Ba m­¬i n¨m ®· tr«i qua kÓ tõ khi ë miÒn B¾c ViÖt Nam næ ra mét vô ¸n lín, cho ®Õn nay vÉn cßn lµ chuyÖn khã hiÓu ®èi víi nhiÒu ng­êi.

Trong nh©n d©n, vô ¸n nµy cã tªn n«m na lµ vô "xÐt l¹i chèng §¶ng". Tªn chÝnh thøc cña nã Ýt ai ®­îc biÕt, kÓ c¶ c¸c ®¶ng viªn céng s¶n, lµ "Vô ¸n Tæ chøc chèng §¶ng, chèng Nhµ n­íc ta, ®i theo chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i vµ lµm t×nh b¸o cho n­íc ngoµi"(1). §©y lµ tÊn bi kÞch lín nhÊt trong hµng ngò nh÷ng ng­êi céng s¶n ë ViÖt Nam, tõ nhµ c¸ch m¹ng l·o thµnh suèt ®êi ®Êu tranh cho ®éc lËp d©n téc cho tíi ®øa trÎ võa lät lßng mÑ trong nÒn ®éc lËp ®· giµnh ®­îc(2).

Trong vô ¸n nµy §¶ng(3) cÇm quyÒn bÊt chÊp luËt ph¸p do chÝnh m×nh ®Æt ra ®· xuèng tay h¹ ngôc, giam cÇm vµ l­u ®Çy nhiÒu n¨m kh«ng xÐt xö nh÷ng ng­êi cã t­ t­ëng bÊt ®ång. N»m trong ph¹m vi trÊn ¸p cña vô ¸n do Ban tæ chøc Trung ­¬ng §¶ng khëi x­íng cßn ph¶i kÓ rÊt nhiÒu c¸n bé, ®¶ng viªn cã liªn quan trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp víi nh÷ng ng­êi bÞ b¾t. Ngoµi ra, mét sè d©n th­êng còng bÞ §¶ng nh©n tiÖn chôp cho c¸i mò xÐt l¹i hiÖn ®¹i ®Ó xö lý. TÊt tËt bÞ nhÐt chung vµo mét rä, bÞ §¶ng trõng ph¹t b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, víi møc ®é kh¸c nhau.

BÞ b¾t n¨m 1967, nh÷ng ng­êi tï kh«ng cã ¸n, cßn gäi lµ tï "xö lý néi bé", tíi n¨m 1973 míi lÇn l­ît ®­îc th¶.

Ch­a hÕt. Sau s¸u n¨m giam cÇm hä cßn ph¶i chÞu ®ùng nh÷ng n¨m l­u ®Çy biÖt xø vµ qu¶n thóc t¹i gia.

T­ëng chõng vô ¸n ®Õn ®Êy lµ kÕt thóc, nh­ng kh«ng ph¶i.

Ng­êi cuèi cïng trong sè tï nh©n ®­îc §¶ng ban cho ©n sñng "xö lý néi bé" m·i tíi tËn th¸ng ChÝn n¨m 1976 míi ®­îc ra khái cæng nhµ tï.

Ng­êi tï Êy lµ kÎ viÕt nh÷ng dßng nµy.

§¸ng ng¹c nhiªn lµ sau nhiÒu n¨m im lÆng ®¸ng sî, nãi theo c¸ch cña nguyªn tæng bÝ th­ NguyÔn V¨n Linh, nh÷ng ban l·nh ®¹o §¶ng kÕ tiÕp nhau tÝnh tõ thêi tæng bÝ th­ Lª DuÈn trë ®i, vÉn kh¨ng kh¨ng kh¼ng ®Þnh ®¶ng cña hä ®óng trong c¸ch xö lý vô ¸n, r»ng nh÷ng kÎ vi ph¹m luËt ph¸p (cña §¶ng vµ chØ cña §¶ng mµ th«i) xøng ®¸ng chÞu nh÷ng ¸n h×nh lÏ ra ph¶i nÆng h¬n nh÷ng ¸n h×nh mµ §¶ng nh©n tõ ®· ban cho.

Trong chÝn n¨m tï t«i chØ lµm ®­îc mét viÖc cã Ých, cho b¶n th©n vµ cho nh÷ng ng­êi mµ t«i th­¬ng yªu, lµ gi· tõ ®­îc ¶o ¶nh vÒ mét chñ nghÜa céng s¶n ®­îc t« vÏ nh­ lµ thiªn ®­êng d­íi thÕ.

