Cai ngôc cña t«i, chÝnh lµ anh c«ng an mang cho t«i bé quÇn ¸o, dÉn t«i tíi tr­íc mét c¸nh cöa lim s¬n ®en, n»m gi÷a lo¹t c¸nh cöa gièng hÖt nã trong mét hµnh lang hoang v¾ng vµ mèc thÕch. TÊt c¶ hiÖn lªn mê mê trong ¸nh s¸ng bñng beo ®Çu ®«ng. T«i ®øng lÆng, ng¾m giang s¬n míi cña m×nh. Déi vµo ãc t«i tiÕng më khãa. tiÕng then kim lo¹i tr­ît trong hâng. Ngoµi nh÷ng tiÕng ®éng ch¸t chóa, khu giam ng­êi nµy v¾ng lÆng vµ ¶m ®¹m nh­ mét hÇm mé.

"Nh÷ng nÊm må ch«n ng­êi sèng", t«i nghÜ.

- Anh vµo trong nµy !

T«i ng¹c nhiªn. T«i kh«ng chê ®­îc nghe mét giäng nãi hiÒn lµnh nh­ thÕ. T«i h×nh dung mäi c¸i ë ®©y ph¶i tåi tÖ h¬n nhiÒu, phi nh©n h¬n nhiÒu, kÓ c¶ c¸ch cai ngôc nãi víi tï.

B­íc ngoÆt cuéc ®êi diÔn ra qu¸ lÑ. Sau mét Huúnh Ngù h¸ch dÞch, giäng nãi b×nh th­êng mµ ng­êi ta nãi víi nhau hµng ngµy ®· ®ñ lµm t«i söng sèt.

T«i l¼ng lÆng quan s¸t viªn cai ngôc. Trªn g­¬ng mÆt n«ng d©n thuÇn ph¸c, n­íc da th« ®Çy nh÷ng sÑo trøng c¸, c¸i mòi to qu¸ khæ, kh«ng cã lÊy mét nÐt gian gi¶o hoÆc ¸c ®éc mµ ta ®inh ninh ph¶i cã. Mét g­¬ng mÆt nh­ thÕ cã thÓ gÆp ë bÊt cø ®©u trong vïng ch©u thæ s«ng Hång.

§· b­íc mét ch©n vµo xµ lim, t«i dõng l¹i :

- T«i cã viÖc muèn phiÒn ®ång chÝ.

Anh ta nh­íng m¾t :

- ViÖc g× vËy ?

- Nhê ®ång chÝ b¸o giïm cho c¬ quan t«i ë sè 76 Lý Th­êng KiÖt biÕt t«i hiÖn ë ®©y. - t«i nãi, giäng kh«ng tù tin cho l¾m - §ång chÝ gäi ®iÖn tho¹i sè 3508, c¬ quan t«i lóc nµo còng cã ng­êi trùc.

H×nh nh­ anh ta mØm c­êi. T«i sùc nhí : trong nhµ tï kh«ng ®­îc phÐp gäi c«ng an b»ng "®ång chÝ".

- §­îc.

- Nh©n thÓ xin anh nh¾n giïm ng­êi phô tr¸ch c¨ng-tin b¶o chuyÓn cho t«i thuèc l¸ tiªu chuÈn. Vµ mét c¸i bËt löa.

- §­îc.

Kiªn nhÉn nghe hÕt lêi nh¾n cña t«i, anh ta quay ra.

Cuéc ®èi tho¹i h«m Êy gi÷a t«i víi cai ngôc h¼n ®· cho nh÷ng ng­êi tï ë c¸c xµ lim bªn c¹nh mét trËn c­êi, nh­ sau nµy t«i hiÓu. Nã gièng chuyÖn tiÕu l©m.

C¸nh cöa lim ®ãng xÇm. Sau c¸i tiÕng ®éng kh«ng lÞch sù lµ tiÕng then rÝt lªn trong hâng, tiÕng bÊm khãa, tiÕng ch©n xa dÇn. C¨n phßng tèi h¼n l¹i.

Quay vµo, t«i thÊy mét c¸i ®Çu bï xï ngÈng lªn trong tranh tèi tranh s¸ng. Th× ra ë ®©y ®· cã s½n mét c­ d©n.

Ng­êi nµy cÊt giäng khµn khµn hái t«i :

- Anh míi vµo ?

T«i hiÓu ®ã lµ mét c©u chµo. T«i chµo l¹i.

- V©ng.

M¾t t«i quen dÇn víi bãng tèi. Tr­íc mÆt t«i lµ mét ng­êi ®µn «ng ®øng tuæi, m¸i tãc dµi rò r­îi bao quanh g­¬ng mÆt x­¬ng xÈu, ®en x¹m, r©u ria tua tña. Anh ta kho¸c tÊm ch¨n sîi Nam §Þnh ®· r¸ch vµ ch¾c lµ rÊt bÈn, ngåi bã gèi trªn ph¶n, gièng hÖt mét con có mÌo.

- Anh võa bÞ b¾t ?

Ng­êi tï trõng trõng quan s¸t t«i. H×nh hµi tiÒu tôy céng víi c¸i nh×n thÊt thÇn dÝnh chÆt vµo mÆt t«i lµm t«i c¶m thÊy khã chÞu. T«i l¹nh nh¹t :

- V©ng, c¸ch ®©y mÊy giê t«i cßn ë ngoµi kia.

- ThÕ µ ?

Xµ lim cña chóng t«i lµ mét c¨n phßng hÑp, chiÒu ngang kho¶ng hai mÐt, chiÒu dµi hai mÐt r­ìi, víi hai tÊm ph¶n xi m¨ng c¸ch nhau bëi mét lèi ®i võa cho mét ng­êi. Cuèi mçi ph¶n, s¸t cöa, lµ mét c¸i cïm s¾t.

