ch­¬ng 1.e) víi b¶n ¸n 15 n¨m ®ang tiÕp tôc bÞ giam t¹i tr¹i Thanh CÈm, mét vïng xa x«i cña tØnh Thanh Hãa n¬i cã nhiÒu lo¹i bÖnh sèt rÐt vµ ë c¸ch gia ®×nh «ng 1,400 c©y sè. Tr¹i giam xa x«i lµm cho viÖc tiÕp tÕ thuèc ch÷a bÖnh thËn cho ¤ng tõ gia ®×nh trë nªn khã kh¨n. T­¬ng tù , ¤ng §ç V¨n Th¹c, bÞ kÕt ¸n 14 n¨m tï (gi¶m cßn 12) v× téi ©m m­u lËt ®æ chÝnh quyÒn vÉn cßn tiÕp tôc bÞ giam gi÷ ë Nam Hµ lµ mét vïng xa x«i, dï cã nh÷ng phóc tr×nh cho biÕt ¤ng ®· bÞ tai biÕn m¹ch m¸u n·o vµ hiÖn ®ang bÞ bÖnh tim. Nhµ cÇm quyÒn kh«ng cho phÐp viÖc thanh tra ®éc lËp c¸c nhµ tï vµ hÖ thèng giam gi÷ cña hä.

d. Tù quyÒn b¾t bí, giam gi÷ vµ ®µy ¶i con ng­êi.

Nhµ cÇm quyÒn tiÕp tôc b¾t bí vµ giam gi÷ ng­êi d©n mét c¸ch tù quyÒn. Bé LuËt H×nh Sù n¨m 1990 quy ®Þnh cho tï nh©n rÊt nhiÒu quyÒn h¹n kÓ c¶ sù giíi h¹n thêi gian bÞ giam gi÷ chê ngµy xÐt xö vµ quyÒn ®­îc cã luËt s­ hiÖn diÖn mçi khi bÞ hái cung. Trªn thùc tÕ chÝnh quyÒn kh«ng t«n träng nh÷ng ®iÒu luËt c¬ b¶n nµy.

Tßa ¸n Nh©n D©n Tèi Cao ®· th«ng qua viÖc ký xuÊt tr¸t lÖnh b¾t giam, tuy nhiªn giíi chøc t­ ph¸p b¾t gi÷ vµ giam cÇm ng­êi d©n mµ kh«ng cÇn xuÊt tr×nh tr¸t lÖnh nµy. Mét khi ®· bÞ b¾t gi÷ c¸c tï nh©n th­êng bÞ giam rÊt dµi h¹n mµ kh«ng ®­îc xö hay tuyªn ¸n. Lª Hång Hµ ®· bÞ giam gi÷ kh«ng xÐt xö tõ ngµy 5/12/95 cho ®Õn khi bÞ kÕt ¸n trong phiªn xö 1 ngµy vµo ngµy 22/8/96. Cuèi cïng ¤ng ®­îc phãng thÝch vµo ngµy 6 Th¸ng 8 (1997). Thêi gian bÞ giam tr­íc khi xö th­êng ®­îc tÝnh nh­ thêi gian ®· ë tï sau khi bÞ tuyªn ¸n.

Nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy lµ nhµ cÇm quyÒn ®· chuyÓn nh÷ng thiÕu niªn ph¹m ph¸p tõ c¸c tr­êng c¶i t¹o ®Õn nh÷ng tr¹i tï mµ kh«ng cã nh÷ng thñ tôc ph¸p lý cÇn thiÕt khi c¸c thiÕu niªn nµy ®Õn tuæi tr­ëng thµnh.

Nh÷ng ng­êi bÞ b¾t gi÷ v× ®· cã nh÷ng ph¸t biÓu chèng ®èi l¹i chÝnh s¸ch cña chÝnh quyÒn cã thÓ bÞ kÕt téi dùa theo mét trong sè nh÷ng ®iÒu luËt H×nh sù x¸c ®Þnh viÖc chèng ®èi chÝnh quyÒn lµ bÊt hîp ph¸p.

Kh«ng cã thèng kª chÝnh thøc nµo vÒ tû lÖ nh÷ng ng­êi bÞ t¹m giam chê xÐt xö hoÆc thêi gian trung b×nh cña nh÷ng ng­êi bÞ giam gi÷ nµy. ThËt khã cã thÓ x¸c ®Þnh sè l­îng chÝnh x¸c tï chÝnh trÞ, lý do mét phÇn bëi v× ChÝnh quyÒn kh«ng hay c«ng bè nh÷ng vô b¾t bí ®ã.

ChÝnh quyÒn kh«ng dïng c¸ch trôc xuÊt ra ngo¹i quèc nh­ mét ph­¬ng c¸ch ®Ó kiÓm so¸t chÝnh trÞ nh­ng hä ®· dïng h×nh thøc c« lËp trong n­íc ®Ó giíi h¹n sù ®i l¹i cña nh÷ng ng­êi chèng ®èi vÒ chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o. ThÝ dô, nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy cho thÊy r»ng vÞ l·nh ®¹o Gi¸o Héi PhËt Gi¸o ViÖt nam Thèng nhÊt (GHPGVNTN), Hßa Th­îng ThÝch HuyÒn Quang, hiÖn ®ang bÞ qu¶n thóc vµ bÞ cÊm kh«ng ®­îc trë l¹i chïa cña ngµi ë HuÕ. ChÝnh quyÒn tuyªn bè r»ng Ngµi kh«ng bÞ luËt qu¶n chÕ, tuy nhiªn hä l¹i kh«ng cho ng­êi ngoµi kiÓm ®Þnh t×nh tr¹ng cña Ngµi.

e. Tõ chèi quyÒn ®­îc xÐt xö c«ng khai vµ c«ng b»ng.

MÆc dÇu HiÕn Ph¸p qui ®Þnh sù ®éc lËp cña c¸c thÈm ph¸n vµ båi thÈm, trªn thùc tÕ ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam kiÓm so¸t chÆt chÏ c¸c tßa ¸n ë mäi cÊp, chän lùa c¸c thÈm ph¸n dùa trªn c¨n b¶n uy thÕ chÝnh trÞ. Nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy cho biÕt r»ng nh÷ng c¸n bé ®¶ng, kÓ c¶ nh÷ng l·nh ®¹o cao cÊp nhÊt, ra chØ thÞ cho c¸c tßa ¸n vÒ ph­¬ng thøc xö nh÷ng vô ¸n chÝnh trÞ quan träng. Quèc Héi bÇu nh÷ng øng viªn do Chñ TÞch n­íc ®Ò nghÞ vµo chøc vô Chñ TÞch Tßa ¸n Nh©n D©n Tèi Cao vµ Ch¸nh ¸n Tßa ¸n Nh©n D©n Tèi Cao. Chñ TÞch n­íc chØ ®Þnh tÊt c¶ nh÷ng thÈm ph¸n kh¸c.

HÖ thèng tßa ¸n gåm cã Tßa ¸n Nh©n D©n Tèi Cao t¹i Hµ Néi, c¸c tßa ¸n tØnh, quËn vµ tßa ¸n qu©n sù. Tßa ¸n Nh©n D©n Tèi Cao cã quyÒn duyÖt xÐt ¹i c¸c vô xö cña c¸c tßa ¸n cÊp d­íi. Mét c¸ch biÖt lËp, c¸c tßa ¸n kinh tÕ xö nh÷ng vô tranh chÊp th­¬ng m¹i. Nh÷ng tßa ¸n hµnh ch¸nh xö nh÷ng vô khiÕu n¹i cña ng­êi d©n vÒ nh÷ng sù l¹m quyÒn hay ¨n hèi lé cña nh©n viªn chÝnh phñ. Nh÷ng tßa ¸n kinh tÕ vµ hµnh ch¸nh ®· xö vµi vô kÓ tõ ngµy ®­îc thµnh lËp theo thø tù vµo n¨m 1994 vµ 1995. C¸c tæ chøc quÇn chóng ®Þa ph­¬ng ®­îc trao quyÒn ®Ó ®èi phã víi nh÷ng sù vi ph¹m luËt ph¸p hay tranh c·i nhá.

Tßa ¸n Nh©n D©n Tèi Cao cã quyÒn tèi hËu trong viÖc kÕt ¸n ng­êi bÞ c¸o vµ hµnh xö nh­ c«ng tè viÖn trong c¸c phiªn xö. Mét héi ®ång thÈm ph¸n, gåm mét thÈm ph¸n vµ mét hay nhiÒu båi thÈm nh©n d©n (thÈm ph¸n th­êng d©n), quyÕt ®Þnh bÞ c¸o cã téi hay v« téi vµ cïng lóc quyÕt ®Þnh b¶n ¸n cho ng­êi bÞ kÕt téi.Nh÷ng ñy ban nh©n d©n liªn hÖ chØ ®Þnh nh÷ng båi thÈm nh©n d©n, ®ßi hái ph¶i cã ®¹o ®øc nh­ng kh«ng cÇn ph¶i hiÓu biÕt vÒ luËt ph¸p.

ChÝnh quyÒn tiÕp tôc nç lùc ph¸t triÓn hÖ thèng luËt ph¸p ®Ó cñng cè luËt lÖ. ChÝnh quyÒn ®¹t mét sè tiÕn bé; th¸ng 7/1996, ®iÒu luËt 838 cña Bé D©n LuËt b¾t ®Çu cã hiÖu lùc, lµ mét b­íc quan träng trong nç lùc nµy. NhiÒu thÈm ph¸n vµ nh©n viªn tßa ¸n thiÕu huÊn luyÖn vÒ luËt ph¸p, vµ ChÝnh quyÒn më mét ch­¬ng tr×nh huÊn luyÖn ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Tuy nhiªn, ngµnh t­ ph¸p vÉn cßn lµ c«ng cô cña §¶ng vµ thiÕu cëi më g©y trë ng¹i cho nh÷ng cè g¾ng cña nhµ n­íc trong viÖc ph¸t triÓn mét hÖ thèng tßa ¸n c«ng b»ng vµ h÷u hiÖu.

C¸c vô xö th­êng c«ng khai, tuy nhiªn c¸c giíi chøc tßa ¸n ®«i khi xö kÝn hoÆc giíi h¹n sè ng­êi tham dù trong nh÷ng tr­êng hîp tÕ nhÞ. BÞ c¸o cã quyÒn ra tßa vµ cã luËt s­ biÖn hé. BÞ c¸o hay luËt s­ cña bÞ c¸o cã quyÒn hái cung c¸c nh©n chøng. Trong c¸c vô xö chÝnh trÞ, nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy cho biÕt lµ c¸c bÞ c¸o kh«ng ®­îc quyÒn nghiªn cøu nh÷ng b»ng chøng cña nhµ n­íc tr­íc ngµy xö, hái cung nh©n chøng, hoÆc ph¶n b¸c sù kh¶ tÝn cña c¸c lêi khai. Ng­êi ta kh«ng ®­îc biÕt c¸c bÞ c¸o vµ luËt s­ cña hä cã bao nhiªu thêi giê ®Ó chuÈn bÞ cho c¸c vô xö. Nh÷ng ng­êi bÞ kÕt téi cã quyÒn chèng ¸n.

Nhµ n­íc vÉn tiÕp tôc cÇm gi÷ mét sè tï chÝnh trÞ v× hä ®· ph¸t biÓu mét c¸ch «n hßa nh÷ng quan ®iÓm kh¸c biÖt vÒ t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ. ThÝ dô, «ng §oµn ViÕt Ho¹t ®ang chÞu b¶n ¸n 15 n¨m tï kÓ tõ n¨m 1990 v× ®· ph¸t hµnh mét b¶n tin cã tÝnh c¸ch cÊp tiÕn. Nh÷ng ng­êi bÞ b¾t cïng lóc víi «ng gåm cã «ng NguyÔn V¨n ThuËn vµ «ng Lª §øc V­îng còng ®ang chÞu nh÷ng b¶n ¸n tï dµi h¹n. Nh©n vËt tranh ®Êu cho nh©n quyÒn, «ng NguyÔn §an QuÕ, bÞ kÕt ¸n 20 n¨m tï vµo n¨m 1991 v× ®· c«ng khai hç trî viÖc c¶i c¸ch chÝnh trÞ vµ sù t«n träng nh©n quyÒn, vÉn cßn bÞ tï c¸ch ly bÊt chÊp t×nh tr¹ng søc kháe tåi tÖ cña «ng. ChÝn ng­êi, kÓ c¶ «ng NguyÔn §×nh Huy, vÉn cßn ®ang bÞ giam v× téi dù tÝnh tæ chøc mét héi nghÞ vÒ d©n chñ t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh vµo n¨m 1993. Ýt nhÊt lµ 7 linh môc c«ng gi¸o thuéc "Congregation of the Mother Co-Redemptrix " vÉn cßn bÞ tï dµi h¹n sau khi bÞ b¾t vµ kÕt ¸n vµo n¨m 1987 vÒ téi "g©y mÇm chia rÏ gi÷a d©n chóng vµ nhµ n­íc ". Mét sè tï chÝnh trÞ bÞ tõ chèi quyÒn ®­îc th¨m viÕng.

