LÔ mõng Thiªn chóa Gi¸ng sinh n¨m 1967 t¹i Hµ Néi ch¼ng høa hÑn mét sù n¸o nhiÖt th­êng cã. Qu¸ nöa sè d©n ®· s¬ t¸n khái thµnh phè. Ng­êi ë l¹i phÇn nhiÒu lµ c¸n bé nh©n viªn c¸c c¬ quan Trung ­¬ng vµ ®Þa ph­¬ng, d©n qu©n tù vÖ, céng víi mét sè d©n th­êng v× lý do nµy hay lý do kh¸c kh«ng thÓ ®i ®­îc. Phè x¸ mÊt ®i vÎ sÇm uÊt. NhiÒu nhµ ®ãng im Øm. Bªn trªn m¸i ®¸ ®en c¸c c«ng thù cò thêi thuéc ®Þa, trªn nãc c¸c nhµ cao tÇng míi x©y, tua tña nßng ®¹i liªn trung liªn ngãc lªn trêi xanh nhiÖt ®íi. VØa hÌ lç chç hÇm tró Èn c¸ nh©n lµm b»ng èng cèng.

ChiÕn tranh thùc sù ch­a d¹o b­íc trªn ba m­¬i s¸u phè ph­êng, nh­ng bãng ®en cña nã ®· trïm lªn m¸i ngãi ©m d­¬ng thanh b×nh cña kinh thµnh Th¨ng Long cæ kÝnh. Trong phè v¾ng nh÷ng ng­êi ë l¹i, phÇn lín thuéc líp tuæi trÎ, quÇn ¸o gän gµng, d¸ng tÊt bËt, c¾m cói ®i s¸t t­êng, khÈu AK trªn vai. Phãng viªn AFP ë Hµ Néi nhËn xÐt: "Hµ Néi b×nh th¶n vµ nhanh chãng hßa nhËp víi nÕp sèng thêi chiÕn, cho dï ë bê bªn kia Th¸i B×nh D­¬ng LÇu N¨m gãc ch­a véi v· tuyªn bè chiÕn tranh víi n­íc ViÖt Nam céng s¶n". Hµ Néi s½n sµng ®Ó chèng tr¶.

Ng­êi Hµ Néi lµm viÖc, ¨n, ngñ, yªu ®­¬ng, sinh con ®Î c¸i trong bÇu kh«ng khÝ c¨ng th¼ng chèc chèc l¹i vì ra bëi tiÕng næ cña mäi cì sóng lín nhá ré lªn tõng ®ît mçi khi m¸y bay Mü bay ngang; trong tiÕng c« ph¸t thanh viªn quen thuéc vang vang trªn c¸c phè v¾ng "§ång bµo chó ý! "§ång bµo chó ý! M¸y bay ®Þch c¸ch Hµ Néi ba m­¬i c©y sè! M¸y bay ®Þch c¸ch Hµ Néi hai m­¬i c©y sè! M¸y bay ®Þch c¸ch Hµ Néi m­êi l¨m c©y sè!"; d­íi nh÷ng vÖt khãi tr¾ng máng manh cña tªn löa ®Êt ®èi kh«ng SAM-1, SAM-2... vun vót kÎ chØ lªn trêi xanh nhiÖt ®íi.

Cuéc xung ®ét vò trang cña d©n chóng miÒn Nam chèng l¹i chÝnh quyÒn Sµi Gßn b¾t ®Çu b»ng nh÷ng trËn ®¸nh lÎ tÎ tõ ®Çu thËp niªn 60, ®­îc Hµ Néi khuyÕn khÝch vµ yÓm trî, ®· mau chãng lín lªn thµnh néi chiÕn. Ng­êi Mü nh¶y vµo, biÕn nã thµnh chiÕn tranh ViÖt-Mü, thµnh cuéc ®èi ®Çu gi÷a hai phe céng s¶n vµ t­ b¶n thÕ giíi. Trong bèi c¶nh cuéc chiÕn tranh l¹nh toµn cÇu ®· kÐo dµi nhiÒu n¨m, cuéc chiÕn tranh nãng ë ViÖt Nam cßn kÐo thªm mét sè quèc gia vµo lß löa cña nã, høa hÑn mét sù dai d¼ng kh«ng biÕt khi nµo míi kÕt thóc. Trªn l·nh thæ B¾c ViÖt Nam cuéc giao tranh ®éc ®¸o vµ d÷ déi ch­a tõng cã gi÷a bÇu trêi vµ mÆt ®Êt, b¾t ®Çu tõ n¨m 1965, lµ sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña cuéc chiÕn tranh côc bé nä. B»ng nh÷ng trËn kh«ng tËp å ¹t, rÊt ¸c liÖt, kh«ng ng­ng nghØ, tæng thèng thø 36 cña HiÖp chñng quèc Hoa Kú quyÕt t©m b¾t miÒn B¾c ViÖt Nam ph¶i quú gèi tr­íc søc m¹nh cña vò khÝ(1).

§ªm tr­íc, ng­êi Hµ Néi thë phµo nhÑ nhâm nghe gi÷a lao xao sãng ®iÖn ®µi gÇn ®µi xa tin c¸c bªn tham chiÕn trªn b¸n ®¶o §«ng D­¬ng ®· tháa thuËn ®­îc víi nhau mét ngµy ngõng b¾n nh©n dÞp kû niÖm Chóa Kirixit« ra ®êi. LÔ mõng Thiªn Chóa Gi¸ng sinh 1967 ®Õn víi Hµ Néi nh­ mét ngµy hßa b×nh bÊt ngê, mét ngµy kh«ng b×nh th­êng trong cuéc chiÕn, kh«ng ph¶i nhê ¬n ng­êi mµ nhê ¬n Chóa.

Thµnh phè yªn tÜnh nh­ thÓ ch­a bao giê nã yªn tÜnh nh­ thÕ. Tõ s¸ng sím kh«ng cã cßi b¸o ®éng. ChØ cã tiÕng loa lanh l¶nh nh¾c nhë mäi ng­êi c¶nh gi¸c tr­íc hµnh ®éng bÊt tr¾c cña kÎ thï. Quanh Hå Hoµn KiÕm d©n ®i l¹i nhén nhÞp h¬n ngµy th­êng. Nh©n ®ît ng­ng chiÕn ng¾n ngñi, nh÷ng ng­êi s¬ t¸n gÇn thµnh phè hèi h¶ ®¹p xe vÒ nhµ. Hä tranh thñ kho¶ng thêi gian yªn tÜnh ng¾n ngñi ®Ó ®i kh¸m bÖnh, ®i mua b¸n, th¨m hái ng­êi th©n, ®Õn ch¬i víi bÌ b¹n, ¨n víi nhau mét b÷a c¬m, uèng víi nhau mét tuÇn trµ, ®Ó råi sím h«m sau l¹i tÊt t¶ lªn ®­êng. Bªn miÖng hÇm tËp thÓ v¾ng bãng nh÷ng bµ mÑ nhá bÐ bÕ con nÐp d­íi nh÷ng khÈu hiÖu nhiÒu kiÓu nhiÒu cì "Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp, tù do" cña chñ tÞch Hå ChÝ Minh. N­íc hå ph¼ng lÆng. Th¸p Rïa hiÖn lªn kh«ng râ nÐt trong s­¬ng mï l·ng ®·ng. Giã bÊc thæi nhÑ. Trêi se l¹nh. Hµ Néi vµo ®«ng muén h¬n mäi n¨m.

T«i ®ang thong th¶ ®¹p xe tõ Hµng Trèng qua Hµng Bµi th× bçng nghe tiÕng ng­êi gäi tªn m×nh. M¶i suy nghÜ t«i kh«ng nghe thÊy ngay, ®Õn khi nghe thÊy th× ®· ®¹p qu¸ mÊt mét qu·ng. Ng­êi gäi t«i dõng xe, khua tay lo¹n x¹ ®Ó t«i nhËn ra anh ta. ThÊp bÐo, ®Çu sïm sôp c¸t-kÐt d¹ trªn c¸i mÆt trßn, trong bé ®å b¶o hé lao ®éng nhµu nh·, anh ta hín hë khi thÊy t«i quay mÆt vÒ phÝa m×nh. Ai thÕ nhØ?

§µnh ph¶i t¹t vµo vØa hÌ, dõng xe tr­íc mét cöa hµng ®ãng im Øm trong nh÷ng c¸nh gç nham nhë, tr­íc kia lµ hiÖu chuyªn doanh ®å s¬n mµi.

- Gím, t×m anh gÇn chÕt! - anh chµng phanh xe l¹i ngay tr­íc mÆt t«i, c­êi tÝt, ng­êi chói vÒ phÝa tr­íc, hai m¾t chØ cßn lµ hai ®­êng chØ - Anh vÒ ngay c¬ quan, thñ tr­ëng ®ang ®îi anh. Nhanh lªn, ®Ó kÞp tiÕp kh¸ch! Em qua nhµ, chÞ nãi anh võa ®i, em phãng theo ngay, nh­ng kh«ng kÞp...

ñy ban liªn l¹c v¨n hãa víi n­íc ngoµi, c¬ quan cÊp trªn cña b¸o ¶nh "ViÖt Nam", thØnh tho¶ng lÊy t«i qua lµm viÖc cho ñy ban. C«ng viÖc t«i ®­îc giao lµ gióp thñ tr­ëng ñy ban tiÕp kh¸ch. Ng­êi ta dïng t«i vµo viÖc nµy ch¼ng qua ®Ó cho ®ì tèn, bít ®­îc mét phiªn dÞch. Ch¶ lµ kh¸ch ®Õn phÇn nhiÒu tõ Liªn X« hoÆc c¸c n­íc §«ng ¢u, ®Òu biÕt nãi tiÕng Nga, lµ thø tiÕng t«i th«ng th¹o. T«i l¹i cã thÓ kiªm h­íng dÉn viªn du lÞch ®­a kh¸ch ®i th¨m danh lam th¾ng c¶nh thñ ®« hoÆc c¸c ®Þa ph­¬ng, l¹i cã thÓ giíi thiÖu cho hä ®«i nÐt vÒ lÞch sö ViÖt Nam. C«ng viÖc kÓ ra còng dÔ chÞu, nÕu nh­ kh¸ch toµn lµ nghÖ sÜ hoÆc nhµ ho¹t ®éng v¨n hãa. Nh­ng ®«i khi r¬i vµo sè kh¸ch l¹i lµ nh÷ng nhµ chÝnh trÞ ®­îc cö sang l·nh ®¹o v¨n nghÖ. Nh÷ng ng­êi kh¸ch nµy lËp tøc ph­¬ng xa, phÇn lín lÞch sù vµ phong nh·, mang l¹i cho t«i nh÷ng giê phót vui vÎ vµ h¬i h­íng xø l¹, lµ c¸i bao giê còng lµm cho cuéc sèng hµng ngµy ®¬n ®iÖu bít tÎ nh¹t.