T«i ngåi xuèng tÊm ph¶n ®èi diÖn víi ng­êi tï. C¸i l¹nh lÏo cña khèi xi m¨ng ®Æc lät qua lÇn v¶i ch¹m vµo da thÞt. T«i rïng m×nh. Xµ lim ph¶ng phÊt mét mïi h«i h¸m khã t¶, hßa trén mïi må h«i ng­êi chua chua nång nång, mïi n­íc tiÓu l­u niªn kh¨n kh¼n víi mïi tanh cña ®êm r·i th­êng gÆp trong nhµ th­¬ng lµm phóc.

Chµ, xµ lim Háa Lß, nã thÕ nµy ®©y !

LÇn ®Çu tiªn t«i ®­îc thÊy n¬i giam tï trong phßng riªng, cßn gäi lµ xµ lim c¸ nh©n, lµ ë nhµ tï Petropavlovsk, mïa hÌ n¨m 1955. Khi Êy t«i lµ mét sinh viªn ch­a cã ria mÐp, ®­îc nhµ tr­êng cho ®i tham quan c¸c di tÝch lÞch sö cña n­íc Nga. Nhµ tï Petropavlovsk n»m bªn kia s«ng Neva, mµ bªn nµy lµ thµnh phè Lªningra®. Nghe c« h­íng dÉn viªn gi¶i thÝch th× tr­íc kia nã lµ mét ph¸o ®µi, sau ®­îc x©y l¹i thµnh x­ëng ®óc tiÒn, Nhµ TiÒn(1), thuéc ty Ng©n khè quèc gia, sau n÷a míi thµnh nhµ tï.

Trong xµ lim dµnh cho nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng ë n­íc Nga qu©n chñ cã mét gi­êng, mét bµn, mét bån röa mÆt, mét bµn cÇu, tÊt c¶ ®Òu b»ng s¾t, ®­îc g¾n chÕt vµo bª-t«ng. Ngoµi ra cßn cã mét tñ t­êng ®Ó ®ùng s¸ch vµ ®å dïng. Xµ lim Háa Lß hÑp h¬n nhiÒu, diÖn tÝch ch­a ®­îc b»ng nöa, l¹i trèng tr¬n. §em hai c¸i xµ lim ra so s¸nh th× xµ lim thêi Nga hoµng gièng mét phßng trä rÎ riÒn, cßn xµ lim Háa Lß gièng mét chuång thó.

- Anh ë ®©y bao l©u råi ? - hai tay «m ngùc cho ®ì rÐt, t«i hái anh b¹n tï.

Anh ta kh«ng tr¶ lêi ngay :

- N¨m n¨m.

T«i ín l¹nh. N¨m n¨m ? Trong c¸i chuång nµy ?

Ng­êi tï thë nÆng nhäc. Anh ta quay mÆt vµo t­êng, chËm r·i hót thuèc lµo. T«i kh«ng nghe tiÕng läc xäc quen thuéc cña ®iÕu èng hay ®iÕu b¸t. Khãi thuèc cay nång lan táa lµm cho c¨n phßng Êm lªn ®­îc mét chót.

- Hµ Néi b©y giê cã g× kh¸c kh«ng anh ? - anh tï hái, hóng h¾ng ho.

- N¨m n¨m, chµ... - t«i ®¸p - Còng ch¼ng kh¸c tr­íc mÊy ®©u. Xem nµo, so víi n¨m n¨m tr­íc Hµ Néi b©y giê kh¸c c¸i g× ? Hai bªn hÌ phè cã nhiÒu hè c¸ nh©n, cø vµi mÐt mét c¸i. NhiÒu tù vÖ ®eo sóng. Trªn nh÷ng nhµ cao ®Æt nhiÒu ®¹i liªn, trung liªn. Phong c¶nh míi cña Hµ Néi lµ thÕ. Thµnh phè, tÊt nhiªn, v¾ng h¬n tr­íc.

- Nh­ng vÉn cßn ®«ng chø ?

- VÉn ®«ng. Hµ Néi bao giê còng vÉn lµ Hµ Néi. V¾ng ®i mét anh mét t«i ch¼ng nghÜa lý g× ®èi víi nã.

Anh tï thë dµi.

- Anh bÞ téi g× ?

Ng­êi tï kh«ng tr¶ lêi.

- T«i tß mß hái vËy th«i, anh ®õng nghÜ ngîi.

Anh ta ngÈng lªn lÆng lÏ quan s¸t t«i. Råi nãi khÏ, nh­ th× thÇm :

- T«i bÞ téi giÕt ng­êi.

Mét tªn s¸t nh©n ®Êy ­ ? Kh«ng cã lÏ. Trong h×nh dung cña t«i tªn s¸t nh©n ph¶i d÷ tîn h¬n, víi ®«i m¾t xÕch ®Çy lßng tr¾ng ch¼ng h¹n.

- Ngé s¸t, ch¾c vËy ?

Anh ta ®¸p, giäng miÔn c­ìng:

- ChuyÖn dµi. Mµ r¾c rèi l¾m.

- Anh bÞ xö mÊy n¨m ?

- Nµo ®· ®­îc xö ®©u mµ biÕt !

- Mµ ®· n¨m n¨m råi ?

Anh tï lóng tóng. Ch¾c h¼n muèn chäe tªn lÝnh míi tß te anh ta ®· thæi phång sè thêi gian ë ®©y. B©y giê anh ta ng­îng.

- Cßn ®ang giam cøu. - anh ta thë dµi ®¸nh s­ît - Ch­a biÕt ®Õn bao giê.

- Giam cøu nghÜa lµ thÕ nµo ?

- Lµ ng­êi ta cø giam m×nh ®Êy ®· ®Ó ®iÒu tra nghiªn cøu. Bao giê ®iÒu tra xong, nghiªn cøu xong th× ®em xö.

- Giam cøu th­êng cã l©u kh«ng ?