C¬ quan ¢n X¸ Quèc TÕ ®­a ra danh s¸ch cña 54 tï nh©n chÝnh trÞ nh­ng cho r»ng tæng sè tï chÝnh trÞ cã thÓ cao h¬n. Nh÷ng nhãm ng­êi ViÖt l­u vong cho r»ng cã tíi 1,000 tï chÝnh trÞ trong n­íc; nh÷ng nguån tin ®¸ng tin cËy kh¸c ®­a ra con sè gÇn 200 ng­êi. Nhµ n­íc tiÕp tôc phãng thÝch tï nh©n nh­ mét phÇn cña nh÷ng ©n x¸ th­êng kú ®Ó kû niÖm nh÷ng ngµy lÔ quan träng cña quèc gia. Nhµ n­íc ®· phãng thÝch tï nh©n chÝnh trÞ Ph¹m §øc Kh©m vµo ngµy 4/9 vµ cho phÐp «ng xuÊt ngo¹i ®Ó ®oµn tô víi gia ®×nh. ¤ng Kh©m bÞ b¾t cïng víi GS §oµn ViÕt Ho¹t vµ ®· ë tï 7 n¨m trªn b¶n ¸n tï 12 n¨m v× téi ©m m­u lËt ®æ ChÝnh quyÒn.

Nhµ n­íc tuyªn bè r»ng hä kh«ng giam gi÷ bÊt cø mét tï nh©n chÝnh trÞ nµo; tuy nhiªn, th«ng th­êng hä kh«ng c«ng bè viÖc b¾t bí nh÷ng c«ng d©n v× lý do chÝnh trÞ vµ th­êng xö vµ tuyªn ¸n hä trong nh÷ng phiªn xö kÝn.

f. X©m ph¹m v« cí vµo ®êi t­, gia ®×nh, t­ gia, hoÆc th­ tõ.

HiÕn Ph¸p Ên ®Þnh ng­êi d©n cã quyÒn cã sù riªng t­ trong gia ®×nh vµ trong liªn l¹c th­ tõ. MÆc dÇu vËy, Nhµ n­íc vÉn giíi h¹n quyÒn nµy. Hä ¸p dông mét hÖ thèng theo dâi vµ kiÓm so¸t trªn toµn quèc qua viÖc ®¨ng ký gia c­ vµ ®Æt gi¸m thÞ khu vùc, viªn chøc nµy sö dông ®iÒm chØ viªn ®Ó theo dâi hµnh vi cña mäi ng­êi d©n. C«ng d©n ph¶i khai b¸o víi c«ng an khi rêi nhµ, khi ë qua ®ªm t¹i nhµ mét ng­êi kh¸c, hoÆc khi thay ®æi n¬i c­ tró (xem Ch­¬ng 2.d.); tuy nhiªn nh÷ng ®ßi hái nµy kh«ng ®­îc ¸p dông ®ång ®Òu. NhiÒu quan s¸t viªn ngo¹i quèc ë trong n­íc cho r»ng viÖc kiÓm so¸t nµy kh«ng cßn g¾t gao nh­ nh÷ng n¨m tr­íc ®©y, bëi v× chÝnh quyÒn chó träng ®Õn nh÷ng ng­êi bÞ t×nh nghi lµ cã liªn hÖ ®Õn nh÷ng sinh ho¹t chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o bÊt hîp ph¸p. Nh÷ng chøng cí kh«ng chÝnh thøc cho r»ng viÖc kiÓm so¸t cña nhµ n­íc g¾t gao h¬n ë miÒn Nam, ®Æc biÖt lµ ë thµnh phè Hå chÝ Minh. Cã nhiÒu phóc tr×nh cho r»ng mét sè gia ®×nh ®· kh«ng ®­îc phÐp ®¨ng ký hoÆc cÊp giÊy phÐp c­ tró, t¹o nªn nh÷ng khã kh¨n nghiªm träng vÒ mÆt ph¸p lý vµ hµnh ch¸nh. T¹i thµnh thÞ, ®a sè ng­êi ®­îc tù do gi÷ liªn l¹c vµ lµm viÖc víi ng­êi ngo¹i quèc, nh­ng c«ng an ®· thÈm vÊn mét sè ng­êi vµ gia ®×nh cã liªn hÖ réng r·i hoÆc chÆt chÏ víi ng­êi ngo¹i quèc.

Vµo ngµy 14/4 nhµ n­íc ®· ban hµnh mét s¾c luËt Ên ®Þnh râ rµng luËt lÖ kiÓm so¸t gäi lµ "gi¸m s¸t qu¶n chÕ ". Ch­a cã tin tøc cho biÕt s¾c luËt nµy ®­îc ¸p dông nh­ thÕ nµo, nh­ng c¸ch hµnh v¨n trong s¾c luËt d­êng nh­ cho phÐp nhµ n­íc nhiÒu quyÒn h¹n rÊt réng r·i trong viÖc theo dâi ng­êi d©n. Theo c¬ quan ng«n luËn chÝnh thøc cña qu©n ®éi, Tê Qu©n §éi Nh©n D©n, nh÷ng luËt lÖ ®ã ®· ®Þnh nghÜa viÖc gi¸m s¸t qu¶n chÕ lµ mét h×nh ph¹t qu¶n thóc cho nh÷ng ng­êi vi ph¹m ®Õn luËt an ninh quèc gia, ®­îc Ên ®Þnh bëi ®Þnh nghÜa cña téi ¸c trong luËt H×nh sù, nh­ng viÖc vi ph¹m nµy ch­a tíi møc ®é ph¶i chÞu "tr¸ch nhiÖm h×nh sù ". Nh÷ng ng­êi bÞ "gi¸m s¸t qu¶n chÕ" ph¶i sèng vµ lµm viÖc t¹i mét n¬i ®­îc chØ ®Þnh vµ d­íi sù qu¶n trÞ vµ gi¸o dôc cña nhµ chøc tr¸ch vµ d©n chóng ®Þa ph­¬ng. Cã nhiÒu phóc tr×nh cho r»ng nh÷ng biÖn ph¸p nµy ®­îc ¸p dông cho nh÷ng thµnh phÇn chèng ®èi chÝnh trÞ, gåm cã mét nhãm ë §µ L¹t. Thêi gian qu¶n chÕ kÐo dµi tõ 6 th¸ng ®Õn 2 n¨m nh­ng kh«ng ¸p dông cho nh÷ng ng­êi d­íi 18 tuæi. Bé Néi Vô lµ c¬ quan chÝnh thøc thi hµnh s¾c luËt nµþ

ChÝnh quyÒn më vµ kiÓm duyÖt th­ tõ cña d©n chóng, tÞch thu c¸c b­u kiÖn, vµ theo dâi ®iÖn tho¹i, th­ ®iÖn tö (email), vµ ®iÖn th­ (fax). Ngµy nay §¶ng Ýt ¸p lùc d©n chóng trong viÖc tham gia mét hay nhiÒu tæ chøc quÇn chóng hiÖn h÷u t¹i c¸c lµng, quËn trong thµnh phè, tr­êng häc, c«ng ®oµn, c¸c nhãm thanh niªn, cùu chiÕn binh vµ phô n÷. T­ c¸ch ®¶ng viªn vÉn cã ­u thÕ trong viÖc th¨ng tiÕn trong c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh vµ tèi cÇn thiÕt cho viÖc th¨ng tiÕn lªn c¸c chøc vô cao cÊp trong c¬ chÕ nhµ n­íc. §ång thêi, sù ®a diÖn hãa nÒn kinh tÕ ®· lµm cho nhu cÇu gia nhËp c¸c tæ chøc quÇn chóng vµ ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam trë thµnh kh«ng quan träng cho viÖc lµm giµu hay th¨ng tiÕn x· héi.

Nhµ n­íc tiÕp tôc ¸p dông mét chÝnh s¸ch vÒ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh kªu gäi mäi gia ®×nh kh«ng nªn cã h¬n 2 ®øa con. Trªn nguyªn t¾c nhµ n­íc cã quyÒn tõ kh­íc viÖc th¨ng tiÕn vµ t¨ng l­¬ng ®èi víi nh÷ng nh©n viªn nhµ n­íc hay cña ®¶ng cã nhiÒu h¬n 2 ®øa con. Trªn thùc tÕ h×nh ph¹t nµy th­êng kh«ng ®­îc ¸p dông cho nh÷ng nh©n viªn cã ®Þa vÞ cao.

§èi víi nh÷ng th­êng d©n kh¸c th× kh«ng cã h×nh ph¹t khi cã h¬n 2 ®øa con, nh­ng luËt lÖ ®Þa ph­¬ng quy ®Þnh nh÷ng h×nh thøc ph¹t v¹ trªn nh÷ng phÝ tæn sö dông c¸c dÞch vô x· héi cña c¸c gia ®×nh ®«ng con h¬n, hoÆc gi¶m trî cÊp cña chÝnh phñ cho nh÷ng dÞch vô nµy. Nh÷ng h×nh ph¹t nµy kh«ng ®­îc ¸p dông ®ång ®Òu vµ réng r·i.

MÆc dÇu c¸c t¹p chÝ tiÕng ngo¹i quèc hiÖn h÷u réng r·i trong c¸c thµnh phè, ChÝnh Phñ thØnh tho¶ng kiÓm duyÖt nh÷ng bµi b¸o nãi vÒ VN trong c¸c t¹p chÝ ngo¹i quèc ®­îc b¸n trong n­íc. Nhµ n­íc vÉn ch­a cho phÐp ng­êi d©n ®­îc quyÒn sö dông Internet v« giíi h¹n víi lý do an ninh quèc gia vµ b¶o tån v¨n ho¸. Theo luËt, viÖc sö dông truyÒn h×nh vÖ tinh ®­îc giíi h¹n cho nh÷ng giíi chøc cao cÊp nhÊt, cho ng­êi ngo¹i quèc, kh¸ch s¹n, vµ giíi truyÒn th«ng. LuËt kh«ng ®­îc thi hµnh chÆt chÏ vµ nhiÒu ng­êi ë c¸c khu vùc thµnh thÞ vµ mét sè Ýt ë vïng n«ng th«n sö dông ®­îc nhê nh÷ng trang bÞ vÖ tinh t¹i gia.

a. QuyÒn Tù Do Ng«n LuËn vµ Tù Do B¸o ChÝ.

HiÕn Ph¸p c«ng nhËn quyÒn Tù Do Ng«n LuËn vµ Tù Do B¸o ChÝ, nh­ng trªn thùc tÕ, nhµ n­íc h¹n chÕ g¾t gao c¸c quyÒn tù do nµy, nhÊt lµ h¹n chÕ nh÷ng g× liªn can ®Õn c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o.