§iÒu lµm t«i ngì ngµng lµ kho¶ng nöa n¨m nay ng­êi ta ®· kh«ng cßn dïng t«i vµo viÖc tiÕp kh¸ch n÷a, kh«ng hiÓu sao nay l¹i gäi ®Õn?

KÓ tõ n¨m 1964, khi cuéc ®èi ®Çu Trung X« trë thµnh c¨ng th¼ng, th× bÇu kh«ng khÝ chÝnh trÞ ë ViÖt Nam còng nãng lªn theo. Kh¾p n¬i ng­êi ta la lèi vÒ nguy c¬ cña chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i vµ sù cÇn thiÕt ph¶i chèng l¹i nã. Nh÷ng c¸n bé b­íng bØnh d¸m ph¸t biÓu nh÷ng lêi nãi kh«ng võa tai nhµ cÇm quyÒn vÒ bÊt cø vÊn ®Ò g×, kh«ng cø vÒ ®­êng lèi ®èi néi hay ®èi ngo¹i cña §¶ng, ®Òu bÞ lËp tøc coi lµ phÇn tö xÐt l¹i, chÝ Ýt th× còng lµ phÇn tö h÷u khuynh kh«ng ®¸ng tin cËy. T«i bÞ liÖt vµo sè ®ã.

- Anh h«m nay kh«ng bËn g× ®Êy chø?

Mét c©u hái ®Ó mµ hái. Ví vÈn. ñy ban ®· cho gäi th× t«i nhÊt ®Þnh ph¶i ®i råi, cã tho¸i th¸c còng ch¼ng ®­îc.

- Anh vÒ tr­íc ®i! - t«i cµu nhµu - T«i qua nhµ mét l¸t, thay quÇn ¸o c¸i ®·.

T«i ®· cã ch­¬ng tr×nh cho h«m nay. T«i kh«ng thÝch nã bÞ ph¸ vì. T«i ®· tÝnh ®­a vî con ®i ch¬i. §­îc ®i ch¬i trong mét ngµy hiÕm hoi kh«ng cã b¸o ®éng thËt lµ tuyÖt. Chóng t«i sÏ ®Õn th¨m mét ng­êi b¹n cò l©u kh«ng gÆp. Cã thÓ chóng t«i sÏ ¨n c¬m ë ®ã. Vî t«i muèn cho c¸c con ®i cïng, nh©n thÓ mua s¾m mÊy thø lÆt vÆt.

T«i ng¸n ngÈm nh×n th»ng cha ph¸ quÊy. Ch¸n qu¸, ñy ban kh«ng b¸o tr­íc ®Ó t«i cã thÓ s¾p xÕp c«ng viÖc cña m×nh. Mµ tay nµy ë ®©u ra nhØ? Cã lÏ ë phßng b¶o vÖ. Ngoµi bé phËn ®ã ra, cã ai ®i lµm chñ nhËt ?

- Dµo, ch¼ng sao ®©u. - y nhe hµm r¨ng c¶i m¶, c­êi kh«ng cã tiÕng - §ang ®¸nh nhau, mÆc thÕ nµo ch¶ ®­îc. ThÕ nµy t­¬m ch¸n. Kh¸ch l¹i ®ang ®îi.

Trªn ng­êi t«i lµ c¸i ¸o b«ng xanh, c¸i quÇn ka ki, c¶ hai ®Òu míi, nh­ng nhµu n¸t. §· l©u chóng t«i quªn h¼n lµ quÇn ¸o. Kh«ng ai tr¸ch ai vËn ®å kh«ng cã nÕp. Thêi chiÕn quÇn ¸o ph¼ng phiu qu¸, nÕp lµ râ qu¸, cßn bÞ phª ph¸n lµ sang träng rëm. Nã lµ c¸i g× nÕu kh«ng ph¶i tµn d­ cña nÕp sèng t­ s¶n? T«i cßn l­ìng lù, th× anh chµng ®· tr­ên vÒ phÝa t«i.

- Anh vÒ lµm g×?! - y n¾m chÆt ghi-®«ng xe t«i - Xe ®Õn råi k×a!

Mét chiÕc com-m¨ng-ca Liªn X« phanh kÐt bªn c¹nh t«i. Cöa xe bung ra. Hai thanh niªn ®en nhÎm phãng xuèng. Kh«ng nãi kh«ng r»ng chóng kÐo t«i lªn xe. T«i nh×n anh chµng võa gäi t«i. Bé mÆt nh¨n nhë biÕn mÊt, thay vµo ®ã lµ ®«i m¾t c¸ vµ tiÕng c­êi g»n:

- Lªn xe ngay! BiÕt ®iÒu ®õng chèng cù!

Giê th× t«i nhí ra: th»ng cha nµy th­êng lÏo ®Ïo theo t«i mÊy ngµy gÇn ®©y. VËn ®å bé ®éi, c¸i xµ-cét lñng l¼ng bªn h«ng, y lÊp lã nh­ mét con chuét trong ®¸m ®«ng. Còng trong tho¸ng Êy t«i nh×n thÊy h¬n mét chôc xe ®¹p t¶n ra tõ chç chiÕc com-m¨ng-ca võa ®ç. §ã còng lµ nh÷ng tªn tham gia vô b¾t cãc, nh­ng sù viÖc diÔn ra gän gµng, chóng ch­a ph¶i ®éng thñ. Mäi t×nh huèng ®· ®­îc l­êng tr­íc, ®­îc s¾p xÕp tr­íc, y nh­ trong mét phim gangster.

Kh«ng mét ng­êi qua ®­êng nµo biÕt ë n¬i nµy võa x¶y ra chuyÖn g×. Nh÷ng chiÕc xe ®¹p vÉn vun vót phãng qua. Trong tiÖm ®ång hå, sau tñ kÝnh, t«i nh×n thÊy Sinh c¾m cói lµm viÖc. Anh lµ ng­êi quen cña t«i. NÕu anh ngÈng lªn h¼n anh nh×n thÊy t«i bÞ l«i lªn xe. Nh­ng anh kh«ng ngÈng lªn. H×nh ¶nh ghi l¹i trong trÝ nhí cña t«i vµo mÊy gi©y cuèi cïng lµ mét ng­êi ®µn bµ bång con v­ît qua mòi xe. §øa bÐ ngñ say trong tÊm ni-l«ng cøng quÌo, m¸ hång lªn trong giã bÊc. Theo c¸i c¸ch kú côc nh­ thÕ, t«i trë thµnh kÎ tham gia c¸i gäi lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi trong phong trµo céng s¶n quèc tÕ. "ThÕ lµ c¸i viÖc ph¶i ®Õn ®· ®Õn!", t«i tù nhñ, ng¶ ng­êi trªn tùa ghÕ xe, lßng hoµn toµn b×nh th¶n.

Kh«ng hiÓu sao, vµo ®óng c¸i kho¶nh kh¾c gay cÊn nhÊt, tÖ h¹i nhÊt trong ®êi m×nh, t«i kh«ng nhí ®Õn c¸i g× kh¸c mµ l¹i nhí tíi mét c©u nãi næi tiÕng cña NguyÔn Tu©n(2): "N­íc ta lµ mét ph¸p tr­êng tr¾ng. Kh«ng cã ®Çu r¬i, kh«ng cã m¸u ch¶y, nh­ng cã ng­êi chÕt!".

B¸c NguyÔn ¬i, b¸c sai mÊt råi. Ph¸p tr­êng ViÖt Nam, kÓ tõ n¨m 1945, kh«ng hÒ tr¾ng. §· cã ®Çu r¬i, ®· cã m¸u ch¶y. Vµ cã nhiÒu ng­êi chÕt. B»ng nhiÒu kiÓu chÕt kh¸c nhau. B©y giê t«i míi hiÓu NguyÔn Tu©n thèt lªn c©u ®ã trong hoµn c¶nh nµo. MÊy n¨m tr­íc, trong mét phót ph©n th©n, nhµ v¨n giµ bçng bµng hoµng nh×n thÊy tr­íc m¾t m×nh mét quÇn thÓ nh©n sinh kú l¹ kh«ng hiÓu sao l¹i kÕt thµnh hµng ngò ®Ó sèng trong nghi kþ vµ thï h»n, trong cuéc chiÕn kh«ng lóc nµo ng­ng nghØ. Mét cuéc chiÕn ©m thÇm, kh«ng tiÕng sóng, víi nh÷ng x¸c chÕt kh«ng th­¬ng tÝch, hoÆc sèng vËt vê, víi bé n·o v« dông, nh­ nh÷ng d«mbi(3).

Giê ®©y, trong cuéc chiÕn mµ NguyÔn Tu©n nãi tíi, t«i ®· thµnh con måi cña nã. T«i ®ang ®­îc ®­a ®i ®©u ®©y? Tíi ph¸p tr­êng nµo?

§ã lµ chñ nhËt 24 th¸ng 12 n¨m 1967.

T«i nhí tõng chi tiÕt cña ngµy h«m ®ã. Trong håi t­ëng, t«i thÊy râ mån mét, nh­ tr­íc m¾t t«i mäi chuyÖn ®­îc diÔn ra mét lÇn n÷a. Thêi gian ®ang tr«i ®ét ngét dõng l¹i. Nh­ mét cadre-stop trong cuèn phim ®ang chiÕu. Nã lµ ngµy b­íc ngoÆt, ngµy c¾t ®«i, ngµy ranh giíi cña ®êi ng­êi. VÒ sau t«i míi biÕt c¶m gi¸c ®ã ch¼ng ph¶i cña riªng t«i - bÊt cø ai tõng bÞ b¾t còng nhí tõng chi tiÕt vôn vÆt nhÊt cña c¸i ngµy ®¸ng nguyÒn rña ®ã.

T«i ra khái nhµ lóc chÝn giê s¸ng vµ mÊt t¨m tõ ®ã. C¶ nhµ t«i bæ ®i t×m, nh­ng kh«ng thÊy t«i ë bÊt cø ®©u, ë nhµ hä hµng còng nh­ ë nhµ bÌ b¹n. Ngµy h«m sau, råi h«m sau n÷a, vÉn biÒn biÖt. ThÎ Nhµ b¸o, giÊy chøng minh nh©n d©n t«i th­êng mang theo ng­êi ®­îc t×m thÊy trong ng¨n kÐo bµn viÕt. Nh­ vËy, nÕu ch¼ng may x¶y ra tai n¹n giao th«ng ng­êi ta còng ch¼ng biÕt n¹n nh©n lµ ai.

Vî t«i ®¹p xe kh¾p Hµ Néi, ®Ëp cöa bÌ b¹n b¸o tin d÷. BÌ b¹n t«i nh¸o nh¸c. Hä lao tíi c¸c bÖnh viÖn, c¸c tr¹m cÊp cøu, xôc t×m trong nh÷ng nhµ x¸c tanh t­ëi víi nh÷ng x¸c chÕt ®ñ mäi d¹ng, trong mäi t­ thÕ. Thêi chiÕn, trong nhµ x¸c la liÖt c¶ ®èng thi thÓ v« thõa nhËn, nh­ng kh«ng ë ®©u cã x¸c t«i. MÑ t«i b×nh tÜnh h¬n mäi ng­êi. Bµ im lÆng, suy nghÜ. Kh«ng khÝ ho¶ng hèt trong gia ®×nh kh«ng l©y ®­îc sang bµ. Ngay tõ ®ªm ®Çu tiªn kh«ng thÊy t«i trë vÒ nhµ, mÑ t«i ®· ®o¸n t«i bÞ b¾t. Hai th¸ng tr­íc, ®ªm 18 th¸ng 10 n¨m 1967, cha t«i ®ang n»m ®äc b¸o th× mét to¸n c«ng an hïng hæ x«ng vµo nhµ dùng «ng dËy, ®äc lÖnh b¾t khÈn cÊp vµ lÖnh kh¸m nhµ. Mét nhãm ®Èy «ng lªn xe chë ®i, nhãm cßn l¹i chia nhau ra lôc läi c¸c phßng cho tíi gÇn s¸ng, lÊy ®i nhiÒu giÊy tê, s¸ch b¸o vµ ¶nh chôp. §ªm cha t«i bÞ b¾t, còng lµ sinh nhËt t«i, t«i ®ang ë Nam §Þnh. Thµnh phè thî dÖt ch×m trong bãng tèi. §Ìn ®­êng t¾t ngÊm.

T«i lang thang trong c¸c phè hiu qu¹nh, d­íi ¸nh s¸ng nhît nh¹t cña tr¨ng r»m lät qua kÏ l¸. Cuéc leo thang cña kh«ng lùc Mü ®· v­ît qu¸ Nam §Þnh lªn phÝa B¾c. Thµnh phè chÞu bom hµng ngµy. Nhµ m¸y sîi sËp tõng m¶ng, khu d©n c­ Hµng Thao bÞ san b»ng. D­íi ch©n t«i lµ g¹ch vì nhµ ®æ lÉn víi ®ñ mäi thø t¹p nham cña ®êi th­êng bÞ thuèc næ vµ m¶nh bom ph¸ n¸t - nh÷ng c¸i b¸t vì, manh chiÕu ch¸y dë, nh÷ng trang vë häc trß phÊt ph¬ trong giã tho¶ng, con bóp bª côt ®Çu l¨n lãc bªn c¹nh c¸i xe n«i t¬i t¶... Trong nh÷ng ngµy ®ã t«i kh«ng nghÜ tíi cuéc chiÕn tranh nµo ngoµi cuéc chiÕn tranh víi n­íc Mü. ThÕ nh­ng mét cuéc chiÕn tranh kh¸c, hoµn toµn kh«ng ngê tíi, ®· x¶y ra. Vô b¾t bí nh÷ng ng­êi cã quan ®iÓm bÊt ®ång víi §¶ng cÇm quyÒn trong c¸i gäi lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi b¾t ®Çu tõ th¸ng 7 n¨m 1967.

N¹n nh©n ®Çu tiªn cña nã lµ viÖn tr­ëng ViÖn TriÕt häc Hoµng Minh ChÝnh(4), phã tæng biªn tËp tê Hµ Néi Míi Ph¹m ViÕt, phã tæng biªn tËp t¹p chÝ Häc TËp Kú V©n vµ vµi ng­êi kh¸c. Nh­ mét c¬n giã ®en, tin Ban tæ chøc Trung ­¬ng §¶ng ph¸t hiÖn kÞp thêi vµ bãp chÕt tõ trong trøng mét ©m m­u ph¶n lo¹n lan nhanh trong thµnh phè. §Õn l­ît cha t«i vµ thiÕu t­íng §Æng Kim Giang(5) còng bÞ b¾t th× d­ luËn ån h¼n lªn. Chç nµo ng­êi ta còng th× thµo bµn t¸n vÒ sù kiÖn nµy. Nh÷ng ng­êi céng s¶n thuéc thÕ hÖ giµ ng¸n ngÈm: "Th«i th«i, l¹i nh­ c¸i ®Ën C¶i c¸ch ruéng ®Êt råi, cã kh¸c g× ®©u. MÊy «ng l·nh ®¹o nh×n ®©u còng thÊy ph¶n ®éng, b¾t bí lung tung, sau ®ã th× l¹i xin lçi, l¹i söa sai, râ ch¸n chuyÖn! M¹ng c¸n bé thêi nay ®óng lµ kh«ng b»ng m¹ng ngãe". Sè c¸n bé cÊp thÊp h¬n to nhá víi nhau: ®©y râ rµng lµ mét cuéc s¸t ph¹t, chø c¸c ®ång chÝ l·o thµnh c¸ch m¹ng thÕ kia sao cã thÓ lµ ph¶n ®éng ®­îc? §µng sau vô b¾t bí nµy ch¾c ch¾n lµ mét ©m m­u g× ®ã, v× c¸i ghÕ, v× h­ëng thô th«i; b©y giê c¸c «ng kÔnh chØ nghÜ tíi c¸i ®ã, tíi tiªu chuÈn, chø xÐt ®i xÐt l¹i c¸i g× ®©u? Nh÷ng ng­êi tr­íc nay kh«ng ­a chÕ ®é th× më cê trong bông: "Chóng b¾t ®Çu thÞt nhau råi! §· b¶o céng s¶n lµ thÕ mµ, chóng kh«ng sèng yªn ®­îc mét ngµy kh«ng cã m¸u. ChØ téi nghiÖp cho mÊy ng­êi hiÒn lµnh kh«ng cïng phe c¸nh víi chóng, tuy hä còng lµ céng s¶n".

Ngµy h«m sau, kh«ng thÊy t«i trë vÒ, mÑ t«i tøc tèc ®¹p xe tíi Háa Lß. Tr­íc mét bµ mÑ hung d÷ v× võa mÊt chång nay l¹i mÊt con, c¸c c¸n bé c«ng an chèi ®©y ®Èy r»ng ë chç hä kh«ng cã ai tªn lµ nh­ thÕ. Viªn gi¸m thÞ Háa Lß lËt ®Ët mang c¶ sæ tï ra tra tr­íc mÆt mÑ t«i cho bµ thÊy: b¸c ®õng nghÜ quÈn, nÕu anh Êy ë ®©y th× ph¶i cã tªn trong sæ, anh Êy ph¶i lµm g× ph¹m ph¸p th× míi bÞ b¾t chø. Kh«ng, kh«ng cã tªn anh Êy ë ®©y ®©u, t«i tra hÕt råi, xem kü l¾m råi, hay lµ b¸c sang bªn Bé mµ hái.(6)

T¹i phßng tiÕp kh¸ch Bé Néi vô ë 16 TrÇn B×nh Träng, mét sÜ quan mÆc ¸o d¹(7) kh«ng qu©n hµm tiÕp mÑ t«i. Anh ta lµm bé ng¹c nhiªn: - ChÕt chÕt, sao b¸c l¹i nghÜ thÕ! B¾t ng­êi th× ph¶i cã lÖnh b¾t chø, kÓ c¶ trong tr­êng hîp b¾t khÈn cÊp bé phËn trùc ë Bé còng ph¶i ®­îc biÕt. Kh«ng ph¶i ®©u, b¸c ¹, lµm g× cã chuyÖn b¾t cãc thêi b©y giê. B¸c ®îi cho mét chót, t«i kiÓm tra ngay lËp tøc xem cã chuyÖn g× x¶y ra víi anh Hiªn mµ c¸c quËn ®­îc biÕt kh«ng. Tr­íc mÆt mÑ t«i anh ta gäi ®iÖn hái c¸c khu c«ng an Hµ Néi. Kh«ng ë ®©u cã tin vÒ t«i. TiÔn mÑ t«i, viªn sÜ quan cßn ©n cÇn dÆn bµ khi nµo t«i vÒ nhµ th× xin b¸o ngay cho Bé Néi vô biÕt.

"Ph¶i c«ng nhËn h¾n ta ®ãng kÞch còng khÐo. - mÑ t«i kÓ l¹i - Nh­ng khÐo th× khÐo, kh«ng qua ®­îc mÆt mÑ. MiÖng h¾n leo lÎo, nh­ng mÆt mµy th× l¹i nhín nh¸c, tay ch©n quýnh qu¸ng. Bông b¶o d¹: nÕu bän nµy cã tËp qu¸n gièng bªn c«ng gi¸o ch¾c h¾n sÏ kªu tªn M¸c mµ thÒ qu¸". Nh­ bao lÇn gia ®×nh t«i gÆp b·o t¸p mÑ t«i chøng tá bµ lµ c©y cét c¸i v÷ng ch¾c g¸nh toµn bé søc nÆng cña ng«i nhµ trªn vai, quyÕt kh«ng cho nã sôp ®æ. Bµ lau n­íc m¾t, chu ®¸o lo toan tr¨m thø viÖc cã tªn vµ kh«ng tªn cho con c¸i nh­ thÓ kh«ng cã chuyÖn g× x¶y ra. Trong nh÷ng ngµy nµy, mÑ t«i kÓ, bµ nghÜ ®Õn thÇn t­îng cña bµ rÊt nhiÒu.

§ªm ®ªm bµ ngåi mét m×nh trong c¨n nhµ v¾ng lÆng. Bµ ®· tin «ng Hå ChÝ Minh. Bµ ®· tin «ng l¾m l¾m. Cßn h¬n tin, bµ sïng kÝnh «ng, ng­êi anh c¶ cña c¸ch m¹ng, l·nh tô cña bµ. Bøc ch©n dung cì 18x24 «ng Hå ChÝ Minh tÆng bµ víi dßng ch÷ "Th©n ¸i tÆng thÝm Huúnh" tr­íc ngµy «ng lªn ®­êng dù héi nghÞ Fontainebleau n¨m 1946 ®­îc bµ g×n gi÷ nh­ cña gia b¶o. Suèt cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, nhiÒu lÇn ch¹y giÆc cµn mÊt hÕt ®å ®¹c nh­ng tÊm ¶nh vÉn cßn ®ã. Nã chØ bÞ thu khi c«ng an kh¸m nhµ.

NhiÒu ng­êi khuyªn bµ h·y cÇu cøu «ng Hå. Dï muèn dï kh«ng Lª DuÈn(8) vµ Lª §øc Thä(9) vÉn cßn ph¶i nÓ «ng, hä nãi. Mäi ng­êi tin ch¾c «ng kh«ng biÕt viÖc x¶y ra. NÕu «ng biÕt, «ng kh«ng bao giê ®Ó x¶y ra chuyÖn nåi da nÊu thÞt thÕ nµy. Vµi n¨m nay, do søc kháe kÐm, «ng Hå kh«ng cßn trùc tiÕp ®iÒu khiÓn c«ng viÖc ®Êt n­íc.

MÑ t«i kh«ng tin. Bµ cho r»ng ®Ó khëi lªn mét vô lín nh­ thÕ nµy, Lª DuÈn vµ Lª §øc Thä kh«ng thÓ kh«ng hái ý kiÕn «ng Hå, «ng kh«ng thÓ kh«ng biÕt. Vô b¾t bí chØ ®­îc tiÕn hµnh mét khi cã sù ®ång ý cña chñ tÞch n­íc. Bµ nhËn xÐt: kh«ng ph¶i v« cí mµ trong khi kh¸m nhµ, c«ng an quan t©m ®Æc biÖt nh÷ng tÊm ¶nh cha t«i chôp chung víi «ng Hå, nh÷ng t­ liÖu liªn quan tíi «ng Hå, tÊt c¶ ®Òu bÞ mang ®i. Cha t«i b¾t ®Çu gi÷ nh÷ng t­ liÖu vÒ c¸ch m¹ng, ®Æc biÖt vÒ «ng Hå ChÝ Minh kÓ tõ khi «ng nhËn sù ph©n c«ng cña Trung ­¬ng §¶ng lµm bÝ th­ cho chñ tÞch n­íc.

Vµo nh÷ng n¨m ®Çu c¸ch m¹ng ch­a cã c¬ quan chuyªn tr¸ch lo b¶o qu¶n nh÷ng t­ liÖu lÞch sö, cho nªn cha t«i cho r»ng «ng cã tr¸ch nhiÖm l­u tr÷ nh÷ng g× trong tÇm tay cña «ng, kh«ng ®Ó chóng bÞ mÊt. Cha t«i gi÷ ®­îc kh¸ nhiÒu ¶nh - tõ nh÷ng bøc chôp «ng Hå t¹i chiÕn khu T©n Trµo víi ®éi liªn qu©n ViÖt Mü, nh÷ng ngµy «ng Hå võa tõ chiÕn khu vÒ Hµ Néi, LÔ Tuyªn bè §éc lËp t¹i v­ên hoa Ba §×nh, chuyÕn chñ tÞch n­íc sang Ph¸p n¨m 1946, nhiÒu nhÊt lµ ¶nh trong An toµn khu cña chÝnh phñ kh¸ng chiÕn. Nh÷ng ¶nh kh¸c cha t«i chôp chung víi c¸c nhµ l·nh ®¹o còng bÞ thu hÕt ... MÊy bøc ¶nh ch©n dung häa sÜ Pablo Picasso, nhµ v¨n Ilia Ehrenburg(10) víi lêi ®Ò tÆng cha t«i t¹i Paris n¨m 1946, ch¼ng liªn quan g× tíi vô ¸n, bän chóng còng thu tuèt. Tuy nhiªn, ®©y lµ chuyÖn dÔ hiÓu - vµo thêi kú nµy nh©n viªn c«ng an th­êng ®­îc chän lùa trong n«ng d©n Ýt häc. Hä ch¼ng biÕt Picsso hoÆc Ehrenburg lµ ai. D­íi m¾t hä, ¶nh nh÷ng th»ng T©y mòi lâ t×m ®­îc trong nhµ mét ®èi t­îng cña c¸ch m¹ng, gîi nªn sù nghi ngê - h¼n ®©y ph¶i lµ ¶nh cña bän ph¶n ®éng quèc tÕ. ChÝnh do nh÷ng suy nghÜ nh­ vËy mµ mÑ t«i kh«ng nghe theo lêi khuyªn cña bÌ b¹n. Bµ kh«ng xin gÆp, kh«ng thÌm viÕt mét dßng nµo cho «ng Hå ChÝ Minh. Bµ còng kh«ng nghÜ tíi chuyÖn cÇu cøu Tr­êng Chinh(11). Tõ khi mÊt chøc tæng bÝ th­, Tr­êng Chinh lÇm lòi ë Èn trong sù ®­êng bÖ cßn l¹i, tr¸nh can thiÖp vµo c«ng viÖc cña Lª DuÈn vµ Lª §øc Thä. V¶ l¹i, cho dï trong khi cßn ®­¬ng chøc Tr­êng Chinh b©y giê kh«ng hÒ gièng Tr­êng Chinh tr­íc tæng khëi nghÜa. NÕu nh­ trong thêi kú bÝ mËt Tr­êng Chinh chu ®¸o víi anh em bao nhiªu th× b©y giê «ng ta l¹nh nh¹t víi ®ång chÝ bÊy nhiªu. HÖt nh­ ®· x¶y ra mét cuéc ®¸nh tr¸o vËy.

T«i kÓ chuyÖn nµy lµm thÝ dô. ¤ng TrÇn §×nh Long(12), ng­êi b¹n vµ ®ång chÝ gÇn gôi cña Tr­êng Chinh bÞ Quèc d©n ®¶ng thñ tiªu n¨m 1946, ®Ó l¹i vî vµ ba ®øa con. Hßa b×nh lËp l¹i, bµ Long tõ vïng t¶n c­ Ph¸t DiÖm trë vÒ Hµ Néi. N¨m lÇn bÈy l­ît bµ t×m ®Õn Tr­êng Chinh, nh­ng kh«ng ®­îc «ng tiÕp. Ng­êi kÓ cho t«i nghe c©u chuyÖn ®¸ng xÊu hæ nµy lµ «ng tµi xÕ §oµn Xu©n S¬, tõng lµ c¬ së c¸ch m¹ng. Khi «ng S¬ chÊt vÊn «ng Bïi L©m(13) chuyÖn xö sù cña Tr­êng Chinh th× Bïi L©m gi¶i thÝch : "Con mÑ Long lµm nh­ cã m×nh chång nã hy sinh cho c¸ch m¹ng. Hy sinh cho c¸ch m¹ng cã hµng ®èng, nã lµm m×nh lµm mÈy, n»ng nÆc ®ßi c¸ch m¹ng ph¶i lo cho c¸c con th»ng Long, râ ngu! Anh ThËn(14) kh«ng tiÕp nã lµ ph¶i". Nãng m¾t, «ng tµi xÕ §oµn Xu©n S¬ tèng «ng quan tßa Bïi L©m ra khái cöa : "Vî ®ång chÝ gÆp khã kh¨n th× t×m ®Õn ®ång chÝ chø cßn t×m ai? BiÕt chóng mµy lµ gièng ¨n ch¸o ®¸ b¸t ch¾c vî th»ng Long ®· ch¼ng thÌm gÆp. Cót ngay khái nhµ tao! §å ®Óu! C¶ lò chóng mµy ®Óu! Cót!". Ng­êi vî vµ ba ®øa con cña ng­êi céng s¶n TrÇn §×nh Long, bÞ c¸c ®ång chÝ chèi bá, lÕch thÕch d¾t nhau xuèng H¶i Phßng nhËp vµo dßng ng­êi di c­ vµo Nam. Hai con trai «ng Long sau n¨m 1975 v­ît tiÕp sang ÷c. ChØ cßn l¹i mét ng­êi con g¸i lÊy chång ë l¹i Sµi Gßn. Nh©n tiÖn còng xin nãi r»ng «ng Bïi L©m nµy, håi ho¹t ®éng bÝ mËt ®· ë nhµ t«i, lµ ®ång chÝ rÊt th©n thiÕt cña «ng Long vµ cha t«i. Víi gia ®×nh t«i «ng lµ ng­êi trong nhµ, nh­ng sau khi cha t«i bÞ b¾t «ng còng kh«ng hÒ lai v·ng mét lÇn.

§ã lµ t×nh ®ång chÝ trong nh÷ng ng­êi céng s¶n khi ®· giµnh ®­îc chÝnh quyÒn, ®· ph©n chia ng«i thø.

Nh÷ng ng­êi vÉn cßn ®Õn víi gia ®×nh t«i trong nh÷ng ngµy sãng giã ®Òu v× t×nh b¹n, chø kh«ng ph¶i v× t×nh ®ång chÝ, cho dï hä cã lµ céng s¶n.

Bµ còng kh«ng nghÜ tíi Ph¹m V¨n §ång(15). ¤ng quen cha mÑ t«i tõ nh÷ng n¨m 40 khi cßn thanh niªn, ®ang s¨n ®ãn ng­êi vî t­¬ng lai ë hµng kem Zephyr Bê Hå. MÑ t«i biÕt cã tíi gÆp «ng còng v« Ých. Ph¹m V¨n §ång, theo bµ nhËn xÐt, lµ ng­êi kh«ng xÊu, nh­ng ba ph¶i, vông vÒ vµ v« tÝch sù. ¤ng lóng tóng tr­íc bÊt cø mét viÖc cô thÓ nµo, dï chØ ®Ó ®ãng mét c¸i ®inh gióp hµng xãm, nh­ c¸c b¹n «ng th­êng giÔu cît. D­ luËn ca ngîi «ng liªm khiÕt, «ng ®øng ®¾n, nh­ng nh÷ng ai quen biÕt «ng ®Òu hiÓu «ng kh«ng lµm næi trß g× trong nh÷ng viÖc lÏ ra «ng ph¶i lµm. Nh÷ng ng­êi tõng lµ b¹n «ng khi gÆp chuyÖn r¾c rèi víi chÝnh quyÒn buéc lßng ph¶i cÇu cøu «ng cßn thÊt väng h¬n. Hä t×m ®Õn «ng v× ch¼ng g× «ng còng lµ mét trong c¸c nhµ l·nh ®¹o quèc gia, «ng mµ nãi cho mét c©u th× còng ®ì. Cña ®¸ng téi, «ng còng kh«ng nhÉn t©m xua ®uæi hä, «ng an ñi, «ng høa hÑn, råi «ng ch¼ng lµm g× hÕt. Cã khi nh÷ng g× ng­êi ta nhê «ng còng nhí, còng muèn gióp hä l¾m, nh­ng ®Ó tr¸nh tiÕng «ng l¹i ®i nhê ng­êi kh¸c, råi ra c¸i sù nhê l¹i Êy cã ®­îc viÖc hay kh«ng «ng kh«ng quan t©m. ¤ng ®· nãi hé råi mµ, cã ph¶i kh«ng nãi ®©u, khèn nçi lµ viÖc khã gi¶i quyÕt, c¸c ®ång chÝ tõ chèi kh«ng gióp cã nghÜa lµ kh«ng gióp ®­îc. ¤ng kh«ng muèn mÊt lßng mét ai, nhÊt lµ mÊt lßng cÊp trªn. Qu¶ nhiªn ®óng. Mét ®ång chÝ cò th­¬ng mÑ t«i ®Õn nãi víi Ph¹m V¨n §ång chuyÖn cha t«i bÞ b¾t. ¤ng nghe råi thë dµi nãi: "ViÖc tËp thÓ quyÕt ®Þnh, t«i lµm g× ®­îc!"

MÑ t«i chØ cßn biÕt t×m ng­êi b¹n th©n thiÕt nhÊt cña cha t«i trong thêi kú ho¹t ®éng bÝ mËt lµ «ng NguyÔn L­¬ng B»ng(16). Nh÷ng ngµy Êy «ng ®i v¾ng, ng­êi ta nãi. Mµ còng cã thÓ «ng tr¸nh mÆt.

Tõ Nam §Þnh trë vÒ, nh×n c¶nh nhµ tan hoang, t«i hái mÑ chuyÖn x¶y ra th× bµ c­êi cay ®¾ng, m¾t ­ít nhße:

- Chóng nã ®Õn, con cã t­ëng t­îng ®­îc kh«ng, cßn tÖ h¬n c¶ mËt th¸m Ph¸p n÷a kia. Tay bè to, cßng kh«ng võa, chóng nã cè nÝch khãa vµo ®Õn bËt m¸u ra mµ chóng nã vÉn cè khãa b»ng ®­îc. §Õn khi biÕt kh«ng khãa næi, chóng nã lÊy thõng trãi giËt c¸nh khuûu råi ®iÖu bè ra xe bÞt bïng chë ®i. Lóc chóng nã kh¸m nhµ, mÑ qu¼ng c¸i khung kÝnh cã giÊy chøng nhËn Hu©n ch­¬ng Kh¸ng chiÕn h¹ng nhÊt cña bè vµo mÆt chóng nã: "C¸c ng­êi kh¸m kü c¸i nµy ®i, xem ë mÆt tr¸i nã cã g×?". Chóng nã xö sù, hõm, ®óng nh­ cô NguyÔn Du t¶:" Ng­êi n¸ch th­íc, kÎ tay ®ao. §Çu tr©u mÆt ngùa µo µo nh­ s«i..." Trong lßng bµ «ng Hå ChÝ Minh chÕt vµo ®ªm cha t«i bÞ b¾t.

- Lßng ng­êi kh«n l­êng, con ¹! Míi biÕt kh«ng thiÕu g× kÎ quªn ®¹o lµm ng­êi khi ngåi vµo ghÕ v­¬ng gi¶. Bµng hoµng tr­íc sù viÖc bÊt ngê, bµ kh«ng sao tin ®­îc r»ng nã x¶y ra, kh«ng sao tin ®­îc r»ng chÝnh quyÒn ®­îc x©y dùng nªn bëi cuéc c¸ch m¹ng mµ vî chång bµ hiÕn d©ng c¶ ®êi m×nh l¹i cã thÓ nhÉn t©m víi vî chång bµ ®Õn thÕ. Khi t«i mÊt tÝch, cã nhiÒu ng­êi cho r»ng t«i trèn. MÑ t«i kh«ng tin. Lµ mÑ, bµ hiÓu con bµ. H¬n bÊt cø ai, bµ tin t«i v« téi. Kh«ng nh÷ng tin t«i v« téi, bµ tin t«i ®ñ dòng khÝ ®Ó ®­¬ng ®Çu víi bän tiÕm quyÒn c¸ch m¹ng. Ch¹y trèn, theo quan niÖm cña mÑ t«i, kh«ng ph¶i lµ hµnh ®éng cña ng­êi qu©n tö. Bµ muèn thÊy chång con m×nh ®µng hoµng b¶o vÖ chÝnh nghÜa tr­íc c«ng luËn.

Bµ buån r­îi khi nghe nh÷ng ®ång chÝ cò ®Õn th¨m bµ, ph©n tÝch t×nh h×nh ®Êt n­íc, råi kÕt luËn r»ng sÏ ch¼ng bao giê cã mét phiªn tßa mµ bµ muèn cã.

Kho¶ng mét tuÇn tr­íc khi t«i bÞ b¾t anh NguyÔn Träng LuËt, vô tr­ëng Vô b¶o tån vµ b¶o tµng Bé V¨n hãa, nh¾n t«i t×m c¸ch c¾t ®u«i ®Õn gÆp anh t¹i nhµ riªng ë ngâ Ch©n CÇm. Trong sè c¸c vô tr­ëng cña Bé t«i quý anh nhÊt. BÒ ngoµi gi¶n dÞ, thËm chÝ h¬i th« kÖch, tho¹t tr«ng ai còng nghÜ anh lµ mét n«ng d©n nßng cèt ®­îc §¶ng båi d­ìng lªn lµm l·nh ®¹o. Nh­ng chØ nãi chuyÖn víi anh mét lÇn lµ ng­êi ta biÕt bªn trong vÎ ch©n quª lµm cho hä lÇm anh LuËt lµ ng­êi lÞch l·m, hiÓu nhiÒu biÕt réng. T«i quyÕt ®Þnh ®Õn gÆp anh. T«i muèn nghe ë anh mét lêi khuyªn. Anh dÆn t«i coi chõng bÞ mËt th¸m theo. C¾t ®u«i lµ viÖc ch¼ng khã g× ®èi víi ng­êi trong mét gia ®×nh cã nhiÒu n¨m ho¹t ®éng bÝ mËt. Thêi Ph¸p thuéc, cha mÑ t«i ®· d¹y t«i nh÷ng c¸ch ®¸nh l¹c h­íng mËt th¸m. ¤ng bµ th­êng sai t«i mang mËt th­ ®Õn n¬i nµy n¬i kh¸c trong thµnh phè. T«i lµ trÎ con, mËt th¸m kh«ng ®Ó ý. Anh LuËt cã håi cïng ho¹t ®éng víi cha t«i t¹i vïng ven s«ng Hång. §èi víi cha t«i anh kÝnh träng, coi nh­ ng­êi anh tinh thÇn. V× t×nh c¶m víi cha t«i mµ anh quý t«i.

GÆp t«i, anh vå lÊy, hèi h¶: - T×nh h×nh gay l¾m, chó ph¶i trèn ngay lËp tøc, ®õng ®Ó bÞ b¾t! T«i nghÜ m×nh sÏ lµm thÕ nµy ...

Theo kÕ ho¹ch cña anh LuËt, t«i sÏ chän ngµy giê thuËn lîi råi b¸o cho anh biÕt. Tèt nhÊt, t«i b¸o qua b¸c sÜ Phan, em nu«i anh, còng lµ b¹n th©n cña t«i. T«i sÏ tíi Chïa ThÇy, n¬i s¬ t¸n cña Vô b¶o tån vµ b¶o tµng Bé V¨n hãa. Tõ ®©y anh LuËt sÏ dïng xe c¬ quan ®­a t«i vÒ H­ng Yªn, n¬i tr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m cã thêi kú anh lµm bÝ th­ tØnh ñy. Con trai mét c¬ së c¸ch m¹ng nay lµ tr­ëng c«ng an mét huyÖn lµ em kÕt nghÜa cña anh ®· nhËn b¶o vÖ t«i. Anh nµy sÏ lo viÖc thay tªn ®æi hä cho t«i råi ®­a t«i tíi mét vïng hÎo l¸nh. T«i sÏ n­¬ng n¸u ë ®ã chê cho t×nh h×nh s¸ng sña sÏ trë vÒ.

T«i im lÆng. - Chó nghe anh ®i, anh nghÜ kü l¾m råi, ph¶i trèn th«i. - anh ra søc thuyÕt phôc t«i - Thö nghÜ mµ xem, nÕu trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt tÊt tËt nh÷ng ng­êi bÞ xö trÝ oan ®Òu trèn tho¸t c¶ th× sai lÇm cña §¶ng ®©u ®Õn nçi trÇm träng ®Õn thÕ. §¶ng lµm sao hiÓu ®­îc ta b»ng chÝnh ta? BiÕt m×nh v« téi bÞ §¶ng ngê oan mµ l¹i vÉn xu«i tay mÆc cho §¶ng b¾t, mÆc cho §¶ng giÕt, kh«ng ph¶i lµ tu©n thñ kû luËt c¸ch m¹ng ®©u, kh«ng ph¶i trung thµnh víi §¶ng ®©u, mµ lµ lµm h¹i §¶ng ®Êy, chó hiÓu kh«ng? T«i hiÓu §¶ng lÇn nµy l¹i ®ang sa vµo sai lÇm nªn t«i míi khuyªn chó trèn.