- BiÕt thÕ nµo ®­îc. Còng tïy vô, tïy ng­êi...Nhanh th× s¸u th¸ng, mét n¨m, chËm th× vµi ba n¨m kh«ng chõng.

- Xö råi ng­êi ta cã trõ ®i thêi gian ®· ë tï kh«ng ?

- Trõ chø.

- ThÕ nÕu ®iÒu tra xong anh l¹i tr¾ng ¸n ? HoÆc ¸n xö l¹i Ýt h¬n thêi gian anh ®· ngåi tï, v× téi ngé s¸t ch¼ng h¹n ?

- Th× ng­êi ta cho vÒ.

- Cã thÕ th«i ?

- §­îc vÒ lµ phóc råi, cßn muèn c¸i g× n÷a ? B¾t ng­êi ta ngåi tï ®Òn µ ?

Chßm r©u rung rung, anh ta c­êi kh«ng cã tiÕng.

Bªn ngoµi cã tiÕng ch©n ng­êi. MiÕng t«n ë c¸i khung h×nh vu«ng b»ng bµn tay ë cöa dÞch sang bªn. Mét con m¾t ngã vµo. MiÕng t«n khÐp l¹i.

- C¸i g× thÕ ?

- C¸c «ng bé ®éi kiÓm tra. KÖ, kh«ng sao ®©u.

- Bé ®éi sao l¹i g¸c ë ®©y ?

- C«ng an qu¶n lý tr¹i, g¸c tr¹i lµ C«ng an nh©n d©n vò trang.

- L«i th«i nhØ ? §· cã c«ng an råi l¹i cßn thªm c«ng an nh©n d©n vò trang.

Anh ta c­êi khóc khÝch.

- Mü nÐm bom Hµ Néi cã nhiÒu kh«ng anh ?

T«i ng¹c nhiªn : [M3]

- Trong nµy anh kh«ng nghe thÊy g× sao ?

- Cã chø, cã nghe thÊy cßi b¸o ®éng. Nghe thÊy tiÕng næ. Nh­ng trong phßng kÝn nh­ b­ng thÕ nµy nghe chØ Çm Çm, Çm Çm, kh«ng ph©n biÖt ®©u lµ tiÕng tªn löa phßng kh«ng, ®©u lµ tiÕng bom... Anh ë ®©y råi kh¾c biÕt.

Bom ®¹n Mü rãt xuèng ®Êt Th¨ng Long phi chiÕn ®Þa, theo lêi sÊm Tr¹ng Tr×nh, kh«ng ph¶i b©y giê lµ lÇn ®Çu. Mïa thu n¨m 1944, nh÷ng ph¸o ®µi bay B26 ®· bay ®Õn ®©y nÐm bom khu T¸m M¸i, nÐm bom bªn c¹nh QuÇn Ngùa. Nh÷ng mÈu tro cña ®¸m ch¸y lín tõ kho T¸m M¸i bay kh¾p Hµ Néi, r¬i xuèng nh÷ng hÇm tró Èn gÇn ®Òn Hai Bµ cßn nguyªn h×nh nèng v¶i kaki. MÊy con ngùa ®ua cña «ng §ç Kim H¶i, b¹n cha t«i, chÕt cøng trong tµu v× m¶nh bom, bèn c¼ng duçi th¼ng ®¬, tr«ng nh­ ngùa gç, víi nh÷ng con m¾t ng©y d¹i b»ng thñy tinh.

Ng­êi tï n»m xuèng, kÐo ch¨n lªn, l¹nh lïng quay mÆt vµo t­êng.

T«i cßn l¹i mét m×nh.

C¶m gi¸c ®Çu tiªn Ëp ®Õn, lµm t«i cho¸ng v¸ng, lµ thêi gian ®ang ch¶y tr«i bçng ngõng l¹i ®ét ngét. T­ëng chõng thÊy ®­îc, b»ng thÞ gi¸c, b»ng xóc gi¸c, c¸i thanh ch¾n, c¸i cét mèc ng¨n ®«i cuéc ®êi - bªn kia lµ qu¸ khø, lµ phÇn ®· mÊt, cßn bªn nµy, n¬i t«i hiÖn diÖn, lµ sù ng­ng ®äng më ®Çu cho câi bÊt tri, th¨m th¼m, kh«n cïng.

T«i sÏ ph¶i ë ®©y bao l©u ? Bao nhiªu th¸ng ? HoÆc, trêi hìi, bao nhiªu n¨m ?

T«i kh«ng ®­îc chuÈn bÞ ®Ó ph¶i chÞu ®ùng c¶nh nµy. T«i cã thÓ h×nh dung m×nh trong nhµ tï ®Õ quèc, nh­ng kh«ng bao giê t«i h×nh dung m×nh trong nhµ tï céng s¶n.

Nhí l¹i nh÷ng ngµy Th¸ng T¸m t­ng bõng, khi t«i cßn lµ ®øa trÎ, mµ tiÕc. Tr­íc m¾t t«i cuéc ®êi më ra toµn mét s¾c hång. Cê ®á sao vµng trµn ngËp Hµ Néi. TiÕng trèng Õch thiÕu nhi vang rÒn trªn c¸c phè. Nh÷ng ®¸m ®«ng rÇm rËp nh­ nh÷ng dßng lò ng­êi, ån µo tiÕng h¸t, tiÕng thÐt vui mõng.

ThÕ lµ c¸ch m¹ng thµnh c«ng råi, mÑ t«i nãi. Nh×n thµnh phè biÕn ®æi nh­ do mét phÐp mµu trong niÒm vui chung cña mäi ng­êi mäi nhµ, mÑ t«i n­íc m¾t r­ng r­ng, miÖng c­êi mÕu m¸o v× xóc ®éng. ThÕ lµ n­íc ta ®éc lËp råi ! Chóng t«i reo mõng, chóng t«i nh¶y cìn lªn v× sung s­íng. ThÕ lµ tõ nay ch¼ng bao giê mÑ con chóng t«i cßn ph¶i thao thøc ®ªm ®ªm, giËt m×nh víi mçi tiÕng phanh « t« rÝt lªn ngoµi ®­êng. Ch¼ng bao giê hai mÑ con t«i cßn ph¶i chÇu chùc bªn ngoµi bøc t­êng ®¸ Háa Lß chê ®Õn l­ît m×nh ®­îc gäi tªn vµo th¨m cha t«i trong ®ã. Cïng víi nh÷ng l¸ cê ®á sao vµng tung bay kh¾p Hµ Néi, t©m hån chóng t«i mäc c¸nh trong niÒm vui tù do.

Tuæi th¬ cña t«i chÊm døt tõ ®ã. T«i l¨n vµo c¸c c«ng t¸c c¸ch m¹ng ®¸ng lÏ cña ng­êi lín, b¾t ®Çu b»ng mét ®éi viªn tuyªn truyÒn xung phong. Chóng t«i diÔn kÞch, ca h¸t, chóng t«i lang thang lµng nµy qua lµng kh¸c, trong kh«ng khÝ héi hÌ bÊt tËn. Råi lín lªn, t«i thµnh ng­êi lÝnh, thµnh c¸n bé. Nh÷ng n¨m xen kÏ gi÷a c¸c c«ng t¸c, thØnh tho¶ng l¹i bÞ bè mÑ b¾t vÒ ®i häc, lµ nh÷ng n¨m t«i bøt røt l¾m, ngøa ng¸y ch©n tay l¾m; sÓnh ra t«i l¹i lªn ®­êng. ChiÕn tranh, tÊt nhiªn, g¾n liÒn víi bom ®¹n, víi hy sinh. Nh­ng chóng t«i kh«ng sî. Líp trÎ chóng t«i ®i vµo chiÕn tranh víi nh÷ng khóc qu©n hµnh hïng tr¸ng vµ nh÷ng b¶n t×nh ca l·ng m¹n. Chóng t«i kh«ng sî hy sinh, chóng t«i kh«ng sî chÕt. ThÕ hÖ chóng t«i lµ thÕ hÖ quyÕt tö qu©n cña c¸ch m¹ng. "C¸c em quyÕt tö cho Tæ quèc quyÕt sinh(2)...", Chóng t«i nghe thÊy giäng nãi sang s¶ng cña B¸c Hå giôc gi·. Chóng t«i h¨ng h¸i ra ®i theo lêi B¸c gäi. Kh«ng khã kh¨n gian khæ nµo cã thÓ lµm chóng t«i chïn b­íc.

§ã lµ nh÷ng ngµy ®Ñp nhÊt trong cuéc ®êi t«i. NÕu, nãi vÝ thö ®iÒu kh«ng thÓ cã, t«i sèng thªm mét lÇn vµ lÞch sö l¹i lÆp l¹i nh÷ng ngµy Th¸ng T¸m, ch¾c ch¾n t«i sÏ l¹i sèng nh­ t«i ®· sèng. Tr­íc mÆt chóng t«i lµ qu©n x©m l­îc, sau l­ng chóng t«i lµ nÒn ®éc lËp võa giµnh ®­îc, lµ Tæ quèc. Kh«ng cã sù lùa chän nµo kh¸c.

Nh­ng kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p võa kÕt thóc th× cuéc c¸ch m¹ng cña chóng t«i bçng d­ng trë thµnh kh«ng ph¶i cña chóng t«i n÷a. Mét phÐp l¹, hoÆc mét ma thuËt, ®· x¶y ra. Nã vÉn ®Êy, nh­ng kh«ng cßn lµ nã. Tr­íc m¾t chóng t«i lµ mét c¸i g× l¹ lÉm, hoµn toµn kh«ng gièng c¸i mµ chóng t«i h×nh dung khi lªn ®­êng chiÕn ®Êu.

Ng­êi ta nãi víi chóng t«i : cã g× ®©u, chóng ta ®ang b­íc vµo giai ®o¹n míi, chóng ta ®ang x©y dùng mét x· héi míi, mét thÓ chÕ míi, nÒn nÕp míi. Ph¶i häc tËp ®Ó quen víi nã, ®Ó héi nhËp víi nã. Mäi qu¸ tr×nh tiÕp nhËn c¸i míi, c¸i tiÕn bé ®Òu lµ gian nan, ®Òu kh«ng dÔ dµng, ®Òu ph¶i tr¶ gi¸ b»ng sù tõ bá quan niÖm cò, lÒ thãi cò.

C¸i x· héi míi Êy h×nh thµnh dÇn, mçi ngµy mét râ nÐt. Cµng ngµy nã cµng trë nªn xa l¹. Cµng ngµy nã cµng gièng c¸i mµ chóng t«i võa chiÕn ®Êu ®Ó xãa bá. ChØ cã bÒ ngoµi lµ kh¸c, víi ng«n tõ kh¸c.

T«n ti trËt tù cña x· héi míi ®­îc thiÕt lËp ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu chóng t«i tõ chiÕn khu vÒ Hµ Néi.

Mét thÝ dô nhá : theo quy ®Þnh trong qu©n ®éi, tõ binh nh× tíi chØ huy trung ®éi ph¶i mÆc ¸o ®¹i qu©n cã hai tói trªn, vai ¸o cã ®Öm dµy (®Ó mang v¸c) víi nhiÒu ®­êng chØ m¸y cho bÒn, t«i kh«ng ®Õm cã bao nhiªu ®­êng, lÝnh tr¸ng gäi lµ "ba m­¬i hai ®­êng gian khæ". C¸n bé tõ cÊp bËc ®¹i ®éi trë lªn ®­îc mÆc ¸o kh«ng cã "ba m­¬i hai ®­êng gian khæ", thªm hai tói d­íi, gäi lµ ®¹i c¸n.