C¶ HiÕn Ph¸p lÉn Quy t¾c H×nh sù ®Òu cã nh÷ng ®iÒu kho¶n quy ®Þnh vÒ an ninh quèc gia vµ chèng l¹i sù tæn h¹i danh dù mµ nhµ n­íc dïng ®Ó h¹n chÕ rÊt nghiªm ngÆt c¸c quyÒn tù do nµy. §¶ng vµ nhµ n­íc níi láng chÊp nhËn th¶o luËn c«ng khai vµ phª b×nh chØ trÝch h¬n so víi thêi gian ®· qua. ThÝ dô nh­ c«ng d©n cã thÓ vµ ®· tõng khiÕu n¹i c«ng khai vÒ sù bÊt lùc cña nhµ cÇm quyÒn, thñ tôc hµnh ch¸nh r­êm rµ, tham nhòng, vµ sù thÊt b¹i cña chÝnh s¸ch kinh tÕ. Tuy nhiªn, còng cã nh÷ng h¹n chÕ ¸p dông trong nh÷ng l·nh vùc nµy, vµ håi cuèi n¨m võa qua, ®¶ng vµ nhµ n­íc ®· cã hµnh ®éng kiÒm gi÷ giíi truyÒn th«ng. Trong th¸ng ChÝn, nhµ n­íc ¸p dông biÖn ph¸p ®ßi hái phãng viªn ViÖt Nam ph¶i cã sù chÊp thuËn cña Bé V¨n Hãa vµ Th«ng Tin tr­íc khi cung cÊp tin tøc cho phãng viªn ngo¹i quèc. Trong th¸ng M­êi, ®¶ng ®· ra mét tê th«ng t­ nhÊn m¹nh r»ng nh÷ng sinh ho¹t truyÒn th«ng ®Òu "n»m d­íi sù l·nh ®¹o cña nhµ n­íc vµ sù ®iÒu hµnh cña §¶ng ". Còng trong th¸ng M­êi, ký gi¶ NguyÔn Hoµng Linh, chñ bót cña mét tê b¸o kinh doanh, ®· bÞ b¾t giam vµ bÞ ghÐp téi tiÕt lé bÝ mËt quèc gia. ¤ng bÞ b¾t cã lÏ lµ hËu qu¶ cña nhiÒu bµi b¸o «ng ta ®· viÕt vÒ nh÷ng vô tham nhòng cña nh©n viªn së quan thuÕ.

Nhµ n­íc vÉn tiÕp tôc ng¨n cÊm quyÒn tù do ng«n luËn ®èi víi nh÷ng quan ®iÓm v­ît l»n møc cho phÐp khi chÊt vÊn vai trß cña §¶ng, chØ trÝch nh÷ng c¸ nh©n l·nh ®¹o trong chÝnh quyÒn, kªu gäi thÓ chÕ ®a nguyªn hay d©n chñ ®a ®¶ng, hoÆc chÊt vÊn chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc trong nh÷ng vÊn ®Ò khã chÞu (cho §¶ng) nh­ Nh©n quyÒn. NhiÒu t¸c gi¶ cña nh÷ng t¸c phÈm bÞ nhµ n­íc khiÓn tr¸ch trong nh÷ng n¨m tr­íc, vÉn kh«ng ®­îc phÐp xuÊt b¶n, diÔn thuyÕt c«ng khai, hoÆc xuÊt ngo¹Þ. VÉn cßn mét l»n ranh ngÇm gi÷a nh÷ng g× gäi lµ ph¸t biÓu riªng t­ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cÊm kþ th× ®­îc dung tóng, trong khi còng nh÷ng vÊn ®Ò nµy khi ph¸t biÓu tr­íc c«ng chóng th× l¹i kh«ng ®­îc phÐp. Tæ Chøc KiÓm Tra Nh©n QuyÒn ¸ Ch©u (TCKTNQ) ®· t­êng tr×nh r»ng chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng t¹i §µ L¹t, trong ngµy 28/3, ®· thÈm vÊn c¸c «ng Hµ SÜ Phu, mét nhµ khoa häc vµ còng lµ mét nhµ b×nh luËn chÝnh trÞ tr­íc ®©y ®· bÞ b¾t giam v× mang trong ng­êi mét tµi liÖu néi bé cña ®¶ng Céng S¶n; «ng B¶o Cù, mét v¨n sÜ; «ng Bïi Minh Quèc, mét thi sÜ, dùa trªn sù kiÖn c¸c «ng nµy ®· ©m m­u tung tin cã tÝnh c¸ch bãp mÐo, phØ b¸ng nhµ n­íc. TCKTNQ t­êng thuËt r»ng nhµ n­íc ®· lµm ¸p lùc buéc ba «ng kh«ng ®­îc göi th­ vµ b¶n tin ra ngo¹i quèc, còng nh­ kh«ng ®­îc nhËn nh÷ng cuéc pháng vÊn víi giíi truyÒn th«ng ngo¹i quèc.

Còng trong th¸ng ChÝn, nhµ n­íc ®· ng¨n c¶n kh«ng cho phÐp mét ký gi¶ ®­îc xuÊt ngo¹i ®Ó nhËn gi¶i th­ëng nghiªn cøu vÒ truyÒn th«ng cña Liªn HiÖp Quèc.

§¶ng vµ nhµ n­íc, vµ nh÷ng tæ chøc do ®¶ng kiÓm so¸t ®· n¾m gi÷ hÕt mäi quyÒn h¹n in Ên vµ truyÒn th«ng ®iÖn tö. Nhµ n­íc sö dông Bé V¨n Hãa vµ Th«ng Tin, ®­îc t¨ng c­êng bëi chØ thÞ cña ®¶ng vµ nh÷ng ®iÒu lÖ ®Æt ra bëi c¬ quan an ninh quèc gia, ®ñ ®Ó ®¶m b¶o cho ngµnh tryÒn th«ng trong n­íc tù kiÓm duyÖt mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Nhµ n­íc ®· chÊp thuËn cho nhiÒu tê b¸o ®­îc ph¸t hµnh, nh­ng theo LuËt b¸o chÝ n¨m 1989, kh«ng tê nµo cã thÓ do t­ nh©n ®¶m tr¸ch. Víi sù chÊp thuËn ®ång lâa cña nhµ n­íc, nhiÒu tê b¸o nµy ®· tiÕn hµnh viÖc t­êng tr×nh nh÷ng tin tøc cã tÝnh c¸ch ®iÒu tra vÒ tham nhòng vµ nh÷ng sai lÇm vÒ hµnh ch¸nh, còng nh­ ®«i khi ®· c«ng khai tranh c·i s«i næi vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ. Nhµ n­íc kh«ng cã nç lùc nh»m h¹n chÕ c¸c ®µi ph¸t thanh quèc tÕ, mµ nhiÒu ng­êi d©n trong n­íc th­êng nghe ®Òu ®Æn, tuy nhiªn nhµ n­íc cã h¹n chÕ viÖc sö dông Internet vµ kiÓm duyÖt c¸c tµi liÖu xuÊt b¶n t¹i ngo¹i quèc du nhËp vµo (xem ®o¹n 1.f).

Nhµ n­íc c«ng bè r»ng tõ th¸ng 11 trë ®i, sÏ cho phÐp sö dông v« h¹n chÕ hÖ thèng Internet. Tuy nhiªn, khã kh¨n kü thuËt lµ lý do lµm chËm trÔ viÖc ¸p dông toµn diÖn nµy. ChØ mét vµi ®¹i häc vµ Trung t©m Y tÕ ®­îc phóc tr×nh lµ ®· sö dông hÖ thèng Internet.

Ký gi¶ ngo¹i quèc ph¶i cã giÊy phÐp cña Trung t©m B¸o chÝ trùc thuéc Bé Ngo¹i Giao, vµ ph¶i ®Æt trô së t¹i Hµ Néi. Mçi c¬ quan th«ng tin còng bÞ nhµ n­íc h¹n chÕ sè nh©n viªn. Trung t©m nµy theo dâi ho¹t ®éng cña c¸c ký gi¶, vµ quyÕt ®Þnh tïy tõng tr­êng hîp mét trong viÖc cho phÐp pháng vÊn, chôp h×nh, quay phim, hay nhu cÇu di chuyÓn, tÊt c¶ nh÷ng viÖc xin phÐp ph¶i nép tr×nh tr­íc 5 ngµy. Mét nh©n viªn cña Bé Ngo¹i Giao sÏ th­êng trùc th¸p tïng ký gi¶ ngo¹i quèc trong lóc pháng vÊn bÊt cø c«ng d©n nµo. Nhµ cÇm quyÒn kiÓm duyÖt c¸c b¨ng thu h×nh vµ tr× ho·n nhiÒu ngµy viÖc cho phÐp c¸c b¨ng thu h×nh nµy ®­îc göi ra n­íc ngoµi.

Nhµ n­íc cho phÐp c¸c nghÖ sÜ cã mét vµi níi láng trong viÖc chän lùa ®Ò tµi cho c¸c t¸c phÈm cña hä. NhiÒu nghÖ sÜ ®­îc giÊy phÐp triÓn l·m t¸c phÈm cña m×nh t¹i n­íc ngoµi, ®­îc cho phÐp xuÊt du ®Ó tham dù buæi triÓn l·m vµ ®­îc giÊy phÐp xuÊt c¶ng ®Ó ®em t¸c phÈm cña m×nh ra xø ngoµi. Tuy nhiªn, C«ng an vµ giíi chøc v¨n hãa ®Þa ph­¬ng ®· ng¨n cÊm nhiÒu cuéc triÔn l·m hoÆc gì bá nhiÒu t¸c phÈm chän läc t¹i nh÷ng n¬i triÔn l·m ®· ®­îc cho phÐp, v× hä lªn ¸n nh÷ng t¸c phÈm nµy lµ ®· ®i qu¸ xa tÇm møc quy ®Þnh chÝnh thèng, hoÆc b×nh luËn qu¸ nhiÒu vÒ x· héi, hoÆc cã thÓ bÞ cho lµ chØ trÝch hoÆc nh¹o b¸ng nhµ n­íc.

Nhµ n­íc ®· cho phÐp gia t¨ng sù truyÒn ®¹t c¸c nguån tin trong n­íc mét c¸ch kh¸ ®¸ng kÓ, vµ tin tøc tõ c¸c n­íc ngoµi vµo, kÓ c¶ hÖ thèng ®¹i häc. Nh÷ng trÝ thøc ngo¹i quèc ®Õn viÕng th¨m ®­îc phÐp lµm viÖc t¹m thêi t¹i c¸c ®¹i häc cho biÕt hä ®­îc phÐp bµn luËn nh÷ng vÊn ®Ò phi chÝnh trÞ mét c¸ch réng r·i vµ c«ng khai trong c¸c líp häc t¹i ®¹i häc. Nh©n viªn kiÓm so¸t cña nhµ n­íc th­êng dù c¸c líp do ng­êi ngo¹i quèc còng nh­ gi¸o s­ trong n­íc gi¶ng d¹y nh­ng kh«ng th«ng b¸o chÝnh thøc. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n hãa ®­îc xuÊt b¶n th­êng ph¶n ¶nh quan ®iÓm cña §¶ng vµ nhµ n­íc, cã tÝnh c¸ch tù do h¬n trong nh÷ng dÞ biÖt vÒ c¸c ®Ò tµi phi chÝnh trÞ.

b. Tù do Héi häp vµ LËp héi

QuyÒn lËp héi bÞ rµng buéc chÆt chÏ bëi luËt ph¸p vµ trªn thùc tÕ. D©n chóng muèn tô häp thµnh nhãm ®Òu ph¶i lµm ®¬n xin phÐp, Nhµ chøc tr¸ch ®Þa ph­¬ng cã quyÒn cho phÐp hay kh«ng. Tuy nhiªn, d©n chóng vÉn th­êng tô häp kh«ng chÝnh thøc mµ kh«ng gÆp phiÒn phøc víi chÝnh quyÒn. Nhµ n­íc kh«ng chÊp thuËn c¸c cuéc biÓu t×nh mµ hä cho r»ng cã môc ®Ých chÝnh trÞ. Trong qu¸ khø nhµ n­íc ®· cã sù nh­îng bé trong c¸c cuéc biÓu t×nh bëi sù bÊt m·n cña d©n chóng nh»m chèng l¹i c¸c viªn chøc ®Þa ph­¬ng. Tuy nhiªn, nhµ n­íc kh«ng nh©n nh­îng ®èi víi c¸c cuéc biÓu t×nh kÐo dµi. ThÝ dô, nh÷ng phóc tr×nh cho thÊy nhµ n­íc ®· gëi lùc l­îng c«ng an ®Ó v·n håi trËt tù Ýt nhÊt lµ t¹i hai tØnh cã cuéc biÓu t×nh cña d©n chóng ®øng lªn chèng ®èi sù tham nhòng cña c¸c viªn chøc ®Þa ph­¬ng. Sù t­êng thuËt cña b¸o chÝ trong n­íc vÒ c¸c biÕn cè nµy ®· bÞ trÔ n¶i, tuy nhiªn ®· c«ng nhËn cã c¸c cuéc biÓu t×nh vµ sù bÊt m·n cña ng­êi d©n v× sù tham nhòng vµ lµm viÖc t¸c tr¸ch cña c¸c viªn chøc ®Þa ph­¬ng.