ThÊy t«i vÉn kh«ng h­ëng øng, anh bÇn thÇn mét l¸t råi tiÕp: - Tïy chó th«i, nghe anh th× nghe, kh«ng nghe th× th«i, nh­ng chó ph¶i nhí: tuy hiÖn nay §¶ng bÞ th»ng DuÈn, th»ng Thä lòng ®o¹n, nh­ng tr­íc sau §¶ng vÉn lµ §¶ng cña ta, ch¼ng chãng th× chÇy §¶ng sÏ thanh läc bän chóng. T«i muèn c­êi mµ kh«ng d¸m c­êi. NgÉm ra c¸ch lËp luËn cña anh cã c¸i lý cña nã, c¸i lý chØ tån t¹i ®­îc trong lßng ng­êi ®¶ng viªn trung thµnh, lóc nµo còng lo l¾ng cho søc chiÕn ®Êu vµ uy tÝn cña §¶ng.

B»ng nhiÒu dÉn chøng rót ra tõ nh÷ng huyÒn tho¹i vÒ vÞ l·nh tô anh minh, anh LuËt kh¼ng ®Þnh chuyÖn nµy «ng Hå kh«ng biÕt, hoÆc gi¶ «ng bÞ dÐsorientÐ(17) bëi Lª §øc Thä mµ ®· ®ång ý cho Thä b¾t c¸c ®ång chÝ trung kiªn, chø «ng quyÕt kh«ng ph¶i ng­êi xÊu.

- Lª DuÈn lµ th»ng nhiÒu tham väng, ®iÒu nµy ai còng biÕt, nh­ng anh nghÜ: tù h¾n, h¾n kh«ng muèn g©y gæ trong lóc nµy. G¹t ra bªn ngoµi c¸c thø chñ nghÜa, xÐt cho cïng chØ lµ c¸i cí, th× vô nµy Thä khëi x­íng lµ ch¾c, kh«ng ph¶i DuÈn. Nh­ng Thä muèn th× DuÈn còng kh«ng ng¨n, mäi viÖc Thä lµm tõ tr­íc tíi nay ®Òu v× lîi Ých cña c¶ hai. Th»ng nµy lµm viÖc ®ã ®Ó lµm g×, nh»m môc ®Ých g×?Anh ngê bªn trong vô nµy cã ®iÒu uÈn khóc, liªn quan tíi thêi kú Thä ë S¬n La...(18)

Tèi h«m ®ã t«i chØ ngåi nghe anh nãi, kh«ng tranh luËn. §Çu t«i trèng rçng. T«i mÖt mái. Trong anh vÉn cã mét niÒm tin máng manh ë §¶ng. Trong t«i, niÒm tin Êy kh«ng cßn.

Nghe t«i kÓ l¹i cuéc gÆp gì víi anh NguyÔn Träng LuËt, mÑ t«i hái: - Ý con thÕ nµo? - Con cho r»ng ®i trèn lµ cho ng­êi ta c¸i cí ®Ó nãi m×nh cã téi, m×nh sî nªn ph¶i trèn tr¸nh... - Cßn con? - mÑ t«i hái vî t«i. - Con còng nghÜ kh«ng nªn trèn. - vî t«i nãi - M×nh lµm g× mµ ph¶i trèn? - §óng vËy. C©y ngay kh«ng sî chÕt ®øng. T«i mØm c­êi. MÑ t«i quen miÖng nãi thÕ, chø ai ch¼ng biÕt chÝnh c©y ngay míi hay chÕt ®øng, chØ cã d©y leo lµ kh«ng bao giê chÕt ®øng mµ th«i. Håi Êy t«i cßn ngu ngèc l¾m. ThÕ hÖ cha t«i, råi thÕ hÖ t«i mang trong m×nh kh¸i niÖm §¶ng cña nh÷ng ngµy c¸ch m¹ng cßn trøng n­íc: §¶ng lµ tæ chøc cña nh÷ng chiÕn h÷u cïng chung mét môc ®Ých thiªng liªng, cao c¶. Kh«ng hiÕm nh÷ng thÝ dô vÒ t×nh ®ång chÝ ®ïm bäc th­¬ng yªu nhau, thËm chÝ hy sinh tÝnh m¹ng ®Ó b¶o vÖ nhau trong nh÷ng ngµy xa x­a Êy. Mét kh¸i niÖm, tiÕc thay, ®· lçi thêi. Sèng trong mét gia ®×nh mµ cha mÑ ®Òu ho¹t ®éng c¸ch m¹ng, t«i nhËp vµo dßng ch¶y cña c«ng cuéc chiÕn ®Êu gi¶i phãng d©n téc, còng lµ dßng ch¶y cña thêi ®¹i t«i, mét c¸ch tù nhiªn, nh­ muèn sèng th× ph¶i thë khÝ trêi. Còng tù nhiªn nh­ vËy, t«i ®i theo nh÷ng ng­êi dÉn ®Çu cuéc c¸ch m¹ng nh­ con vËt trong ®µn ®i theo con ®Çu ®µn cña nã.

T«i chØ b¾t ®Çu ngê vùc ®øc hiÒn minh cña c¸c l·nh tô vµo thêi gian cuéc Gi¶m t« gi¶m tøc ®­îc ph¸t ®éng ë khu 4 kh¸ng chiÕn, n¨m 1953. §ªm ®ªm chóng t«i thao thøc nghe trong mÞt mïng nh÷ng th«n xãm tèi t¨m tiÕng loa ©m u hê gäi n«ng d©n vïng lªn ®¸nh ®æ kÎ thï giai cÊp. Tõ tinh m¬ hµng ®oµn ng­êi rÇm rËp trªn c¸c nÎo ®­êng lµng cßn tèi ®Êt, kh¶n tiÕng h« vang nh÷ng khÈu hiÖu cã mïi m¸u. D©n chóng ïn ïn ®æ vÒ nh÷ng s©n ®×nh, nh÷ng b·i réng, n¬i sÏ diÔn ra nh÷ng cuéc ®Êu tè bän ®Þa chñ c­êng hµo gian ¸c.

§iÒu lµm t«i ng¹c nhiªn ®Õn s÷ng sê lµ nh÷ng c¸n bé kh¸ng chiÕn bÞ th¼ng c¸nh g¹t ra ngoµi lÒ cuéc ®Êu tranh. Mµ t«i biÕt râ hä l¾m. Míi h«m tr­íc cßn lµ nh÷ng ng­êi l·nh ®¹o ®Çy uy tÝn ë ®Þa ph­¬ng, bÊt th×nh l×nh hä kh«ng cßn ®­îc tin cËy n÷a, thËm chÝ bÞ nghi ngê, bÞ t­íc bá mäi quyÒn hµnh. T¹i sao l¹i nh­ thÕ? T«i hái mét c¸n bé trong ®éi gi¶m t« gi¶m tøc vµ ®­îc anh ta gi¶i thÝch: ph¶i ®Ò cao c¶nh gi¸c tr­íc kÎ thï giai cÊp. Chóng biÕt chóng kh«ng thÓ ra mÆt chèng ph¸ c¸ch m¹ng nªn t×m ®ñ mäi c¸ch chui vµo trong c¸c tæ chøc cña ta, n¾m gi÷ c¸c vÞ trÝ l·nh ®¹o. HiÖn nay kh«ng thÓ biÕt trong c¸c c¬ quan ai lµ ®Þch ai lµ ta, nÕu kh«ng kiªn quyÕt g¹t nh÷ng ng­êi cò ra th× n«ng d©n ®­îc §¶ng ph¸t ®éng vÉn bÞ kÎ thï giÊu mÆt khèng chÕ, hä sÏ kh«ng d¸m vïng lªn giµnh chÝnh quyÒn. §¶ng d¹y ta chØ cã thÓ tin nh÷ng n«ng d©n bÇn cïng, bÞ ®Þa chñ bãc lét ®Õn x­¬ng tñy, chØ cã hä míi lµ chç dùa v÷ng ch¾c vµ l©u dµi cña §¶ng.

Cø nh­ thÓ sù nghÌo khæ, b¶n th©n nã, ®· lµ mét phÈm chÊt c¸ch m¹ng. §Êu tè diÔn ra liªn miªn, ngµy mét khèc liÖt. Ng­êi d©n cµy dung dÞ h«m tr­íc, ®­îc §¶ng phãng tay ph¸t ®éng, vôt trë thµnh hung tîn, mÆt bõng bõng kho¸i tr¸ trong niÒm vui hµnh h¹ ®ång lo¹i. T«i kinh hoµng nh×n c¶nh t­îng kh«ng hiÓu næi: n­êm n­îp l­ít qua m¾t t«i tõng bµy ®µn ng­êi bÞ kÝch thÝch bëi mïi m¸u, h¨m hë ®i d­íi l¸ cê ®á sao vµng kh«ng ph¶i ®Ó chiÕn ®Êu víi qu©n x©m l­îc mµ víi chÝnh ®ång bµo m×nh. T¹i x· Ng« X¸, lµng Ngß, Thanh Hãa, n¬i cã dinh c¬ gia ®×nh cô cö NguyÔn Th­îng HiÒn, ng­êi ta trãi chÆt hai tay råi dong mÑ b¹n t«i ®i kh¾p lµng chØ v× bµ trãt d¹i nãi ®iÒu g× ®ã mÊt lËp tr­êng hoÆc kh«ng võa lßng c¸n bé gi¶m t« gi¶m tøc. Tr­íc bµ lµ héi tr­ëng hay héi phã Héi Liªn hiÖp Phô n÷ Th¸i B×nh. MÊt ®Êt, bµ mang con c¸i ch¹y vµo Thanh Hãa, lµm nghÒ hµng x¸o, bu«n thóng b¸n mÑt. Chóng t«i nghe tiÕng kªu khãc ch¹y tíi th× thÊy mÊy anh du kÝch quen ®ang xÒnh xÖch kÐo bµ ®i. Hai tay bÞ trãi gi¬ lªn trêi, bµ xiªu vÑo b­íc sau hä, kªu gµo th¶m thiÕt: "§i cô Hå ¬i, Cô tr«ng xuèng mµ xem ng­êi ta ®èi xö víi con d©n Cô thÕ nµy ®©y!".

ë mét x· kh¸c , mét ng­êi ®µn bµ bÞ trãi vµo hai c©y nøa b¾t chÐo, bªn d­íi lµ mét ®èng löa. Con mÑ ni lµ phó n«ng ph¶n ®éng, ngoan cè l¾m, nh÷ng ng­êi b©u quanh nhao nhao nãi thÕ. Ng­êi ®µn bµ qu»n qu¹i m·i, tíi khi ngÊt ®i råi míi ®­îc ng­êi ta h¹ xuèng.

Cha b¹n t«i, ho¹t ®éng c¸ch m¹ng tõ tr­íc n¨m 1945, bÞ tèng giam v× bÞ vu lµ ®¶ng viªn Quèc d©n ®¶ng, th¾t cæ tù tö, ®Ó l¹i bøc th­ tuyÖt mÖnh: "Oan cho t«i l¾m, Cô Hå ¬i. T«i trung thµnh víi Cô, víi §¶ng. T«i kh«ng ph¶n béi. Hå ChÝ Minh mu«n n¨m!".

Ng­êi ta lÊy gai b­ëi c¾m vµo ®Çu ngãn tay mét c« g¸i, cã trêi biÕt c« ta bÞ téi g×, cã thÓ c« ta chØ cã téi lµ con ®Þa chñ, cø mçi c©u hái l¹i nhÊn nh÷ng c¸i gai s©u thªm mét chót lµm cho c« g¸i ró lªn v× ®au, qu»n qu¹i trong d©y trãi.

Mét cô giµ tãc b¹c ph¬ bÞ trßng d©y vµo cæ, bÞ l«i xÒnh xÖch trªn ®­êng nh­ mét con chã. Lò trÎ lµng rïng rïng ch¹y theo sau. Chóng vç tay, chóng reo hß, chóng c­êi ngÆt nghÏo. T«i nh×n chóng, rïng m×nh - nh÷ng ®øa trÎ nµy ch¾c ch¾n sÏ lín lªn víi tr¸i tim kh«ng ph¶i cña gièng ng­êi. Råi ®©y, víi t©m hån chai s¹n, lµm sao chóng cã thÓ sèng chung víi nh÷ng anh em kh¸c mµu da vµ tiÕng nãi trong mét thÕ giíi ®¹i ®ång mµ chñ nghÜa céng s¶n høa hÑn? T«i c¶m thÊy trong m×nh côc cùa mét c¸i g× gièng nh­ sù thøc tØnh. NiÒm tin ë §¶ng ¨n s©u trong lßng mçi ng­êi ®Õn nçi võa bu«ng miÖng khuyªn t«i trèn, lóc chia tay anh LuËt l¹i vít v¸t: "Nãi th× nãi vËy th«i, chø anh kh«ng thÓ nµo tin ®­îc §¶ng l¹i cã thÓ nhÉn t©m b¾t mét lóc c¶ hai cha con mét gia ®×nh c¸ch m¹ng nh­ gia ®×nh chó". MÑ t«i kh«ng muèn t«i trèn, nh­ng bµ lo. T«i bÞ b¾t th× trong nhµ kh«ng cßn ng­êi ®µn «ng nµo. Hai em trai t«i ®Òu cßn nhá, l¹i ®ang cã chiÕn tranh. Bµ c¶m thÊy nh÷ng g× x¶y ra víi ng­êi kh¸c nay ®ang x¶y ra víi m×nh

MÑ t«i nhí ®Õn bµ b¹n cã chång bÞ mÊt tÝch trong nh÷ng ngµy C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m. Ng­êi ®µn bµ khèn khæ lang thang ®i hÕt ®Òn nµy phñ nä cÇu xin Trêi PhËt cho chång bµ trë vÒ víi bµ. Bµ gÇn nh­ mÊt trÝ. Khi cßn trÎ «ng Vinh, chång bµ, gia nhËp Thanh niªn C¸ch m¹ng §ång chÝ héi. BÞ lé, «ng ch¹y sang Ph¸p, vµo §¶ng céng s¶n Ph¸p. Tõ Ph¸p «ng sang Nga. Tèt nghiÖp Tr­êng ®¹i häc ph­¬ng §«ng(19), «ng h¨m hë trë vÒ Tæ quèc tiÕp tôc cuéc chiÕn ®Êu. Võa b­íc xuèng c¶ng H¶i Phßng «ng sa vµo tay mËt th¸m. Xa n­íc qu¸ l©u, «ng trë vÒ kh«ng quen biÕt ai, ch­a kÞp liªn l¹c víi ai trong c¸c tæ chøc c¸ch m¹ng. MËt th¸m tra tÊn «ng, «ng ch¼ng cã g× ®Ó khai. Tra m·i kh«ng ®­îc g×, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa th¶ «ng, thËm chÝ ®Ó cét ch©n «ng l¹i, cßn chiÕu cè cho «ng ®­îc tßng sù t¹i Phñ Thèng sø. Trong chuyÖn nµy tÊt nhiªn kh«ng thÓ thiÕu sù ch¹y chät cña bµ vî con nhµ kh¸ gi¶. Lµm viÖc trong Phñ Thèng sø, «ng Vinh vÉn kh«ng ngõng t×m c¸ch liªn l¹c víi nh÷ng ng­êi céng s¶n. Kh«ng ai d¸m giao thiÖp víi «ng, kÓ c¶ cha t«i. Víi «ng, cha t«i ®ãng vai ng­êi ®· nhôt chÝ, nay trë vÒ víi vî con lµm ¨n ch©n chØ. Ng­êi Ph¸p hoµn toµn kh«ng nghi ngê g× «ng, mét c«ng chøc mÉn c¸n. Nh­ng ®ã chØ lµ bÒ ngoµi. Lßng yªu n­íc trong «ng kh«ng bao giê t¾t. C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m næ ra, «ng h¨ng h¸i xuèng ®­êng tham gia c­íp chÝnh quyÒn. ThÕ råi trong nh÷ng ngµy s«i næi Êy, nh­ mét hßn ®¸ r¬i xuèng n­íc, «ng biÖt tÝch.

Kh«ng ai biÕt «ng biÕn ®i ®©u nÕu nh­ mét h«m «ng Tr­êng Chinh kh«ng nãi víi mÑ t«i: "ChÞ Huúnh ¹, chÞ liÖu c¸ch an ñi chÞ Vinh kÎo chÞ Êy cø xem bãi, xin quÎ m·i, téi nghiÖp! Nãi riªng ®Ó chÞ biÕt: ta thÞt anh Êy råi!".

MÑ t«i l¹nh to¸t ng­êi: "Sao c¸c anh nhÉn t©m thÕ, tµn ¸c thÕ? - bµ kªu lªn - Anh thõa biÕt anh Vinh tuy kh«ng kiªn ®Þnh c¸ch m¹ng thËt, nh­ng anh Êy cã ph¶n béi x­ng khai g× ®©u, cã g©y h¹i g× cho ®oµn thÓ(20) ®©u mµ c¸c anh nì giÕt anh Êy?" Tr­êng Chinh ph©n trÇn r»ng «ng kh«ng chñ tr­¬ng giÕt «ng Vinh, ng­êi ta giÕt råi «ng míi biÕt. Lóc ®ã «ng cã muèn can thiÖp th× ®· muén.

VÒ c¸i chÕt cña «ng Vinh mÑ t«i kh«ng buéc téi Tr­êng Chinh. Nh­ng bµ kh«ng tha thø cho «ng téi ®Ó cÊp d­íi léng hµnh, coi th­êng sinh m¹ng con ng­êi. Thñ tiªu ®èi thñ vµ nh÷ng ng­êi t×nh nghi ph¶n béi lµ chuyÖn b×nh th­êng trong C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m. Nhµ v¨n Lan Khai(21) bÞ bá rä tr«i s«ng còng chØ v× «ng tõng lµm th­ ký cho mét h·ng bu«n NhËt. Cha t«i quen Lan Khai tõ nh÷ng ngµy ë Tuyªn Quang, «ng rÊt ®au lßng vÒ chuyÖn nµy. Bµ ngo¹i t«i th­êng gÆp c¸c ®ång chÝ cña cha mÑ t«i t¹i nhµ t«i khi bµ ®Õn ch¬i víi c¸c ch¸u. Kh«ng hiÓu v× lÏ g× mét sè ng­êi trong bän hä kh«ng g©y ®­îc c¶m t×nh n¬i bµ. Bµ ngo¹i t«i nãi th¼ng cho mÑ t«i biÕt bµ kh«ng thÝch hä. §Õn nçi mÑ t«i giËn bµ v× sù kh«ng thÝch Êy. Hãa ra bµ ngo¹i t«i cã lý khi nhËn xÐt ng­êi nµy ng­êi kia trong bän hä kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng­êi tö tÕ. B»ng sù mÉn c¶m cña phô n÷, bµ thÊy tr­íc ®­îc c¸ch sèng kh«ng nh©n nghÜa, kh«ng cã tr­íc cã sau, kh«ng cã t×nh ng­êi, nh­ c¸ch ta th­êng nãi b©y giê, cña nh÷ng ng­êi vÒ sau trë thµnh nh÷ng nhµ l·nh ®¹o nh­ Tr­êng Chinh, Hoµng Quèc ViÖt(22).

Tr­êng Chinh ®· kh«ng lµm mét hµnh ®éng nhá nµo ®Ó cøu cha t«i - ng­êi b¹n, ng­êi ®ång chÝ gÇn gôi cña «ng ta trong thêi kú bÝ mËt. ¤ng ta còng kh«ng ®Õn th¨m mÑ t«i lÊy mét lÇn trong nh÷ng n¨m cha con t«i ë tï. Cha t«i ®­îc th¶ råi «ng còng kh«ng ®Õn. Mét sè ng­êi biÕt t×nh b¹n cña hai «ng cho r»ng Tr­êng Chinh kh«ng ®Õn v× sî Lª DuÈn vµ Lª §øc Thä, nh­ng t«i cho r»ng trong th¸i ®é nµy Tr­êng Chinh trung thùc víi con ng­êi «ng ta - «ng ta thùc sù nghÜ r»ng cha t«i ®· ®øng vÒ phÝa nh÷ng ng­êi chèng §¶ng. Trong sù ®ång nhÊt c¸ nh©n m×nh víi §¶ng tõ khi trë thµnh ng­êi l·nh ®¹o, Tr­êng Chinh lµ ng­êi tr­íc sau n¬i mét. Hoµng Quèc ViÖt cßn tÖ h¬n - «ng ta trë thµnh nh©n vËt tÝch cùc trong Ban chuyªn ¸n cña vô trÊn ph¶n(23). Mµ chÝnh v× hai «ng cha t«i ®· bÞ chÝnh quyÒn thuéc ®Þa b¾t sau khi ®­a hä ®i trèn vµo n¨m 1939.