C¸n bé d©n chÝnh, còng theo quy ®Þnh, ph¶i mang ®¹i c¸n nh­ng kh¸c mµu bé ®éi. §ã lµ thø ¸o cæ ®øng cµi ®ñ cóc, ®­îc nh÷ng «ng phã may gäi lµ kiÓu T«n Trung-s¬n(3). Khi lÖnh nµy ban ra ®oµn quay phim chóng t«i ®ang ë thµnh phè Nam §Þnh võa gi¶i phãng. Trªn kh«ng kÞp cÊp ph¸t quÇn ¸o, ng­êi trong ®oµn ®­îc lÜnh tiÒn tù ®i may. T«i kh«ng thÝch c¸i kiÓu T«n Trung-s¬n, bÌn dïng tiÒn may quÇn ¸o th­êng : ¸o s¬-mi, quÇn ximili. ThÕ lµ sãng giã næi lªn, t«i bÞ phª b×nh gay g¾t vÒ téi v« kû luËt. §µnh ph¶i thµnh khÈn nhËn khuyÕt ®iÓm tr­íc tËp thÓ, høa sÏ may mét bé ®¹i c¸n ®óng quy ®Þnh, t«i míi ®­îc bu«ng tha.

Kú côc nhÊt, buån c­êi nhÊt lµ chuyÖn quy ®Þnh vÒ sö dông xe cé. CÊp côc, vô ®­îc ®i chung xe Mèt-c«-vÝch (Moskovich). CÊp thø, bé tr­ëng ®­îc ®i xe Pobe®a (Pobeda), ®i riªng, víi rÌm che hai kÝnh h«ng. CÊp ñy viªn Trung ­¬ng ®i xe cã che thªm rÌm ë kÝnh hËu. Cßn c¸c ñy viªn Bé ChÝnh trÞ, Ban bÝ th­ ®i xe Von-ga (Voga), thªm rÌm ë hai kÝnh cöa tr­íc. L·nh tô tèi cao, tæng bÝ th­ sang h¬n n÷a, cã Chai-ka (Tsaika). Khi tiÕp kh¸ch hoÆc trong nh÷ng dÞp kh¸nh tiÕt th× dïng xe Din (Zil)(4) bäc thÐp cã kÝnh chèng ®¹n.

Võa vÒ tíi Hµ Néi mçi vÞ l·nh tô ®· chiÕm mét dinh thù khang trang, cña T©y hoÆc cña c¸c nhµ giµu bá ch¹y vµo Nam, mçi nhµ lµ mét hµnh dinh víi ®Çy ®ñ c¸c bé phËn phôc vô, th­ ký, l¸i xe, b¶o vÖ, cÇn vô, cÊp d­ìng. C¸c vÞ lµm viÖc t¹i nhµ, c¸c th­ ký, giao th«ng viªn ch¹y nh­ ®Ìn cï gi÷a c¸c hµnh dinh ®Ó c¸c vÞ liªn l¹c víi nhau.

Khã chÞu nhÊt lµ c¸i sù ph¶i gß m×nh vµo trong c¸i gäi lµ d©n chñ tËp trung. BÊt cø quyÕt ®Þnh nµo cña Trung ­¬ng còng lµ ch©n lý, lµ duy nhÊt ®óng ®¾n vµ v« cïng s¸ng suèt, cÊp d­íi chØ cã viÖc häc tËp cho th«ng ®Ó thùc hiÖn.

Kh«ng cßn ®©u bãng d¸ng cña sù b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng ng­êi cïng chung mét chiÕn hµo. T«i nhí mét ca khóc cña T« H¶i håi Êy bÞ cÊm h¸t. Nã bÞ cÊm v× lêi ca ñy mÞ, theo quan ®iÓm cña §¶ng, nh­ng lÝnh tr¸ng l¹i thÝch. ChØ víi mét tõ bÞ ®æi, mét tõ th«i, biÕn ch÷ triÖu thµnh ch÷ vµi, t©m tr¹ng ng­êi lÝnh sau ngµy chiÕn th¾ng ®­îc béc lé :

Ngµy vÒ t­¬i vui.
Nh­ng gi÷a thñ ®« ai ch¼ng ngËm ngïi.
Bao m¸i tãc xanh quÊn vµnh kh¨n tr¾ng,
Bao m¸ nh¨n nheo lÖ cuèn t¬i bêi.
Chê chång mong con ngµy vÒ chiÕn th¾ng,
Tr«ng to¸n qu©n vÒ ®Õm thiÕu nh÷ng ai.
§©y c¨m hên dùng lªn ngµn phè
M¸u x­¬ng x©y vµi chiÕc l©u ®µi
Hån qu©n ®i cßn v­¬ng ®©y ®ã
Víi ®« thµnh kiÕp kiÕp kh«n ngu«i !

Ng­êi ta nãi r»ng nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng bÞ biÕn chÊt sau th¾ng lîi.

T«i lo¹i trõ kh¶ n¨ng ®ã. ChÊt cña con ng­êi thÕ nµo th× nã thÕ Êy. Cã ®iÒu m¾t chóng ta kÐm, tÇm nh×n cña chóng ta hÑp, chóng ta kh«ng thÊy mµ th«i.

Anh tï lôc côc bß dËy. H×nh nh­ anh ta khã ngñ.

- Nµy, Mü ®· bá bom nh÷ng phè nµo h¶ anh ?

- Mü ch­a bá bom Hµ Néi. Nam §Þnh th× cã, bÞ kh¸ nhiÒu. T«i võa ë Nam §Þnh vÒ c¸ch ®©y vµi ngµy.

- Sao ng­êi ta nãi Hµ Néi còng bÞ ?

- Ng­êi ta lÇm. Cã hai lÇn m¸y bay Mü phãng tªn löa vµo néi thµnh : mét lÇn ë chî H«m, mét lÇn s¸t ®¹i sø qu¸n Ph¸p ë gãc Hµm Long - Bµ TriÖu.

- ChÕt nhiÒu kh«ng anh ?

- LÇn ë chî H«m chÕt còng kh¸. LÇn sau th× kh«ng. H×nh nh­ cã mÊy ng­êi bÞ th­¬ng.

Anh ta lÈm bÈm c©u g× kh«ng râ.

- Khi cã b¸o ®éng ng­êi ta cã cho tï ra hÇm tró Èn kh«ng ? - t«i hái.

Anh ta bËt c­êi khe khÏ.

- Ra hÇm tró Èn ? Cßn l©u. Mµ sao tõ s¸ng kh«ng cã cßi b¸o ®éng nhØ ?

T«i ng¹c nhiªn thËt sù.

- H«m nay ngõng b¾n mµ. Anh kh«ng biÕt ?

- Ngõng b¾n ? Mµ sao l¹i ngõng b¾n c¬ chø ?

- ña, anh kh«ng biÕt thËt ?

- Th× ngåi ®©y lµm sao mµ biÕt ®­îc ?!

- H«m nay lµ 24 th¸ng Ch¹p d­¬ng lÞch. Nöa ®ªm sÏ cã lÔ mõng Thiªn Chóa gi¸ng sinh.

Anh tï ngÈn ng­êi. Nh­ kiÓu thÊt väng. Nghe ngãng mét l¸t, anh mãc tõ trong hèc ph¶n ra mét c¸i ®inh n¨m ph©n, kh«ng véi v· kh¾c lªn t­êng xµ lim mét c¸i dÊu. T­êng xµ lim rÊt cøng. ChËt vËt l¾m anh míi kh¾c ®­îc mét nÐt.

- T«i lÇm ngµy mÊt råi. - anh buån b· - ThÕ qu¸i nµo mµ lÇm ®­îc míi l¹ chø ? T«i cø ngì mai míi No-en. Cßn anh, lµm sao anh bÞ b¾t ?

T«i kh«ng tr¶ lêi ngay.

- BiÕt gi¶i thÝch thÕ nµo cho anh hiÓu. - t«i nhón vai - ChÝnh t«i còng kh«ng biÕt v× sao ng­êi ta b¾t t«i. T«i muèn nãi kh«ng hiÓu ng­êi ta ®Þnh buéc t«i vµo téi g×...

Ch¼ng lÏ anh ta hái mµ m×nh kh«ng tr¶ lêi, t«i nghÜ, chuyÖn cña m×nh th­êng ph¹m hiÓu sao ®­îc.

- T¹i sao l¹i kh«ng biÕt ? - anh ta ng¹c nhiªn - Khi b¾t ph¶i cã ®äc lÖnh b¾t chø, mµ trong lÖnh b¾t bao giê ng­êi ta còng nãi téi g×.

- Ng­êi ta b¾t t«i ë gi÷a ®­êng råi ®­a th¼ng vµo ®©y.

C¸i ®Çu bï xï trÇm ng©m gËt gËt :

- VËy th× hiÓu råi, hiÓu råi - bÞ b¾t mµ kh«ng râ v× téi g× th× chØ cã mãn sè lÎ th«i. L¹, sao l¹i b¾t gi÷a ®­êng ? ChÝnh trÞ, nã nh­ con ®Ü Êy, kinh l¾m...

T«i bËt c­êi.

- T¹i sao anh l¹i gäi chÝnh trÞ lµ c¸i mãn sè lÎ ?

- Anh kh«ng biÕt µ ? Mµ lµm sao anh biÕt ®­îc, anh ch­a vµo tï bao giê... Gäi chÝnh trÞ lµ sè lÎ do thÕ nµy : tï chÝnh trÞ mang sè tï lÎ, gäi lµ sè lÎ, tï h×nh sù mang sè ch½n.

- Ra thÕ ! T«i kh«ng biÕt. Kh«ng thÊy hä nãi t«i mang sè nµo.

- Ch¾c anh bÞ ghÐp vµo téi tuyªn truyÒn ph¶n ®éng.

- T«i còng ch¼ng râ.

- Téi nµy réng. Mµ l¹i kh«ng râ rµng. - anh ta thë dµi - ¡n nãi kh«ng gi÷ g×n, lì måm lì miÖng ®ông ®Õn chÝnh quyÒn hay l·nh tô lµ ®i tong. Cø cã ®øa b¸o c¸o lµ ng­êi ta tom ngay, kh«ng oong ®¬ g× hÕt... Trong nµy èi tr­êng hîp nh­ anh. May th× ®­îc ®­a ra tßa xö. Kh«ng may, bÞ mét suÊt tËp trung c¶i t¹o(5) coi nh­ råi ®êi.

- TËp trung c¶i t¹o nghÜa lµ thÕ nµo ?

- NghÜa lµ cø tï mót mïa. Bao giê ng­êi ta thÝch tha th× ng­êi ta tha.

- T¹i sao l¹i cã thÓ nh­ thÕ ®­îc ?

Ng­êi tï im lÆng söa l¹i c¸i ch¨n trªn vai võa tôt xuèng, l¹i quay mÆt vµo t­êng, hót tiÕp mét ®iÕu thuèc lµo. Trong phßng mçi lóc mét l¹nh thªm. Nghe râ tiÕng giã hó bªn ngoµi.

- Anh lµ c¸n bé kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ph¶i kh«ng ?

- Ph¶i.

- ThÕ th× kh«ng bÞ tËp trung c¶i t¹o ®©u, ®õng lo.

- T«i ch¼ng lo. Hä cã quyÒn b¾t th× hä cø viÖc b¾t.

- Anh kh«ng nªn nãi thÕ. Ng­êi ta ®· b¾t, nghÜa lµ m×nh ph¶i cã téi.