Víi mét vµi ngo¹i lÖ, nhµ n­íc cÊm viÖc thµnh lËp c¸c tæ chøc t­ nh©n vµ ®éc lËp, yªu cÇu c¸ nh©n lµm viÖc trong c¸c tæ chøc s½n cã d­íi sù kiÓm so¸t cña §¶ng. C«ng d©n kh«ng ®­îc thµnh lËp bÊt cø tæ chøc ®éc lËp nµo c¶, nh­ c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ, c«ng ®oµn, c¸c tæ chøc t«n gi¸o, hoÆc héi cùu chiÕn binh. Nh÷ng tæ chøc nh­ vËy chØ tån t¹i d­íi sù kiÓm so¸t cña nhµ n­íc.

c. Tù do T«n gi¸o

Trong HiÕn Ph¸p còng nh­ ®iÒu luËt nhµ n­íc ®Òu quy ®Þnh quyÒn tù do thê ph­îng; tuy nhiªn nhµ n­íc tiÕp tôc h¹n chÕ nghiªm kh¾c nh÷ng sinh ho¹t t«n gi¸o mµ hä cho lµ ra ngoµi luËt lÖ vµ chÝnh s¸ch. Nãi chung, nhµ n­íc cho phÐp ng­êi d©n quyÒn hµnh ®¹o theo t«n gi¸o mµ hä lùa chän, vµ tham gia vµo c¸c sinh ho¹t t«n gi¸o trªn toµn quèc, nh÷ng sinh ho¹t nµy ®ang lan réng rÊt ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, nh÷ng quy ®Þnh cña nhµ n­íc kiÓm so¸t hµng gi¸o phÈm vµ c¸c ho¹t ®éng t«n gi¸o cã tæ chøc, mét phÇn v× §¶ng sî c¸c t«n gi¸o cã thÓ lµm suy gi¶m uy quyÒn vµ ¶nh h­ëng cña hä.

C¸c tæ chøc t«n gi¸o ph¶i ®­îc phÐp cña nhµ n­íc ®Ó më c¸c khãa huÊn luyÖn, héi th¶o, vµ c¸c sinh ho¹t kh¸c n»m ngoµi niªn lÞch t«n gi¸o th­êng kú, x©y cÊt hay tu bæ c¸c n¬i thê ph­îng, tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng tõ thiÖn hoÆc ®iÒu hµnh c¸c tr­êng t«n gi¸o, më tr­êng huÊn luyÖn, truyÒn chøc, qu¶ng b¸, hoÆc ho¸n chuyÓn c¸c tu sÜ. Trªn nguyªn t¾c, nh÷ng quyÒn nµy n»m trong tay ñy Ban Nh©n D©n TØnh hoÆc Thµnh Phè. TÊt c¶ c¸c t«n gi¸o ®Òu gÆp khã kh¨n trong viÖc thu thËp c¸c tµi liÖu gi¶ng d¹y, më mang c¬ së gi¶ng huÊn, xuÊt b¶n c¸c tµi liÖu t«n gi¸o, còng nh­ më réng viÖc ®µo t¹o tu sÜ nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña c¸c céng ®oµn t«n gi¸o.

Nhµ n­íc yªu cÇu tÊt c¶ c¸c vÞ tu sÜ PhËt Gi¸o lµm viÖc d­íi sù kiÓm so¸t cña tæ chøc PhËt Gi¸o chung cña §¶ng, ®ã lµ Gi¸o Héi PhËt Gi¸o ViÖt Nam. Nhµ n­íc ®µn ¸p mäi cè g¾ng cña Gi¸o Héi PhËt Gi¸o ViÖt Nam Thèng NhÊt (GHPGVNTN) ho¹t ®éng ®éc lËp, vµ sù c¨ng th¼ng gi÷a nhµ n­íc víi GHPGVNTN vÉn cßn tiÕp tôc. Trong th¸ng 11 cã sù chèng l¹i ¸n 3 n¨m tï cña «ng "Nguyen Moi", «ng bÞ b¾t vµo n¨m 1995 v× téi së h÷u c¸c tµi liÖu tuyªn truyÒn nh»m chèng nhµ n­íc vµ Gi¸o Héi PhËt Gi¸o (cña ®¶ng). Tæ chøc AnÐmigrÐ ­íc ®o¸n trong th¸ng 9 ®· cã 70 ng­êi thuéc GHPGVNTN ®· bÞ qu¶n thóc.

Nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy tõ ViÖt nam cho biÕt vÞ l·nh ®¹o GHPGVNTN, Hßa Th­îng ThÝch HuyÒn Quang, ®· bÞ ®­a vµo tr¹i qu¶n thóc ngoµi ý muèn cña ngµi. C¸c b¶n phóc tr×nh cßn cho biÕt Hßa Th­îng kh«ng ®­îc phÐp th¨m ng«i chïa cña ngµi ë HuÕ. Nh÷ng tÝn ®å t¹i nhiÒu trung t©m thê ph­îng cña PhËt Gi¸o, C«ng Gi¸o vµ Cao §µi t­êng thuËt r»ng, c¸c kiÓm so¸t viªn nhµ n­íc mÆc th­êng phôc tíi tham dù nh÷ng nghi thøc t«n gi¸o vµ ghi nhËn c¸c sinh ho¹t cña c¸c vÞ tu sÜ còng nh­ cña céng ®oµn t«n gi¸o. Nhµ n­íc tuyªn bè c«ng nhËn Cao §µi mét c¸ch hîp ph¸p vµ khuyÕn khÝch Gi¸o Ph¸i nµy ph¸t triÓn.

Nhµ n­íc phÇn nµo kiÓm so¸t hµng Gi¸o PhÈm Gi¸o Héi C«ng Gi¸o, b»ng c¸ch yªu cÇu tÊt c¶ c¸c vÞ tu sÜ ph¶i thèng thuéc Héi C«ng Gi¸o Yªu N­íc kiÓm so¸t bëi nhµ n­íc. Nhµ n­íc còng ®ßi hái ®­îc quyÒn phñ quyÕt c¸c quyÕt ®Þnh bæ nhiÖm cña Tßa Th¸nh Vatican. Nhµ n­íc ®· chÊp thuËn viÖc truyÒn chøc cho hai vÞ Gi¸m Môc cña Tßa Th¸nh Vatican. Hµng Gi¸o PhÈm Gi¸o Héi ®Þa ph­¬ng thÊt väng v× bÞ nhµ n­íc h¹n chÕ nh­ng vÉn chÞu ®ùng trong nhiÒu n¨m qua. Nhµ n­íc ng¨n cÊm Gi¸o Héi C«ng Gi¸o trong viÖc tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc còng nh­ tõ thiÖn.

Nhµ n­íc cho phÐp c¸c gi¸m môc vµ linh môc di chuyÓn tù do trong ®Þa phËn cña m×nh nh­ng h¹n chÕ hä ®i ra ngoµi. Nhµ n­íc giíi h¹n cho Gi¸o Héi më 6 §¹i Chñng ViÖn trªn toµn quèc, tæng céng gÇn 500 chñng sinh. Nhµ n­íc cho phÐp Gi¸o Héi tuyÓn thªm chñng sinh míi, chØ 1 lÇn mçi 2 n¨m. TÊt c¶ chñng sinh ph¶i ®­îc chÊp thuËn cña nhµ n­íc, tr­íc khi ®­îc vµo chñng viÖn còng nh­ tr­íc khi ®­îc truyÒn chøc linh môc. Sè chñng sinh thô phong kh«ng ®ñ cung øng nhu cÇu gia t¨ng tÝn ®å C«ng Gi¸o, ­íc ®o¸n vµo kho¶ng 5 triÖu.

Kh«ng cã tæ chøc b×nh phong chÝnh thøc ®èi víi Gi¸o Ph¸i Tin Lµnh, chØ cã Liªn Minh TruyÒn Gi¸o Tin Lµnh ViÖt Nam, lµ tæ chøc Tin Lµnh ®­îc sù chÊp thuËn cña nhµ n­íc, ho¹t ®éng t­¬ng ®èi tù do. Sè ng­êi ®Õn víi gi¸o héi ®· gia t¨ng mét c¸ch ®¸ng kÓ mÆc dÇu cã sù h¹n chÕ vÒ c¸c sinh ho¹t truyÒn nhËp ®¹o. Nh÷ng tÝn ®å t­êng thuËt lµ c¸c gi¸o ph¸i Tin Lµnh kh«ng ®­îc phÐp phèi hîp, s¸t nhËp trong sinh ho¹t t«n gi¸o hay nh÷ng hoat ®éng kh¸c. C«ng an vÉn ®ét nhËp lôc so¸t nhµ thê. Nh÷ng tæ chøc d©n sù (NGO) cña ngo¹i quèc phóc tr×nh lµ nhµ n­íc céng s¶n ViÖt Nam tiÕp tôc b¾t bí vµ hµnh hung mét sè tÝn ®å Tin Lµnh thuéc d©n téc thiÓu sè ng­êi Hmong t¹i mét sè ng«i lµng ë miÒn B¾c ViÖt Nam. Còng cã nh÷ng phóc tr×nh cho hay lµ cã nh÷ng tÝn ®å Cao §µo bÞ qu¶n chÕ vµ g©y khã kh¨n.

Cã mét vµi ng«i ®Òn nh»m phôc vô mét sè nhá c¸c tÝn ®å Håi Gi¸o ho¹t ®éng t¹i Hµ Néi, Thµnh Phè Hå ChÝ Minh vµ mét sè tØnh ë miÒn nam. Nhµ n­íc h¹n chÕ cho phÐp tÝn ®å Håi Gi¸o xuÊt c¶nh dù lÔ hµnh h­¬ng n¬i Th¸nh ®Þa.

d. VÊn ®Ò ®i l¹i trong n­íc, xuÊt ngo¹i, di d©n, håi c­.

HÇu hÕt d©n chóng ®­îc tù do ®i l¹i trong n­íc. Tuy nhiªn, cã nhiÒu phóc tr×nh ®¸ng tin cËy cho biÕt, nhµ cÇm quyÒn ®Þa ph­¬ng ®ßi hái c¸c s¾c d©n thiÓu sè ph¶i xin giÊy phÐp míi ®­îc ®i ra khái khu vùc cao nguyªn. Trªn nguyªn t¾c th× mäi c«ng d©n ph¶i xin phÐp míi ®­îc thay ®æi n¬i c­ tró (xem phÇn1.f), nh­ng trªn thùc tÕ th× nhiÒu ng­êi di chuyÓn chç ë mµ ch¼ng xin phÐp t¾c g× c¶, ®Æc biÖt lµ di d©n vµ d©n lao ®éng ®i tõ vïng n«ng th«n lªn thµnh thÞ ®Ó t×m viÖc lµm. Tuy nhiªn, di chuyÓn kh«ng cã giÊy phÐp hä sÏ bÞ h¹n chÕ kh¶ n¨ng xin giÊy phÐp hµnh nghÒ hîp ph¸p. D©n chóng ph¶i th«ng b¸o cho c«ng an ®Þa ph­¬ng biÕt vÒ viÖc hä v¾ng mÆt tai nhµ vµo ban ®ªm, vµ ph¶i ®¨ng ký víi c«ng an n¬i m×nh ®Õn c­ ngô ®ªm ®ã. §iÒu nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®­îc thi hµnh nghiªm chØnh. ChÝnh quyÒn cßn dïng biÖn ph¸p qu¶n chÕ ®Ó giíi h¹n sù ®i l¹i cña nh÷ng ng­êi bÊt ®ång ý kiÕn vÒ chÝnh trÞ hay t«n gi¸o.

Nãi chung, ng­êi ngo¹i quèc ®­îc tù do ®i l¹i trong n­íc, ngo¹i trõ nh÷ng khu vùc cÊm v× lý do an ninh quèc gia. Nhµ n­íc gi÷ quyÒn kiÓm so¸t sù ®i l¹i t¹i c¸c vïng biªn giíi, mét sè n¬i ë Cao nguyªn Trung phÇn vµ c¸c h¶i ®¶o, nh­ng trªn thùc tÕ th× ng­êi ngo¹i quèc cã thÓ ®Õn th¨m hÇu hÕt c¸c vïng biªn giíi mét c¸ch dÔ dµng mµ kh«ng cÇn giÊy phÐp. Trong mét sè tr­êng hîp, c«ng an ®Þa ph­¬ng ®· b¾t gi÷ vµ ph¹t nh÷ng ng­êi ngo¹i quèc mµ hä cho lµ ®· ®Õn qu¸ gÇn biªn giíi. Cã lÇn c«ng an ®· b¾t gi÷ vµ ph¹t nh÷ng ng­êi ngo¹i quèc khi nh÷ng ng­êi nµy ®Õn gÇn biªn giíi tØnh Gia Lai vµ Cam Bèt.

Vµo th¸ng 9 nhµ n­íc ®· ng¨n c¶n mét ký gi¶ ViÖt Nam xuÊt ngo¹i ®Ó nhËn gi¶i häc bæng cña Liªn HiÖp Quèc (xem phÇn 2.a.).

Vµo th¸ng 11, nhµ n­íc buéc nh÷ng ng­êi ®­îc xuÊt ngo¹i, kÓ c¶ viªn chøc nhµ n­íc, ph¶i xin chiÕu kh¸n xuÊt nhËp c¶nh. Theo luËt ph¸p vµ c¸c quy ®Þnh cña nhµ n­íc th× mäi c«ng d©n ®Òu cã quyÒn xuÊt ngo¹i, ngo¹i trõ nh÷ng thµnh phÇn sau: TÝn ®å thuéc nhãm thiÓu sè Håi gi¸o xin ®i Th¸nh ®Þa hµnh h­¬ng; Ng­êi ho¹t ®éng chÝnh trÞ; Mét sè thuéc hµng gi¸o phÈm l·nh ®¹o PhËt gi¸o; Ng­êi bÞ bÖnh thÇn kinh; Nh÷ng ng­êi ®ang thô ¸n h×nh sù; Nh÷ng ng­êi n¾m gi÷ bÝ mËt cña quèc gia; Nh÷ng ng­êi bÞ bÖnh trÇm träng; Nh÷ng ng­êi ®ang trong vßng tranh chÊp, kiÖn tông vÒ thuÕ hay bÊt ®éng s¶n; Ng­êi mµ thµnh phÇn b¶o trî cho hä ë ngo¹i quèc tham gia nh÷ng ho¹t ®éng chèng l¹i nhµ n­íc. Nhµ n­íc giµnh quyÒn tõ chèi cho xuÊt c¶nh nh÷ng diÖn trªn. Trªn thùc tÕ th× mäi c«ng d©n ®Òu ph¶i xuÊt tr×nh giÊy mêi vµ giÊy b¶o trî tõ n­íc ngoµi göi vÒ míi ®­îc cÊp giÊy xuÊt c¶nh.

Trong th¸ng 11, nhµ n­íc tuyªn bè níi láng h¹n chÕ ®i l¹i. Theo mét quyÕt ®Þnh cña thñ t­íng, cã hiÖu lùc tõ ngay 26-11, nh÷ng ng­êi cã hé chiÕu hîp lÖ sÏ kh«ng bÞ ®ßi hái ph¶i xin chiÕu kh¸n xuÊt nhËp c¶nh. QuyÕt ®Þnh nµy còng Ên ®Þnh c¸c biÖn ph¸p chÕ tµi ®èi víi nh÷ng ng­êi ®­îc xuÊt ngo¹i, nh­ng ë l¹i n­íc ngoµi l©u h¬n thêi gian ®­îc cho phÐp, mµ kh«ng th«ng b¸o cho tßa ®¹i sø hay l·nh sù qu¸n (ViÖt Nam) së t¹i.

C«ng d©n ph¶i chøng minh sù hîp lÖ khi ®Õn quèc gia kh¸c vµ tr×nh giÊy ngo¹i quèc b¶o trî tr­íc khi nhµ n­íc cÊp giÊy xuÊt c¶nh. ViÖc xuÊt ngo¹i cña ng­êi d©n th­êng bÞ tr× trÖ v× nh÷ng trë ng¹i kh«ng cã ghi trong luËt ph¸p. §¬n xin tþ n¹n vµ di d©n theo ch­¬ng tr×nh Ra §i Cã TrËt Tù (ODP) ®«i lóc bÞ c¸c viªn chøc phô tr¸ch tù ý tr× ho·n hay tõ chèi v× t­ thï c¸ nh©n, viÖn cí kh«ng héi ®ñ ®iÒu kiÖn cña ch­¬ng tr×nh, hoÆc lµ lµm khã dÔ ®Ó ®ßi hèi lé.

Ch­¬ng tr×nh Ra §i Cã TrËt Tù t¸i ®Þnh c­ nh÷ng ng­êi thuéc thµnh phÇn di d©n vµ tþ n¹n; trong ®ã gåm c¶ diÖn con lai (Mü), diÖn tr­íc ®©y bÞ tï c¶i t¹o vµ diÖn ®oµn tô gia ®×nh, víi nhÞp ®é kho¶ng 2.000 ng­êi mét th¸ng. Mét sè n­íc kh¸c còng thùc hiÖn c¸c ch­¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c­ ng­êi ViÖt Nam, nh­ng trong quy m« nhá h¬n. Cã sù lo ng¹i cho nh÷ng ng­êi thuéc c¸c nhãm thiÓu sè, ®Æc biÖt kh«ng thuéc s¾c téc ViÖt nh­ nhãm 'Montagnards', cã thÓ kh«ng ®­îc h­ëng nh­ng ch­¬ng tr×nh nµy. Nhµ n­íc tõ chèi cÊp giÊy xuÊt c¶nh cho mét sè ®¬n cña nhãm Montagnards xin di d©n.

Nãi chung, nhµ n­íc cho phÐp ng­êi ViÖt sinh sèng ë n­íc ngoµi vÒ th¨m ViÖt Nam, nh­ng hä xem nh÷ng ng­êi nµy lµ c«ng d©n ViÖt Nam, do ®ã bÞ chi phèi bëi luËt ph¸p cña ViÖt Nam, mÆc dï hä ®· cã quèc tÞch n­íc kh¸c. Tuy nhiªn, nh÷ng ng­êi ViÖt Nam di d©n vµ cã quèc tÞch kh¸c sÏ kh«ng ®­îc sö dông hé chiÕu cña ViÖt Nam. V× ng­êi ViÖt h¶i ngo¹i ®­îc xem lµ nguån tµi nguyªn trÝ tuÖ vµ ngo¹i tÖ quan träng, nh­ng còng lµ mèi hiÓm häa ®e däa an ninh chÕ ®é, nhµ n­íc th­êng khuyÕn khÝch hä vÒ th¨m ViÖt Nam, nh­ng theo dâi chÆt chÏ nhiÒu ng­êi trong sè nµy.

Vµo th¸ng giªng, ViÖt Nam ®· ký víi Hoa Kú mét tháa ­íc ®Ó nhËn nhiÒu ngµn thuyÒn nh©n ViÖt Nam t¹i c¸c tr¹i tþ n¹n §«ng Nam ¸ bÞ tr¶ vÒ n­íc, ®­îc nép ®¬n xin ®Þnh c­ t¹i Hoa Kú. ViÖc pháng vÊn vµ ®­a thµnh phÇn nµy sang Hoa Kú ®· b¾t ®Çu tiÕn hµnh vµo cuèi n¨m.

ViÖt Nam ®· céng t¸c víi céng ®ång quèc tÕ ®Ó tiÕn hµnh "Gi¶i ph¸p hµnh xö toµn diÖn" (Comprehensive Plan of Action) cã hiÖu lùc tõ n¨m 1988 ®Õn th¸ng 6/1996 ®Ó gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng cña hµng ngµn ng­êi ®· bá n­íc ra ®i bÊt hîp ph¸p. N¨m 1988 ViÖt Nam ký mét tháa ­íc víi Cao ñy Tþ N¹n Liªn HiÖp Quèc nhËn thªm thuyÒn nh©n tõ c¸c tr¹i tþ n¹n tù nguyÖn trë vÒ víi ®iÒu kiÖn cã trî gÝóp tµi chÝnh. Tháa ­íc bao gåm lêi høa cña phÝa ViÖt nam b·i miÔn c¸c biÖn ph¸p truy tè, trõng ph¹t cho ng­êi rêi ViÖt nam bÊt hîp ph¸p trë vÒ theo ch­¬ng tr×nh tù nguyÖn håi h­¬ng cïa Cao ñy Tþ N¹n Liªn HiÖp Quèc. ViÖt Nam còng ®ång ý ®Ó Cao ñy Tþ N¹n Liªn HiÖp Quèc trùc tiÕp th¨m viÕng theo dâi sè ng­êi trë vÒ nµy. §· cã h¬n 109.000 ng­êi trë vÒ tõ nh÷ng quèc gia l¸nh n¹n ®Çu tiªn. Trong sè nµy cã 95.000 ng­êi tù nguyÖn håi h­¬ng, 13.000 ng­êi kh¸c bÞ c­ìng b¸ch. Mét nhãm 522 ng­êi bÞ trôc xuÊt khái Hång K«ng, Trung quèc theo tháa ­íc song ph­¬ng gi÷a Hång K«ng vµ ViÖt Nam. §©y lµ nh÷ng ng­êi can téi h×nh sù t¹i tr¹i, ®· bÞ tßa kÕt ¸n vµ xö tï t¹i §Æc Khu Qu¶n ChÕ cña Hång K«ng. Cao ñy Tþ N¹n Liªn HiÖp Quèc phô tr¸ch theo dâi mét tû lÖ lín nh÷ng ng­êi bÞ tr¶ vÒ d­íi nhiÒu diÖn, phóc tr×nh r»ng nh÷ng ng­êi nµy kh«ng bÞ tr¶ thï hoÆc ph©n biÖt ®èi xö. Kh«ng cã b»ng chøng x¸c ®¸ng nµo cho thÊy nh÷ng ng­êi tþ n¹n trë vÒ d­íi sù b¶o trî cña Cao ñy Tþ N¹n Liªn HiÖp Quèc bÞ s¸ch nhiÔu hay bÞ ¸p chÕ v× hä ®· trèn khái n­íc tr­íc ®©y. Cã nh÷ng c¸ nh©n bÞ xö ph¹t sau khi trë vÒ, lµ do téi ph¹m hä ®· g©y ra tr­íc khi ®i, hoÆc sau khi bÞ tr¶ vÒ.

HiÕn ph¸p quy ®Þnh cã cøu xÐt mét sè tr­êng hîp xin tþ n¹n cña ngo¹i kiÒu bÞ b¾t bí ë n­íc ngoµi. Ngoµi ra ViÖt Nam kh«ng ký kÕt, kh«ng cho phÐp, vµ kh«ng cã nh÷ng quy chÕ cho tþ n¹n theo c«ng ­íc n¨m 1951 cña Liªn HiÖp Quèc còng nh­ nh÷ng ®iÒu kho¶n liªn hÖ vÒ tþ n¹n n¨m 1967. Cho ®Õn nay ch­a cã mét ai xin tþ n¹n t¹i ViÖt Nam. Trong thËp niªn 70 vµ 80, ViÖt Nam ®· nhËn vµo mét sè ng­êi Cam Bèt sang tþ n¹n, ®a sè lµ ng­êi Hoa.

GÇn ®©y, trong n¨m 1993 vµ 1995, ViÖt Nam ®· nhËn vµo 30 ngµn ng­êi tõ Cam Bèt, hÇu hÕt lµ gèc ViÖt, ®­îc tþ n¹n. ViÖt Nam hîp t¸c víi Cao ñy Tþ N¹n Liªn HiÖp Quèc vµ c¸c tæ chøc nh©n ®¹o trong viÖc trî gióp thµnh phÇn tþ n¹n nµy. Kh«ng cã mét phóc tr×nh nµo ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ViÖt Nam c­ìng b¸ch ng­êi ngo¹i quèc trë vÒ n­íc hä, nÕu nh÷ng ng­êi nµy lo sî r»ng khi trë vÒ hä sÏ bÞ tï téi.

D©n chóng kh«ng cã quyÒn thay ®æi ChÝnh quyÒn. §¶ng kiÓm so¸t tßan bé sù lùa chän c¸c øng cö viªn trong nh÷ng cuéc bÇu cö giíi chøc ®Þa ph­¬ng, quèc héi, vµ cÊp l·nh ®¹o quèc gia (chñ tÞch n­íc, thñ t­íng) ®iÒu nµy bãp nghÑt quyÒn chÝnh trÞ. TÊt c¶ mäi quyÒn hµnh vµ quyÒn lùc chÝnh trÞ ®Òu tuyÖt ®èi n»m trong tay ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. C¸c phong trµo ®èi lËp còng nh­ c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ kh¸c ®Òu kh«ng ®­îc chÊp nhËn. Trung ¦¬ng §¶ng lµ c¬ quan cã quyÒn quyÕt ®Þnh tèi cao cña ®Êt n­íc, vµ Bé ChÝnh TrÞ lµ trung t©m quyÒn lùc ®Ó Ên ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch quèc gia. Ban Th­êng Vô Bé ChÝnh TrÞ, gåm 5 ñy viªn trung ­¬ng ®¶ng, gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn c¸c ®­êng h­íng l·nh ®¹o h»ng ngµy. ViÖc tranh luËn c«ng khai vµ phª b×nh bÞ giíi h¹n trong mét sè khÝa c¹nh vÒ c¸ nh©n, ®Êt n­íc, hay hiÖu n¨ng cña ®¶ng do chÝnh ®¶ng ®­a ra. §¶ng kh«ng cho phÐp mét th¸ch thøc c«ng khai nµo, dï chØ lµ th¶o luËn, vÒ tÝnh c¸ch hîp ph¸p cña nhµ n­íc ®éc ®¶ng hiÖn nay. (xem phÇn 2.a).

Nh÷ng ng­êi cã quyÒn c«ng d©n ®Òu bÞ ®ßi hái ph¶i ®i bÇu trong c¸c cuéc bÇu cö, dï r»ng kh«ng cã sù trõng ph¹t nµo nÕu kh«ng ®i bÇu. D©n chóng bÇu ®¹i biÓu vµo quèc héi. VÒ h×nh thøc th× ®©y lµ c¬ quan lËp ph¸p chÝnh, nh­ng c¸c øng cö viªn quèc héi, mµ hÇu hÕt lµ ®¶ng viªn ®¶ng Céng S¶n ViÖt Nam, ®Òu ph¶i ®­îc sù chÊp thuËn cña §¶ng. Vµo th¸ng 7 võa qua, d©n chóng ®· ®i bÇu 450 ®¹i biÓu quèc héi, trong sè ®ã cã 66 ng­êi (15 phÇn tr¨m) kh«ng ph¶i lµ ®¶ng viªn ®· tróng cö; tøc lµ gÇn gÊp ®«i tû lÖ 8 phÇn tr¨m thµnh phÇn d©n biÓu quèc héi nhiÖm kú tr­íc. Dï r»ng trong cuéc bÇu cö võa kÓ, sè thµnh viªn quèc héi kh«ng ph¶i lµ ®¶ng viªn ®· gia t¨ng tõ 8 lªn 15 phÇn tr¨m, nh­ng hÇu hÕt thµnh viªn quèc héi vÉn lµ ®¶ng viªn. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn danh s¸ch øng cö viªn ®­îc lùa chän, cã tªn nh÷ng ng­êi kh«ng do ®¶ng hay c¸c c¬ quan nhµ n­íc ®­a ra. Trong sè 11 ng­êi "tù øng cö " th× cã 3 ng­êi tróng cö. Mét ng­êi bÞ lo¹i tr­íc khi nhËn nhiÖm së v× lý do ngo¹i t×nh.

Quèc héi vÉn chØ lµ c«ng cô cña §¶ng. C¬ quan nµy kh«ng tiÕn hµnh lµm luËt vµ sÏ kh«ng th«ng qua nh÷ng ®¹o luËt nµo mµ §¶ng kh«ng ®ång ý. C¸c viªn chøc ®¶ng n¾m gi÷ hÇu hÕt nh÷ng chøc vô quan yÕu trong chÝnh phñ còng nh­ trong quèc héi. Hä vÉn lµ thµnh phÇn cã quyÕt ®Þnh tèi hËu trong c¸c vÊn ®Ò quan träng. Trong n¨m qua, quèc héi ®· cã nh÷ng cuéc tranh c·i gay go vÒ c¸c vÇn ®Ò kinh tÕ, luËt ph¸p vµ x· héi; kÓ c¶ l·nh vùc ng©n hµng vµ ®iÒu hµnh ng©n s¸ch quèc gia. §¹i biÓu quèc héi ®· chÊt vÊn, phª b×nh c¸c bé tr­ëng; còng nh­ bá phiÕu kh«ng chÊp nhËn mét viªn chøc do nhµ n­íc ®­a ra ®Ó gi÷ chøc thèng ®èc ng©n hµng cho nhiÖm kú míi, (mét chøc vô t­¬ng ®­¬ng hµng bé tr­ëng). Tuy nhiªn, trong cuéc bÇu cö t©n thñ t­íng, t©n chñ tÞch vµ phã chñ tÞch nhµ n­íc cïng thµnh phÇn néi c¸c, th× quèc héi chØ ®­îc cøu xÐt c¸c øng cö viªn ®· ®­îc ®¶ng th«ng qua tr­íc.

LuËt ph¸p dµnh cho phô n÷ vµ c¸c s¾c d©n thiÓu sè cã c¬ héi b×nh ®¼ng ®Ó tham gia chÝnh trÞ. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ th× thµnh phÇn nµy kh«ng ®ñ ng­êi ®¹i diÖn cho hä. HÇu hÕt cÊp l·nh ®¹o lµ nam giíi. ChØ cã mét phô n÷ trong hµng ngò bé chÝnh trÞ. Phô n÷ n¾m gi÷ vµi chøc quan träng, nh­ phã chñ tÞch nhµ n­íc, mét sè chøc vô thø tr­ëng hay t­¬ng ®­¬ng. Cã 25 phô n÷ ®­îc bÇu vµo quèc héi võa råi, tøc lµ cã tû lÖ phô n÷ cao h¬n 10 phÇn tr¨m so víi quèc héi nhiÖm kú tr­íc. Chñ tÞch quèc héi, lµ thµnh viªn cña bé chÝnh trÞ, ng­êi thuéc s¾c téc thiÓu sè.

Nhµ n­íc kh«ng cho phÐp bÊt cø tæ chøc nh©n quyÒn t­ nh©n (ngo¹i quèc) hay ®Þa ph­¬ng thµnh lËp hay ho¹t ®éng. D©n chóng kh«ng ®­îc tiÕp xóc hoÆc liªn l¹c víi c¸c tæ chøc nh©n quyÒn quèc tÕ. Theo tháa ­íc "Gi¶i ph¸p hµnh xö tßan diÖn ", nhµ n­íc ®· chÊp nhËn cho Cao ñy Tþ N¹n vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ gi¸m s¸t viÖc thùc thi ch­¬ng tr×nh håi c­ (nh÷ng ng­êi cßn sãt l¹i ë tr¹i tþ n¹n) vµ chÊp nhËn ®µm luËn giíi h¹n víi c¸c tæ chøc nh©n quyÒn ngo¹i quèc cã trô së ë bªn ngoµi ViÖt nam.

Nhµ n­íc cã tá th¸i ®é muèn ®èi tho¹i song ph­¬ng vÒ vÊn ®Ò nh©n quyÒn víi chÝnh phñ c¸c n­íc kh¸c, trong ®iÒu kiÖn nh÷ng cuéc th¶o luËn nµy ®­îc thùc hiÖn d­íi danh nghÜa "trao ®æi t­ t­ëng " h¬n lµ "®iÒu tra ". Mét sè chÝnh phñ ngo¹i quèc ®· cã nh÷ng cuéc ®µm ph¸n chÝnh thøc víi ViÖt Nam vÒ nh÷ng vi ph¹m vÒ nh©n quyÒn.

PhÇn 5
T×nh tr¹ng ph©n biÖt chñng téc, giíi tÝnh, t«n gi¸o, tµn tËt, ng«n ng÷ vµ ®Þa vÞ x· héi.

HiÕn ph¸p ng¨n cÊm viÖc kú thÞ giíi tÝnh, chñng téc, t«n gi¸o hay giai cÊp. ViÖc thi hµnh nh÷ng ®iÒu trªn ®Òu thiªn lÖch. Nh÷ng thµnh phÇn bÞ tï c¶i t¹o v× cã liªn hÖ víi chÕ ®é ViÖt Nam Céng Hßa tr­íc 1975 vÉn tiÕp tôc cho biÕt cã nhiÒu møc ®é kú thÞ nh­ khi t×m nhµ ë, gi¸o dôc vµ viÖc lµm. Thµnh phÇn nµy còng nh­ gia ®×nh hä kh«ng ®­îc phÐp lµm viÖc cho nhµ n­íc. ViÖc cÊm ®o¸n nµy hiÖn kh«ng nÆng nÒ nh­ tr­íc, v× c¬ héi t×m kiÕm c«ng ¨n viÖc lµm trong l·nh vùc t­ nay ®· gia t¨ng.

Phô n÷.

Theo t­êng tr×nh cña nhiÒu phô n÷ vµ c¸c tæ chøc d©n sù quèc tÕ (NGO) th× n¹n hµnh hung phô n÷ trong gia ®×nh lµ ®iÒu th­êng x¶y ra. LuËt ph¸p cã nh÷ng ®iÒu kho¶n ®Ó ®èi phã víi tÖ n¹n nµy, nh­ng kh«ng ®­îc thi hµnh nghiªm chØnh. §a sè nh÷ng tr­êng hîp ly dÞ lµ do hËu qu¶ cña nh÷ng hµnh hung trong gia ®×nh, nh­ng nhiÒu phô n÷ chÊp nhËn bÞ hµnh h¹ trong h«n nh©n h¬n lµ chÞu sù chª bai qua viÖc ly dÞ. TÖ n¹n nµy x¶y ra nhiÒu h¬n t¹i c¸c vïng th«n quª.

B¸o chÝ ngo¹i quèc, c¸c tæ chøc d©n sù quèc tÕ vµ ngay c¶ nhµ n­íc ®· ghi nhËn con sè phô n÷ bÞ b¾t cãc ®Ó ®em b¸n cho ngµnh m·i d©m trong vµ ngoµi n­íc ®· gia t¨ng trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Nhµ n­íc ®ang céng t¸c víi c¸c tæ chøc d©n sù còng nh­ víi c¸c chÝnh quyÒn l©n bang ®Ó ng¨n chËn nh÷ng vô bu«n ng­êi nµy. C¸c b¨ng nhãm bu«n ng­êi nµy th­êng dô dç phô n÷ nghÌo khã ë c¸c vïng th«n quª, høa hÑn sÏ cung cÊp cho hä c«ng ¨n viÖc lµm hay mai mèi h«n nh©n cho hä ®Ó Ðp buéc hä ph¶i hµnh nghÒ m·i d©m. Mét sè phô n÷ bÞ b¾t cãc ®em b¸n cho ng­êi n­íc ngoµi ®Ó lµm vî.

Dï luËt ph¸p kh«ng kú thÞ n÷ giíi, nh­ng trªn thùc tÕ th× phô n÷ ®· bÞ ph©n biÖt ®èi xö nÆng nÒ trong x· héi. Dï hiÕn ph¸p vµ luËt ph¸p nhÊn m¹nh ®iÒu luËt nam n÷ b×nh quyÒn, vµ dï mét sè phô n÷ ®ang n¾m mét sè chøc vô trung ­¬ng trong nhµ n­íc, rÊt Ýt phô n÷ ®¹t ®­îc nh÷ng ®Þa vÞ cao. HiÕn ph¸p quy ®Þnh lµ nam n÷ ph¶i ®­îc huëng thï lao ngang nhau cho cïng mét c«ng viÖc, nh­ng nhµ n­íc kh«ng nghiªm chØnh thi hµnh ®iÒu kho¶n nµy. §· cã nhiÒu ®iÒu luËt nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi phô n÷ t¹i n¬i lµm viÖc còng nh­ trong h«n nh©n vµ luËt lao ®éng quy ®Þnh nh÷ng ­u ®·i cho phô n÷, nh­ng phô n÷ vÉn kh«ng ®­îc ®èi xö b×nh ®¼ng. Dï sao, phô n÷ ®· ®ãng mét vai trß quan träng trong nÒn kinh tÕ, còng nh­ tham gia réng r·i trong c¸c sinh ho¹t th­¬ng m¹i, gi¸o dôc vµ x· héi.

Liªn §oµn Phô n÷, mét tæ chøc d­íi sù chØ ®¹o cña §¶ng, cã nh÷ng ch­¬ng tr×nh réng lín ®Ò cËp ®Õn quyÒn cña ng­êi phô n÷ trong l·nh v÷c kinh tÕ, chÝnh trÞ, luËt ph¸p; còng nh­ ®Ó b¶o vÖ phô n÷ bÞ chång hµnh hung. C¸c tæ chøc d©n sù quèc tÕ vµ nh÷ng c¬ quan quèc tÕ cho r»ng nh÷ng nç lùc nµy ®· cã t¸c dông, nh­ng c¸c ®¹i biÓu phô n÷ cho r»ng ph¶i cÇn nhiÒu thêi gian ®Ó thay ®æi quan niÖm phu n÷ cã ®Þa vÞ thÊp h¬n nam giíi trong x· héi. Nhµ n­íc còng cã mét ñy ban ®Æc tr¸ch vÒ sù th¨ng tiÕn cña phô n÷.