Ng­êi nh­ vËy, theo quan niÖm cña ng­êi ViÖt Nam b×nh th­êng, kh«ng thÓ ®­îc coi lµ tö tÕ. Vî t«i kÓ sau khi t«i mÊt tÝch, ®ªm ®ªm mÑ t«i ngåi lÆng hµng giê, m¸i tãc b¹c xæ xuèng vai. Bµ nh­ hãa ®¸. Linh tÝnh ng­êi mÑ b¸o cho bµ biÕt t«i ®· gÆp tai häa. Ph©n tÝch mäi d÷ kiÖn bµ tin ch¾c t«i ®· bÞ b¾t mét c¸ch ¸m muéi. - Trong nh÷ng ngµy Êy mÑ lo nhÊt con bÞ thñ tiªu. Chóng nã cã thÓ lµm chuyÖn ®ã l¾m. Bµ nghÑn ngµo nãi, «m chÆt ®øa con trai ®Çu lßng. Cuèi cïng, råi nã còng ®· v­ît qua ®­îc c¸i chÕt ®Ó trë vÒ víi bµ, chÝn n¨m sau ®ã.

(1) L. B. Johnson (1908-1973) cho r»ng Mü cã thÓ chiÕn th¾ng trong mét thêi gian ng¾n. B¾t ®Çu më réng cuéc chiÕn tranh cßn giíi h¹n trong ph¹m vi miÒn Nam ViÖt Nam b»ng c¸ch nÐm bom miÒn B¾c ViÖt Nam vµo cuèi n¨m 1965. HËu qu¶ cña nhËn ®Þnh nµy lµ «ng Johnson t¹o ra nh÷ng khã kh¨n cho chÝnh m×nh trong c­¬ng vÞ tæng thèng Hoa kú, ®Ó råi ph¶i rót khái chÝnh tr­êng vµo th¸ng 3.1968.

(2) Nhµ v¨n næi tiÕng víi nh÷ng tiÓu thuyÕt Vang Bãng Mét Thêi, Tãc ChÞ Hoµi, Quª H­¬ng, Chïa §µn...

(3) D«mbi (Z«mbi), chØ nh÷ng x¸c chÕt ®­îc c¸c thÇy ph¸p ch©u Phi lµm cho sèng l¹i, nh­ng kh«ng cã trÝ kh«n, kh«ng nhí g× vÒ cuéc sèng tr­íc kia, chØ biÕt thùc hiÖn c¸c mÖnh lÖnh cña chñ, bÞ sö dông nh­ nh÷ng con vËt trong c¸c c«ng viÖc ®ång ¸ng.

(4) Hoµng Minh ChÝnh (sinh n¨m 1920, quª Nam §Þnh, tªn thËt TrÇn Ngäc Nghiªm, nguyªn Tæng th­ ký §¶ng d©n chñ ViÖt Nam, nguyªn Tæng th­ ký Héi Liªn hiÖp Thanh niªn ViÖt Nam, viÖn tr­ëng ViÖn TriÕt häc) ®­îc coi nh­ ng­êi ®øng ®Çu c¸i gäi lµ "nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng". Ph¹m ViÕt (1929 - 1971), nguyªn sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam, th­¬ng binh, nhµ b¸o, phã tæng biªn tËp tê Hµ Néi Míi.

(5) Cïng bÞ b¾t víi cha t«i vµ t­íng §Æng Kim Giang trong ®ît nµy cã c¸c anh TrÇn Minh ViÖt, Ph¹m Kú V©n, NguyÔn KiÕn Giang, §inh Ch©n, NguyÔn V¨n ThÈm. TrÇn Minh ViÖt - phã bÝ th­ thµnh ñy kiªm phã chñ tÞch ñy ban hµnh chÝnh thµnh phè Hµ Néi, Ph¹m Kú V©n - phã tæng biªn tËp, NguyÔn KiÕn Giang - biªn tËp viªn t¹p chÝ Häc TËp, §inh Ch©n - biªn tËp viªn b¸o Qu©n ®éi Nh©n d©n, NguyÔn V¨n ThÈm - bÝ th­ cña thø tr­ëng Bé V¨n hãa Lª Liªm...

(6) Gi¸m thÞ tr¹i Háa Lß kh«ng thÊy tªn t«i trong danh s¸ch tï nh©n lµ ph¶i. Sau chõng hai th¸ng ë Háa Lß t«i míi biÕt tªn t«i ®· bÞ thay ®æi. C¸n bé qu¶n gi¸o chØ biÕt t«i d­íi mét tªn kh¸c.

(7) ¸o d¹, theo quy ®Þnh, dµnh cho cÊp t¸.

(8) Lª DuÈn (1908-1986), ng­êi Qu¶ng TrÞ, ®¶ng viªn céng s¶n tõ nh÷ng n¨m 30, bÞ tï hai lÇn (1931-1936, 1940-1945), tõng lµm bÝ th­ Trung ­¬ng côc miÒn Nam trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, tõ 1956 lµm bÝ th­ Trung ­¬ng §¶ng, bÝ th­ thø nhÊt (1960-1976), råi tæng bÝ th­ §¶ng (1976-1986).

(9) Lª §øc Thä (1911-1990) tham gia c¸ch m¹ng vµo ®Çu thËp niªn 30. Tï S¬n La (1939-1944). Trong thêi gian ®­îc nãi tíi trong cuèn nµy lµ ñy viªn Bé ChÝnh trÞ, ñy viªn th­êng trùc Ban bÝ th­, tr­ëng Ban tæ chøc Trung ­¬ng §¶ng. §­îc Trung ­¬ng §¶ng cö vµo Nam n¨m 1946, víi t­ c¸ch ñy viªn Ban Th­êng vô Trung ­¬ng §¶ng, cÊp bËc §¶ng nµy cã lÏ do mét Héi nghÞ Trung ­¬ng cö ra hoÆc do Tr­êng Chinh chØ ®Þnh.

(10) Pablo Picasso, danh häa cña thÕ kû XX, gèc T©y-ban-nha (1881-1973); Ilya Erenburg, nhµ v¨n, nhµ b¸o Liªn X« (1891-1967).

(11) Tr­êng Chinh (1907-1988), nguyªn qu¸n x· Hµnh ThiÖn, phñ Xu©n Tr­êng, Nam §Þnh, ho¹t ®éng c¸ch m¹ng tõ 1927, ®¶ng viªn §¶ng céng s¶n §«ng D­¬ng tõ 1930, quyÒn tæng bÝ th­ §¶ng mét thêi gian tr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, ñy viªn Bé ChÝnh trÞ vµ Tæng bÝ th­ §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam tõ n¨m 1951-1956.

(12) TrÇn §×nh Long (1905-1946), ®¶ng viªn §¶ng céng s¶n §«ng D­¬ng tõ 1930, ®­îc ®µo t¹o t¹i tr­êng §¹i häc §«ng ph­¬ng Moskva. C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m thµnh c«ng, «ng Long ®­îc §¶ng dù kiÕn gi÷ chøc bé tr­ëng Bé Ngo¹i giao, nh­ng sau chøc nµy ®­îc nh­êng cho «ng NguyÔn T­êng Tam ®Ó thÓ hiÖn sù ®oµn kÕt réng r·i trong thµnh phÇn chÝnh phñ c¸ch m¹ng l©m thêi. ¤ng bÞ ng­êi cña Quèc d©n ®¶ng ®ét nhËp vµo nhµ riªng cña «ng bµ ë phè Chî §ång Xu©n b¾t mang ®i thñ tiªu, kh«ng râ x¸c ch«n ë ®©u.

(13) Mét nhµ c¸ch m¹ng l©u n¨m, xuÊt th©n lÝnh thî, ®¶ng viªn §¶ng céng s¶n Ph¸p, sau n¨m 1954 lµm phã viÖn tr­ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n tèi cao.

(14) BÝ danh cña Tr­êng Chinh.

(15) Ph¹m V¨n §ång (sinh 1906 t¹i Qu¶ng Ng·i) ho¹t ®éng c¸ch m¹ng tõ cuèi thËp niªn 20. N¨m 1929 bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t giam 7 n¨m. §­îc bÇu vµo Bé ChÝnh trÞ §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam tõ n¨m 1951, lµm bé tr­ëng bé Ngo¹i giao råi thñ t­íng chÝnh phñ tõ n¨m 1954 tíi n¨m 1987 (kiªm nhiÖm bé tr­ëng Bé Ngo¹i giao tõ 1954-1961).

(16) NguyÔn L­¬ng B»ng (1904-1979), ho¹t ®éng c¸ch m¹ng tr­íc 1930, ®¶ng viªn §¶ng céng s¶n §«ng D­¬ng tõ 1930, tõ 1945 lµ ñy viªn Trung ­¬ng §¶ng, ®¹i sø ViÖt Nam t¹i Liªn X« 1952-1957, 1969 lµm phã chñ tÞch n­íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa, còng nh­ Céng hßa X· héi Chñ nghÜa ViÖt Nam sau ®ã.

(17) BÞ ®¸nh l¹c h­íng.

(18) Anh LuËt cã lý trong suy luËn: trong vô trÊn ¸p "nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng" chØ cã nh÷ng ng­êi tï cò ë S¬n La cïng víi Lª §øc Thä bÞ b¾t. Cã lÇn t«i nghe t­íng §Æng Kim Giang nãi vÒ chuyÖn c«ng sø S¬n La Coussot cã mua chuéc ®­îc vµi tªn ph¶n béi lµm chØ ®iÓm, do ®ã cã nh÷ng kÕ ho¹ch cña ban l·nh ®¹o tï nh©n bÞ lé.

(19) Tr­êng do Quèc tÕ céng s¶n (Comintern) më t¹i Moskva ®Ó ®µo t¹o c¸n bé c¸ch m¹ng v« s¶n.

(20) Mét c¸ch gäi §¶ng céng s¶n trong thêi kú tiÒn khëi nghÜa.

(21) Nhµ v¨n næi tiÕng víi nh÷ng chuyÖn ®­êng rõng tr­íc C¸ch m¹ng.

(22) Tªn thËt lµ H¹ B¸ Cang, mét nhµ c¸ch m¹ng cã tiÕng tr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, sau nµy phô tr¸ch c«ng t¸c c«ng ®oµn trong mét thêi gian dµi.

(23) TrÊn ¸p ph¶n c¸ch m¹ng.