T«i nhón vai.

- M×nh kh«ng nghÜ lµ téi ng­êi ta cø nghÜ lµ téi th× vÉn thµnh téi nh­ th­êng...

Cã nªn trß chuyÖn víi anh chµng giÕt ng­êi nµy kh«ng nhØ ? Nãi còng ch¼ng sao, ®µng nµo th× còng thÕ.

- Nãi cña ®¸ng téi, gi÷a t«i vµ §¶ng còng cã vµi chuyÖn lñng cñng.

- ChÕt chöa, thÕ th× c¨ng l¾m ! - anh tï l¾c ®Çu - Mµ t¹i sao c¸c «ng Êy l¹i cho anh vµo xµ lim nµy nhØ ?

T«i kh«ng hiÓu ngay ý nghÜa c©u nãi.

- Anh nãi thÕ nghÜa lµ thÕ nµo ?

- Th­êng ng­êi ta kh«ng giam lÉn lén sè ch½n víi sè lÎ. Mµ anh th× rµnh rµnh lµ sè lÎ råi...

Ra thÕ.

- NghÜa lµ t«i lµ ®èi t­îng(6) cña c¸ch m¹ng cßn anh th× kh«ng chø g× ? ChÝnh t«i còng kh«ng hiÓu t¹i sao ng­êi ta l¹i giam kÎ thï cña nh©n d©n lÉn víi b¹n cña nh©n d©n ?

Trong nh÷ng cuéc gi¸o dôc chÝnh trÞ c¸c gi¶ng viªn th­êng xuyªn d¹y chóng t«i ph¶i ph©n ®Þnh râ b¹n thï. HiÓn nhiªn c¸ch ph©n ®Þnh nµy vÉn gi÷ nguyªn ý nghÜa trong c¶ Háa Lß - nh÷ng tªn l­u manh trém c­íp, nh÷ng tªn s¸t nh©n lµ b¹n cña nh©n d©n, cßn ng­êi bÞ buéc téi chèng chÕ ®é lµ kÎ thï cña nh©n d©n.

- Anh cã thÓ ph¶n ®èi nÕu ng­êi ta lÇm. - t«i nãi thªm - Hä ®­a t«i vµo ®©y th× t«i vµo ®©y. Hä cã hái ý kiÕn t«i ®©u. T«i còng kh«ng ®Ò nghÞ...

T«i kh«ng kÞp nãi hÕt c©u. Kh«ng khÝ l¹nh trong phßng lµm t«i h¾t h¬i chan ch¸t.

- Anh kh«ng cã quÇn ¸o Êm µ ?

Anh b¹n tï ngÈng nh×n t«i. Giäng nãi cña anh cã chiÒu ¸i ng¹i.

- Chóng nã thu hÕt quÇn ¸o cña t«i - t«i vÉn tiÕp tôc ho - råi ®­a t«i bé nµy.

Ng­êi tï nhín nh¸c. C¸i nh×n cña anh h­íng vÒ « cöa kiÓm tra. Tai t«i còng b¾t ®­îc mét tiÕng ®éng l¹.

- Dµo, råi c¸c «ng Êy sÏ cho anh nhËn l¹i th«i, viÖc qu¸i g× mµ sèt ruét. - anh ta cÊt cao giäng, cè ý nhÊn m¹nh hai ch÷ c¸c «ng kÝnh cÈn ®Ó xãa ®i hai ch÷ chóng nã x¸ch mÐ cña t«i, cèt ®Ó ng­êi bªn ngoµi nghe thÊy.

T«i chît nhí ra tªn gäi tiÕng Ph¸p cña c¸i lç cöa nä : le judas. Tªn cña t«ng ®å thø 13 cña Chóa Giª-su Ki-ri-xi-t«, kÎ b¸n thÇy cho quan Phi-la-t« lÊy ba m­¬i ®ång ®i-na. Cã tiÕng ch©n ®i xa dÇn.

- NÕu anh rÐt qu¸ th× cø lÊy t¹m ®å cña t«i mµ dïng.

Th¸i ®é ©n cÇn cña anh lµm t«i ng­îng. Nh­ng dïng ®å cña anh ta ? T«i rïng m×nh. Kh«ng khi nµo !

- C¶m ¬n anh. Chóng nã ph¶i tr¶ l¹i cho t«i quÇn ¸o chø, Ýt nhÊt còng ph¶i tr¶ c¸i ¸o b«ng. Chóng nã kh«ng cã quyÒn...

- Anh võa vµo kh«ng biÕt luËt lÖ trong nµy thÕ nµo ®©u. - anh ta hÊp tÊp c¾t ngang - §· vµo ®Õn trong nµy lµ m×nh kh«ng cßn c¸i quyÒn nµo hÕt. Tr¶ hay kh«ng tr¶, tr¶ c¸i g×, kh«ng tr¶ c¸i g×, tr¶ lóc nµo lµ tïy c¸c «ng Êy. Ng­êi ta ®· tÝnh to¸n c¶.

C¶ c¸i sù t«i bÞ ®­a vµo xµ lim ë chung víi ng­êi tï cã bé d¹ng gím ghiÕc nµy còng ®· ®­îc tÝnh to¸n, ch¾c thÕ. Mét ph­¬ng ¸n, theo ng«n tõ nghÒ nghiÖp cña c«ng an.

Cã tiÕng dÐp nhùa loÑt quÑt trªn nÒn xi-m¨ng ë bªn ngoµi. TiÕng më khãa l¹ch x¹ch. Råi cöa xµ lim më toang.

- C¬m !