TrÎ em

Nh÷ng tæ chøc næi tiÕng thÕ giíi, trong ®ã cã Quü Nhi §ång Liªn HiÖp Quèc (UNICEF), phóc tr×nh r»ng, nguy c¬ vÒ t×nh tr¹ng trÎ em bÞ bãc lét kinh tÕ t¹i ViÖt Nam ®ang cã chiÒu h­íng gia t¨ng, dï r»ng chÝnh phñ cã khuyÕn khÝch viÖc b¶o vÖ vµ an sinh cho trÎ em. Phóc tr×nh dùa theo sù ­íc l­îng cña chÝnh quyÒn kho¶ng 29,000 trÎ em hiÖn ®ang lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn bÞ bãc lét lao ®éng (xin xem phÇn 6.d). MÆc dï cã chÝnh s¸ch c­ìng b¸ch gi¸o dôc, nh­ng chÝnh s¸ch nµy kh«ng ®­îc thi hµnh nghiªm chØnh, nhÊt lµ t¹i n«ng th«n, n¬i mµ ng©n s¸ch cña chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng vµ c¸c gia ®×nh bÞ eo hÑp (xem phÇn 6.d). Nhµ n­íc tiÕp tôc chiÕn dÞch chñng ngõa trªn toµn quèc, vµ c¸c tê b¸o do nhµ n­íc kiÓm so¸t th­êng ®Ò cËp nhiÒu vÒ vÊn ®Ò søc kháe vµ gi¸o dôc cho tÊt c¶ trÎ em. Theo nh÷ng phóc tr×nh t¹i chç th× c¸c viªn chøc ®Þa ph­¬ng th­êng coi träng môc ®Ých nµy nh­ng bÞ bã tay v× thiÕu hôt ng©n s¸ch trÇm träng. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh qu¶ ®· ®¹t ®­îc, UNICEF ­íc l­îng vÉn cßn kho¶ng 3 triÖu trÎ em hiÖn ®ang sèng trong t×nh tr¹ng "khã kh¨n ®Æc biÖt " trong sè kho¶ng 18 triÖu trÎ em trªn toµn quèc.

T×nh tr¹ng nghÌo ®ãi trµn lan lµ yÕu tè chÝnh khiÕn x¶y ra nh÷ng vô b¾t cãc c¸c trÎ em cho ngµnh m·i d©m trong vµ ngoµi n­íc. UNICEF cho biÕt c¸c c¬ quan nhµ n­íc hiÖn ®ang ng¨n chËn tÖ tr¹ng trªn. Nh÷ng d÷ kiÖn chÝnh thøc vÒ viÖc hµnh hung trÎ em kh«ng ®­îc cung cÊp (xem PhÇn 6.c).

Nhµ n­íc cung cÊp rÊt h¹n chÕ vÒ c¸c dÞch vô cho ng­êi tµn tËt vµ gÇn nh­ kh«ng cã mét ®iÒu luËt ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi hoÆc n©ng ®ì hä. C¸c c¬ quan chÝnh quyÒn cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi ng­êi tµn tËt hîp t¸c víi c¸c nhãm trong vµ ngoµi n­íc ®Ó t×m nh÷ng ph­¬ng thøc b¶o vÖ, gióp ®ì vµ mang l¹i c¸c ph­¬ng tiÖn cho ng­êi tµn tËt. Do h¹n chÕ ng©n s¸ch, viÖc thùc thi nh÷ng ch­¬ng tr×nh nµy bÞ ®×nh trÖ. LuËt lao ®éng n¨m 1995 ®ßi hái nhµ n­íc ph¶i cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ vµ gióp ®ì c«ng ¨n viÖc lµm cho ng­êi tµn tËt. Trong ®ã cã bao gåm nh÷ng ­u tiªn dµnh cho c¸c h·ng nhËn thùc tËp hay d¹y nghÒ cho ng­êi tµn tËt, vµ mét lo¹i thuÕ ®Æc biÖt ¸p dông ®èi víi c¸c h·ng kh«ng nhËn ng­êi tµn tËt lµm viÖc. Tuy nhiªn viÖc chÝnh quyÒn cã thi hµnh chÝnh s¸ch trªn hay kh«ng cßn lµ nghi vÊn. ChÝnh quyÒn ®· cho phÐp nh÷ng tæ chøc quèc tÕ gióp ®ì c¸c n¹n nh©n tµn tËt trong cuéc chiÕn, hoÆc bÞ th­¬ng do bom ®¹n cßn sãt l¹i g©y ra, vµ ®· th¨ng tiÕn kh¶ n¨ng chÕ t¹o c¸c bé phËn c¬ thÓ c¬ b¶n (tay ch©n gi¶). HiÖn nay kh«ng cã luËt b¾t buéc x©y lèi ra vµo dµnh riªng cho ng­êi tµn tËt n¬i cao èc.

D©n téc thiÓu sè

Dï nhµ n­íc tuyªn bè r»ng hä chèng l¹i sù kú thÞ nh÷ng nhãm s¾c téc thiÓu sè, trong thùc tÕ vÉn cßn nhiÒu phóc tr×nh ®¸ng tin cËy cho biÕt, c¸c viªn chøc ®Þa ph­¬ng ®«i khi vÉn h¹n chÕ d©n thiÓu sè trong c¸c l·nh vùc gi¸o dôc, viÖc lµm, dÞch vô b­u chÝnh, ®i l¹i trong vµ ngoµi n­íc, mÆc dÇu cã mét sè viªn chøc cÊp ®Þa ph­¬ng vµ trung ­¬ng lµ thµnh phÇn d©n téc thiÓu sè, kÓ c¶ chñ tÞch Quèc Héi. ChÝnh quyÒn ®ang thi hµnh nh÷ng chÝnh s¸ch ®­îc ®Ò ra nh»m thu hÑp sù chªnh lÖch møc sèng gi÷a ng­êi Kinh miÒn ®ång b»ng vµ c¸c s¾c d©n thiÓu sè ë miÒn cao nguyªn nh­ dµnh ­u tiªn cho nh÷ng c«ng ty ®Çu t­ vµo nh÷ng vïng cao nguyªn. Cã nh÷ng phóc tr×nh thuËt l¹i viÖc nhµ n­íc vÉn tiÕp tôc ®µn ¸p mét sè nhãm d©n thiÓu sè miÒn cao v× bÞ t×nh nghi cã liªn hÖ víi nh÷ng nhãm kh¸ng chiÕn.

a/ QuyÒn héi häp.

§¶ng qu¶n lý tÊt c¶ c¸c c«ng ®oµn. C«ng nh©n kh«ng ®­îc quyÒn tù do gia nhËp hoÆc thµnh lËp c«ng ®oµn theo chän lùa cña hä; nh÷ng sinh ho¹t nµy ph¶i th«ng qua v¨n phßng ®¹i diÖn cña Tæng Liªn §oµn Lao §éng ViÖt Nam (TL§L§VN). TL§L§VN bao trïm tÊt c¶ c¸c c«ng ®oµn vµ hiÖn cã kho¶ng 4 triÖu thµnh viªn trªn nh÷ng chi nh¸nh t¹i c¸c thµnh phè lín vµ c¸c tØnh. C¸c viªn chøc cña TL§L§VN cho biÕt lµ TL§L§VN ®¹i diÖn cho 95 phÇn tr¨m c«ng nh©n viªn, 90 phÇn tr¨m c«ng nh©n c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh vµ 12 ®Õn 15 phÇn tr¨m c«ng nh©n c¸c xÝ nghiÖp t­ doanh. LuËt lao ®éng ®ßi hái c¸c h·ng míi hoÆc cò, cã trªn m­êi c«ng nh©n ph¶i thµnh lËp c«ng ®oµn trong vßng s¸u th¸ng. Theo luËt ph¸p th× ban ®iÒu hµnh c¸c h·ng nµy ph¶i céng t¸c víi c¸c c«ng ®oµn. Tuy nhiªn nhiÒu c«ng ty liªn doanh vµ c¸c c«ng ty t­ doanh nhá, ®Æc biÖt trong l·nh vùc bu«n b¸n lÎ, kh«ng cã c«ng ®oµn. Liªn ®oµn C«ng Nh©n ThÕ Giíi (ILO) vµ chÝnh quyÒn c¸c n­íc ngoµi hiÖn ®ang gióp ®ì kü thuËt vµ huÊn nghiÖp cho Bé Lao §éng, Th­¬ng Binh vµ DÞch Vô X· Héi vµ TL§L§VN.

LuËt Lao §éng cho phÐp c«ng nh©n ®×nh c«ng trong mét vµi tr­êng hîp. LuËt buéc nh÷ng tranh chÊp gi÷a c«ng nh©n vµ ban ®iÒu hµnh tr­íc tiªn ph¶i ®­îc gi¶i quyÕt qua ban hßa gi¶i lao ®éng trong néi bé cña c«ng ty. NÕu bÞ bÕ t¾c sÏ ®­îc ®­a ra ph©n xö ë phßng Lao §éng cÊp tØnh. Tßa ¸n lao ®éng ®­îc thµnh lËp vµo n¨m 1996, vµ trùc thuéc hÖ thèng tßa ¸n nh©n d©n, cã gi¶i quyÕt mét sè nhá tr­êng hîp, nh­ng vÉn cßn trong tr×nh tr¹ng s¬ khai. C«ng ®oµn cã quyÒn ®×nh c«ng hoÆc khiÕu n¹i lªn tßa ¸n nh©n d©n tØnh vÒ quyÕt ®Þnh do ban hßa gi¶i c«ng ty ®­a ra. Tuy nhiªn, luËt cÊm ®×nh c«ng ®­îc ¸p dông trong c¸c dÞch vô phôc vô quÇn chóng, cã ¶nh h­ëng quan träng ®Õn kinh tÕ, an ninh quèc gia. Theo quy ®Þnh cña nhµ n­íc nh÷ng dÞch vô nµy gåm: ®iÖn lùc, b­u ®iÖn, truyÒn th«ng, háa xa, vËn t¶i hµng h¶i, hµng kh«ng, ng©n hµng, dÞch vô c«ng céng vµ x¨ng dÇu. LuËt còng cho phÐp nhµ n­íc ®×nh chØ mét cuéc ®×nh c«ng nÕu thÊy r»ng sÏ g©y nguy h¹i cho nÒn kinh tÕ quèc gia hoÆc an tßan c«ng céng. §×nh c«ng bÞ cÊm trong 54 ngµnh nghÒ vµ dÞch vô, trong ®ã bao gåm c¸c c¬ quan nhµ n­íc, c¸c dÞch vô s¶n xuÊt nhu yÕu phÈm vµ c¸c dÞch vô vÒ quèc phßng trùc thuéc Bé Néi Vô vµ Bé Quèc Phßng.

C¸c cuéc ®×nh c«ng ®· gia t¨ng trong n¨m 1997, ®a sè x¶y ra t¹i nh÷ng c«ng ty do n­íc ngoµi ®Çu t­, c¸c liªn doanh vµ mét sè c«ng ty quèc doanh vµ t­ doanh. Nhµ n­íc nh­îng bé cho nh÷ng cuéc ®×nh c«ng nµy, dï r»ng theo luËt ®a sè nh÷ng cuéc ®×nh c«ng ®ã ®Òu bÊt hîp ph¸p. Kh«ng cã cuéc ®×nh c«ng nµo do TL§L§VN, hoÆc nh÷ng c«ng ®oµn phô thuéc cña TL§L§VN tæ chøc ®iÒu ®éng. LuËt cÊm viÖc tr¶ thï nh÷ng c«ng nh©n ®×nh c«ng, vµ theo nh÷ng phóc tr×nh ®¸ng tin cËy th× ch­a cã nh÷ng sù tr¶ thï.

ViÖt Nam lµ thµnh viªn cña Liªn §oµn C«ng Nh©n ThÕ Giíi (ILO). C¸c c«ng ®oµn kh«ng ®­îc phÐp gia nhËp, liªn hÖ hoÆc tham gia vµo Liªn §oµn C«ng Nh©n ThÕ Giíi. Tuy nhiªn, TL§L§VN cã liªn hÖ víi 95 liªn ®oµn lao ®éng cña 70 quèc gia kh¸c.

b/ QuyÒn tæ chøc vµ th­¬ng l­îng tËp thÓ.