Sù nh×n l¹i ®êi m×nh còng nh­ sù quan s¸t sè phËn cña ®ång bµo trong nh÷ng nhµ tï t«i ®i qua ®· mang l¹i cho t«i c¸i nh×n tØnh t¸o kh«ng riªng ®èi víi nh÷ng hµnh ®éng phi nh©n cña nh÷ng vua chóa míi, mµ c¶ mét thÓ chÕ x· héi trong ®ã con ng­êi dï muèn dï kh«ng ®Òu ®¸nh mÊt m×nh.

Cuèn s¸ch mµ b¹n ®ang cÇm trong tay lµ mét phÇn nh÷ng quan s¸t cña t«i, mét phÇn nh÷ng suy nghÜ cña t«i, vÒ c¸i x· héi khã hiÓu mµ sè mÖnh ®· an bµi cho t«i sèng trong lßng nã.

X· héi nµy lµ khã hiÓu bëi v×, c¨n cø nh÷ng g× t«i biÕt, nã khëi sinh tõ nh÷ng ý muèn tèt ®Ñp, b¾t ®Çu bëi nh÷ng con ng­êi l­¬ng thiÖn. Còng c¨n cø nh÷ng g× t«i biÕt, t«i d¸m ®oan ch¾c r»ng tr­íc kia, khi míi nhËp vµo dßng ch¶y kh«ng bao giê ng­ng cña cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, hä kh«ng hÒ Êp ñ nh÷ng m­u ®å xÊu xa.

Trong sù biÕn d¹ng cña nh÷ng ng­êi céng s¶n, trong sù tha hãa cña hä, c¸i g× lµ t¸c nh©n - chñ thuyÕt mµ hä theo ®· nhµo nÆn con ng­êi hä thµnh ra nh­ thÕ hay chÝnh hä tù biÕn ®æi ®Ó trë l¹i nguyªn h×nh, cho ®óng víi b¶n thÓ do trêi ®Êt t¹o ra, hay lµ c¶ hai c¸i ®ång thêi, t«i kh«ng râ.

Cuèn s¸ch nµy chØ lµ mét chót ¸nh s¸ng soi räi vµo mét vô ¸n cô thÓ nh­ng mang tÝnh ®¹i diÖn cho mét thêi kú cai trÞ cña §¶ng céng s¶n, mét m¶nh g­¬ng con ph¶n ¸nh mét sè mÆt Ýt ng­êi biÕt ®Õn cña x· héi ViÖt Nam.

Lµ c¸i nh×n tõ phÝa ng­êi trong cuéc, mäi håi øc ®Òu mang tÝnh chñ quan. Nh­ng, còng l¹i víi t­ c¸ch håi øc, nã vÉn lµ b»ng chøng ®¸ng ®­îc chó ý, cho dï chØ lµ b»ng chøng tõ mét phÝa. T«i cè g¾ng, trong chõng mùc cã thÓ, ®­a ra b»ng chøng cña t«i vÒ vô ¸n nãi trªn b»ng ngßi bót c«ng b»ng.

Trong cuèn s¸ch nµy chØ cã sù thËt. H×nh thøc v¨n häc mµ t¸c gi¶ sö dông trong cuèn s¸ch chØ võa ®ñ cho bøc tranh sù kiÖn kh«ng thµnh qu¸ tÎ nh¹t. V¨n häc ®Ých thùc kh«ng cã chç n¬i ®©y.

V× môc ®Ých cuèn s¸ch giíi h¹n trong mét vô ¸n, cho nªn nã kh«ng thÓ lµ cuèn s¸ch nãi vÒ chÕ ®é lao tï ë ViÖt Nam. §Ó nãi vÒ nhµ tï ViÖt Nam cÇn mét cuèn s¸ch kh¸c. Mµ ®ã lµ mét ®Ò tµi ®¸ng ®­îc chó ý, chÝ Ýt còng lµ mét sù quan t©m kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi sè phËn ®ång lo¹i trong mét nöa thÕ kû.