Viªn cai ngôc n«ng d©n ®Æt xuèng tr­íc mÆt t«i mét c¸i t« tr¸ng men. Trong ¸nh s¸ng mê mê lät qua cöa th«ng giã ë tÝt trªn cao t«i nh×n thÊy trong c¸i b¸t men læn nhæn mét thø g× ®ã gièng nh­ rau muèng nh­ng ®en x×. Nh÷ng cäng rau bËp bÒnh trong n­íc lâng bâng, ë trªn cïng cã hai miÕng m× luéc tr«ng gièng nh­ cÆp b¸nh dÇy con ë c¸c g¸nh dÇy giß th­êng b¸n ë bÕn tµu bÕn xe, nh­ng máng h¬n.

LiÕc nhanh quan s¸t t«i, viªn qu¶n gi¸o quay ra, khãa cöa l¹i. TiÕng cµi then l¹ch x¹ch xuyªn vµo ãc.

- Cßn suÊt cña anh ®©u ? - t«i hái.

- T«i ¨n l©u råi. - anh tï quay mÆt ®i - C¬m tr­a ë ®©y ng­êi ta cho ¨n tõ 11 giê ®Õn 12 giê.

Lóc Êy t«i cßn ®ang bÞ kh¸m.

T«i ng¸n ngÈm nh×n b÷a ¨n ®Çu tiªn trong tï.

T«i ch­a ¨n ngay. Trªn ®ång b¸nh m× luéc x¸c nh÷ng con mät tÝ xÝu næi lªn lÊm tÊm nh­ r¾c võng. Rau muèng ®en lµ ph¶i : nÊu trong ch¶o gang rau muèng bao giê còng cã mµu nh­ thÕ. T«i khÒu mÊy cäng rau lªn ng¾m. Rau muèng kh«ng ®­îc nhÆt vµ röa kü, hoÆc kh«ng nhÆt còng kh«ng röa, cßn nguyªn rÔ tua tña vµ l¸ vµng.

T«i ngåi bÊt ®éng mét l¸t tr­íc t« c¬m.

- ChÞu khã mµ ¨n. - anh tï ¸i ng¹i nh×n t«i - Háa Lß chØ cã thÕ th«i.

T«i xÕp ch©n b»ng trßn trªn ph¶n, tõ tõ ®­a vµo miÖng, tõng miÕng mét, c¸i khÈu phÇn qu¸i gë. Ch­a bao giê t«i ph¶i ¨n mét thø g× tÖ h¹i h¬n, kÓ c¶ trong n¨m 1949, n¨m gian khæ nhÊt cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Håi Êy bé ®éi chóng t«i th­êng xuyªn ¨n c¬m g¹o mèc víi thøc ¨n lµ canh bÝ ®á nh¹t thÕch v× thiÕu muèi.

T«i chiÕn th¾ng b¶n th©n. Mét l¸t sau, viªn cai ngôc quay trë l¹i lÊy b¸t rÕch. Anh ta ngÈn ng­êi tr­íc c¸i b¸t s¹ch tr¬n, l¼ng lÆng cÇm lÊy nã, ®i ra.

- Anh giái ! - ng­êi b¹n tï bu«ng mét lêi khen.

(1) H×nh nh­ kiÕn tróc cña mäi x­ëng ®óc tiÒn ®Òu gièng nhau ë chç cã nhiÒu khu riªng rÏ, ë tÝnh chÊt kiªn cè trong x©y dùng, cho nªn ch¼ng riªng ë n­íc ta, ë nhiÒu n­íc kh¸c khi cÇn thiÕt ng­êi ta còng biÕn chóng thµnh nhµ tï. Nhµ tï Petropavlovsk tr­íc kia lµ mét Nhµ TiÒn thuéc Nha Ng©n khè cña n­íc Nga qu©n chñ. Nhµ tiÒn Hµ Néi bÞ chÝnh quyÒn chiÕm ®ãng söa l¹i thµnh tr¹i giam trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p 1946-1954. Trªn nÒn nhµ tï nµy Nhµ m¸y in TiÕn bé ®­îc x©y dùng.

(2) Lêi kªu gäi cña chñ tÞch Hå ChÝ Minh trong Ngµy toµn quèc kh¸ng chiÕn.

(3) KiÓu ¸o cæ ®øng phæ biÕn ë Trung Quèc. T«n Trung-s¬n, hay T«n DËt-tiªn (1866-1925), nhµ c¸ch m¹ng chñ tr­¬ng chñ nghÜa tam d©n. Tæng thèng ®Çu tiªn cña Trung Hoa D©n quèc.

(4) C¸c nh·n hiÖu xe du lÞch do Liªn X« s¶n xuÊt.

(5) NghÞ quyÕt cña ñy ban Th­êng vô Quèc Héi mang sè 49NQ/TVQH do chñ tÞch Tr­êng Chinh ký ngµy 20.6.1961. Theo NghÞ quyÕt nµy chÝnh quyÒn cã thÓ b¾t giam c¸c c«ng d©n kh«ng cÇn ®Õn thñ tôc tè tông, mçi h¹n tËp trung c¶i t¹o ®­îc Ên ®Þnh lµ ba n¨m. Khi hÕt mét h¹n, ng­êi bÞ tËp trung c¶i t¹o cã thÓ vµ th­êng bÞ ë thªm h¹n tiÕp theo, vµ cø thÕ kÐo dµi m·i. ë Trung Quèc, tËp trung c¶i t¹o ®· cã tõ sau khi §¶ng céng s¶n chiÕm ®­îc chÝnh quyÒn ë Hoa lôc víi h×nh thøc "tr­êng 7.5". M·i tíi th¸ng 2.1980 nã míi ®­îc thÓ chÕ hãa b»ng mét chØ thÞ cña Quèc vô viÖn, theo ®ã th× bÊt cø c«ng d©n Trung Quèc nµo còng cã thÓ bÞ ®­a vµo tr¹i c¶i t¹o ®Æc biÖt trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh. Trong chuyÖn nµy Chu ¢n Lai râ rµng ®· ®i sau Tr­êng Chinh.

(6) Xin hiÓu : kÎ thï cña C¸ch m¹ng.