C«ng nh©n ph¶i ®­îc sù chÊp thuËn cña chi nh¸nh TL§L§VN tØnh hoÆc thÞ x· ®Ó thµnh lËp c«ng ®oµn trong xÝ nghiÖp nh­ng hä ®­îc quyÒn th­¬ng l­îng tËp thÓ th«ng qua c«ng ®oµn cña §¶ng t¹i ®ã. Trong qu¸ khø, nhµ n­íc th­êng quy ®Þnh møc l­¬ng, v× ®a sè c«ng nh©n lµm viÖc cho c«ng ty quèc doanh. Víi sù gia t¨ng trong l·nh vùc t­ doanh vµ tù qu¶n cña c¸c c«ng ty quèc doanh, tû lÖ phÇn tr¨m c¸c c«ng ty quy ®Þnh møc l­¬ng qua viÖc th­¬ng l­îng tËp thÓ víi nh÷ng c«ng ®oµn liªn hÖ gia t¨ng. Nhu cÇu thÞ tr­êng còng ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc Ên ®Þnh møc l­¬ng. LuËt lao ®éng cÊm c¸c c«ng ty kú thÞ c«ng nh©n muèn ®oµn ngò hãa (lËp c«ng ®oµn).

Mét sè khu chÕ biÕn xuÊt khÈu vµ khu kü nghÖ còng ¸p dông nh÷ng luËt lao ®éng nãi trªn nh­ c¸c ngµnh kh¸c trªn tßan quèc.

c/ Nghiªm cÊm c­ìng b¸ch lao ®éng

LuËt lao ®éng ng¨n cÊm c¸c h×nh thøc lao ®éng n« lÖ còng nh­ c­ìng b¸ch lao ®éng. Nh÷ng luËt nµy kh«ng ®Ò cËp vÒ lao ®éng n« lÖ vµ c­ìng b¸ch lao ®éng ®èi víi thiÕu nhi. Trong thùc tÕ ch­a thÊy nh÷ng vi ph¹m trong tr­êng hîp nµy. C¸c viªn chøc cho biÕt thiÕu nhi trong nh÷ng tr¹i c¶i huÊn ®­îc ®èi xö nh­ t¹i c¸c tr­êng chØnh ®èn hay trung t©m t¹m qu¶n, vÊn ®Ò t¹p dÞch ®­îc ®Æt ra víi môc ®Ých gi¸o dôc chø kh«ng ®Ó t¹o lîi tøc. Trong khi ®ã mét sè phóc tr×nh ®¸ng tin cËy cho biÕt r»ng mét vµi tr¹i tï ¸p dông chÝnh s¸ch c­ìng b¸ch lao ®éng ®«i khi dù phÇn vµo nh÷ng dù ¸n th­¬ng m¹i mµ kh«ng tr¶ c«ng cho tï nh©n. Nhµ n­íc chèi bá nh÷ng tè c¸o trªn. Nhµ n­íc cøu xÐt ®Þnh kú møc lao c«ng cÇn thiÕt hoÆc sè tiÒn b¹c t­¬ng ®­¬ng trong nh÷ng c«ng tr×nh x©y dùng h¹ tÇng c¬ së quèc gia. Nhµ n­íc tuyªn bè r»ng mçi c«ng d©n ë tuæi lao ®éng ph¶i ®ãng gãp m­êi ngµy c«ng, hoÆc mét ng©n kho¶n t­¬ng ®­¬ng trong viÖc x©y dùng quèc lé cao tèc míi.

d/ HiÖn tr¹ng vÒ thiÕu nhi lao déng vµ tuæi lao ®éng tèi thiÓu.

LuËt lao ®éng quy ®Þnh tuæi lao ®éng tèi thiÓu lµ 18, nh­ng c¸c h·ng cã quyÒn nhËn thiÕu niªn tõ 15 ®Õn 18 tuæi víi ®iÒu kiÖn lµ cã giÊy phÐp cña Bé Lao §éng, Th­¬ng Binh vµ X· Héi, b¶o ®¶m r»ng thµnh phÇn lao ®éng trÎ nµy kh«ng ph¶i lµm nh÷ng viÖc thiÕu an toµn, hay cã h¹i ®Õn thÓ chÊt hoÆc sù ph¸t triÓn vÒ t­ chÊt cña hä; r»ng hä kh«ng ®­îc lµm viÖc qu¸ 42 giê mét tuÇn, vµ ®­îc ch¨m sãc søc kháe ®Æc biÖt. Kh«ng râ lµ c¸c viªn chøc tr¸ch nhiÖm cã thùc thi c¸c luËt trªn hay kh«ng. TrÎ em ë tuæi 13 ®· cã thÓ ghi danh t¹i c¸c trung t©m huÊn nghÖ d­íi d¹ng huÊn luyÖn chuyªn m«n. Kh«ng cã phóc tr×nh nµo cho thÊy lµ nh÷ng c«ng ty quèc doanh hoÆc c¸c c«ng ty n­íc ngoµi m­ín trÎ em lao ®éng.

T¹i c¸c vïng n«ng th«n, trÎ em th­êng lµm viÖc ®ång ¸ng cña gia ®×nh hoÆc nh÷ng viÖc liªn quan ®Õn canh n«ng. ë thµnh thÞ trÎ em th­êng lµm viÖc cho nh÷ng c¬ së th­¬ng m¹i nhá cã tÝnh c¸ch gia ®×nh. Cã luËt c­ìng b¸ch gi¸o dôc, nh­ng th­êng kh«ng thi hµnh; ®Æc biÖt lµ trÎ em ë nh÷ng vïng n«ng th«n th­êng ph¶i gióp ®ì trong viÖc canh t¸c. Tuy nhiªn, v× v¨n hãa ViÖt coi träng viÖc häc hµnh, nªn nhiÒu gia ®×nh nÕu cã kh¶ n¨ng th× cho con hä ®i häc h¬n lµ ®i lµm. LuËt kh«ng quy ®Þnh râ vÒ vÊn ®Ò ng¨n cÊm c­ìng b¸ch lao ®éng thiÕu nhi, nh­ng kh«ng cã mét phóc tr×nh nµo cho thÊy lµ t×nh tr¹ng trªn x¶y ra. (xem phÇn 6.c).

Tuy nhiªn, trong mét c«ng bè vµo th¸ng t¸m võa qua, tæ chøc UNICEF cho biÕt, t×nh tr¹ng bãc lét kinh tÕ trÎ em d­íi 16 tuæi ®ang cã khuynh h­íng gia t¨ng. C«ng bè nµy cßn cho biÕt theo ­íc l­îng cña nhµ n­íc cã kho¶ng 29.000 trÎ em d­íi 15 tuæi hiÖn ®ang bÞ bãc lét lao ®éng. UNICEF cho r»ng con sè ­íc l­îng nh­ vËy cã thÓ cßn thÊp v× ®a sè c¸c trÎ em lµm viÖc trong nh÷ng ngµnh nghÒ kh«ng chÝnh thøc. UNICEF ghi nhËn nh÷ng b»ng cí trÎ em lµm viÖc ë c¸c má vµng d­íi h×nh thøc ng­êi gióp viÖc trong nhµ, hoÆc ph¶i lµm viÖc kho¶ng 14 giê mét ngµy trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nguy hiÓm, vµ ®­îc tr¶ tiÒn rÊt Ýt hoÆc cã lóc kh«ng l­¬ng.

e/ §iÒu kiÖn lao ®éng chÊp nhËn ®­îc

LuËt Lao §éng ®ßi hái nhµ n­íc quy ®Þnh møc l­¬ng tèi thiÓu, vµ ph¶i ®­îc ®iÒu chØnh tïy theo t×nh tr¹ng l¹m ph¸t vµ nh÷ng thay ®æi kh¸c vÒ kinh tÕ. Møc l­¬ng quy ®Þnh chÝnh thøc tèi thiÓu hµng th¸ng cho c«ng nh©n t¹i c¸c liªn doanh cã n­íc ngoµi ®Çu t­ lµ 45 Mü kim (518.000 ®ång) ë Hµ Néi vµ Sµi Gßn; 40 Mü kim (461.000 ®ång) t¹i mét sè thµnh phè lín; vµ 35 Mü kim (403.000 ®ång) t¹i nh÷ng vïng kh¸c. Møc l­¬ng quy ®Þnh chÝnh thøc tèi thiÓu hµng th¸ng cho nh÷ng c«ng ty do ng­êi ViÖt lµm chñ lµ 12 Mü kim r­ìi (144.000 ®ång). Nhµ n­íc cho phÐp mét sè c«ng ty hîp doanh (víi n­íc ngoµi) míi thµnh lËp ®­îc miÔn ph¶i tr¶ l­¬ng tèi thiÓu nh­ nãi trªn trong thêi gian míi ho¹t ®éng, hoÆc nÕu c«ng ty n»m ë vïng hÎo l¸nh; nh­ng l­¬ng tèi thiÓu kh«ng ®­îc d­íi 30 ®« la. Nh÷ng møc l­¬ng tèi thiÓu nµy kh«ng ®ñ cho c«ng nh©n vµ gia ®×nh hä cã ®­îc mét ®êi sèng æn ®Þnh. Tuy nhiªn, nhiÒu c«ng nh©n nhËn ®­îc tiÒn phô tréi vµ bæ tóc møc thu nhËp b»ng c¸ch lµm thªm c¸c ho¹t ®éng bu«n b¸n vÆt. Sè c«ng nh©n ®­îc h­ëng phô cÊp vÒ nhµ ë cña chÝnh phñ hiÖn gi¶m xuèng vµ ChÝnh quyÒn chØ ¸p dông luËt vÒ møc l­¬ng tèi thiÓu ®èi víi nh÷ng c«ng ty n­íc ngoµi vµ nh÷ng c«ng ty lín cña ViÖt Nam.

LuËt Lao §éng quy ®Þnh thêi gian lµm viÖc tèi ®a lµ 8 giê mét ngµy, vµ 48 giê mét tuÇn; víi sè giê nghØ b¾t buéc lµ 24 giê mçi tuÇn. L­¬ng phô tréi sau mçi ca 8 tiÕng gÊp r­ìi l­¬ng b×nh th­êng vµ gÊp 2 lÇn trong nh÷ng ngµy lÔ. LuËt lao ®éng h¹n chÕ sè giê lµm phô tréi. Kh«ng ai biÕt ®­îc nhµ n­íc thi hµnh c¸c ®iÒu lÖ trªn ®Õn møc ®é nµo.

Theo luËt, nÕu mét n÷ c«ng nh©n s¾p lËp gia ®×nh, hoÆc ®ang mang thai, hoÆc ®­îc nghØ chuÈn bÞ sanh con, hoÆc ®ang nu«i con d­íi 1 tuæi sÏ kh«ng bÞ sa th¶i, trõ khi h·ng ®ãng cöa. Phô n÷ cã thai trªn 7 th¸ng, hoÆc ph¶i nu«i con d­íi 1 tuæi cã quyÒn kh«ng lµm thªm giê phô tréi, ca ®ªm, hoÆc ®i lµm qu¸ xa nhµ.

LuËt Lao §éng ®ßi hái nhµ n­íc phæ biÕn réng r·i nh÷ng ®iÒu luËt ®Ó b¶o ®¶m an tßan cho c«ng nh©n. Bé Lao §éng ®iÒu hîp c¸c ñy Ban Nh©n D©n vµ c¸c c«ng ®oµn cã tr¸ch nhiÖm thi hµnh nh÷ng luËt lao ®éng. Trªn thùc tÕ, viÖc thi hµnh c¸c luËt nµy kh«ng ®­îc ®óng møc v× ng©n s¸ch h¹n chÕ cña Bé Lao §éng. TL§L§VN b¸o c¸o r»ng hiÖn cã kho¶ng 300 gi¸m s¸t viªn lao ®éng trªn tßan quèc, nh­ng con sè cÇn ®Õn Ýt nhÊt ph¶i lµ 600. Qua nhËn ®Þnh tõ giíi c«ng nh©n, c¸c c«ng nh©n, qua c«ng ®oµn, ®· thay ®æi ®iÒu kiÖn lµm viÖc hiÖu qu¶ h¬n lµ qua sù can thiÖp cña chÝnh phñ. Kh«ng mét d÷ kiÖn nµo cho thÊy lµ c«ng nh©n cã quyÒn tõ chèi lµm viÖc trong mét m«i tr­êng nguy hiÓm ®Õn søc kháe mµ kh«ng lo sî bÞ mÊt viÖc.