Qu¸ khø sÏ ch¼ng cã Ých cho ai bëi sù håi t­ëng ®¬n thuÇn. Qu¸ khø chØ cã Ých khi con ng­êi lÊy nã lµm c¸i ®Ó mµ suy ngÉm, rót ra tõ trong lßng nh÷ng sù kiÖn cña nã bµi häc cho t­¬ng lai.

Cuèn s¸ch nµy kh«ng ph¶i lµ lêi lªn ¸n mét x· héi nay mai sÏ tr«i vµo qu¸ khø.

T«i kh«ng d¸m ®Æt cho m×nh môc ®Ých buéc téi. ChØ v× lÞch sö th­êng cã sù lÆp l¹i, cho nªn t«i muèn giãng lªn håi chu«ng c¶nh b¸o.

T«i còng kh«ng thÓ ®ãng vai ng­êi buéc téi ®­îc bëi trong x· héi mµ t«i sèng t«i kh«ng ®¬n thuÇn lµ n¹n nh©n. VÒ mÆt nµo ®ã, trong chõng mùc nµo ®ã, t«i cßn lµ thñ ph¹m.

T«i viÕt v× t«i kh«ng thÓ kh«ng nãi lªn tiÕng nãi cña m×nh. T«i quan niÖm kÎ kh«ng d¸m nãi "kh«ng" tr­íc téi ¸c lµ kÎ ®ång lâa víi téi ¸c.

Vµ sau hÕt, theo c¸ch biÓu ®¹t cña nhµ v¨n Nga Prishvine, t«i chØ lµ "mét c¸i l¸ trong hµng triÖu c¸i l¸ cña c©y ®êi, vµ nãi vÒ mét c¸i l¸ th× còng lµ nãi vÒ nh÷ng c¸i l¸ kh¸c". Sè phËn t«i ®­îc nãi ®Õn trong cuèn s¸ch nµy còng lµ sè phËn cña nhiÒu ng­êi cïng thÕ hÖ.

Xin h·y coi cuèn s¸ch nµy lµ lêi s¸m hèi tr­íc ®ång bµo cña cha t«i nay ®· kh«ng cßn. Nã ®­îc thùc hiÖn theo lêi tr¨n trèi cña Ng­êi.

Cuèn s¸ch cßn lµ mét vßng hoa muén, mét nÐn h­¬ng thªm ®Æt lªn må nh÷ng n¹n nh©n xÊu sè cña mét thêi kú ®en tèi, nh÷ng con ng­êi bÊt h¹nh ®· kh«ng chê ®­îc ®Õn ngµy cuéc ®êi lËp l¹i lÏ c«ng b»ng cho hä.

(1) M·i tíi n¨m 1995 t«i míi ®­îc biÕt tªn gäi chÝnh thøc cña vô ¸n nhê bøc th­ cña «ng NguyÔn Trung Thµnh, nguyªn vô tr­ëng Vô b¶o vÖ §¶ng thêi kú ®ã, ®Ò ngµy 3.2.1995, göi Bé ChÝnh trÞ §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, trong ®ã «ng Thµnh yªu cÇu gi¶i oan cho h¬n 30 ®ång chÝ bÞ b¾t vµ bÞ xö lý. TÝnh riªng sè ng­êi bÞ b¾t kh«ng th«i ®· v­ît qu¸ con sè do «ng Thµnh ®­a ra. Cã lÏ «ng chØ nãi tíi nh÷ng ng­êi lµ ®¶ng viªn.

(2) "Cã thÓ nãi, sau nh÷ng sai lÇm, oan tr¸i réng r·i trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt vµ ChØnh ®èn tæ chøc (1956), th× ®©y lµ vô ¸n oan sai lín nhÊt trong lÞch sö §¶ng ta, xÐt vÒ quy m«, tÝnh chÊt. Vµ, cã thÓ nãi kh«ng ngoa, ®©y lµ vô ¸n oan sai lín nhÊt trong hµng ngò nh÷ng ng­êi yªu n­íc ViÖt Nam cña thÕ kû XX" (trÝch th­ cña «. Lª Hång Hµ, nguyªn Ch¸nh V¨n phßng, Vô tr­ëng Vô tæng hîp Bé Néi vô, trong thêi gian x¶y ra vô ¸n, göi cho Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam khãa VII, ®Ò ngµy 18/7/1995, vÒ vô "nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng").