H«m sau, t«i l¹i bÞ gäi ra. ThÊy Huúnh Ngù ngåi trong phßng hái cung, t«i quay ngo¾t l¹i. Huúnh Ngù nghiÕn r¨ng ken kÐt sai cai ngôc ®­a t«i sang phßng bªn. T«i ngåi ®Êy, mét m×nh trong c¨n phßng trèng rçng, ng¸p ng¾n ng¸p dµi. §Õn gÇn tr­a qu¶n gi¸o míi ®­a t«i vÒ.

SuÊt ¨n l¹nh ng¾t ®îi t«i ë xµ lim. Trªn ph¶n, bªn c¸i b¸t men ®ùng suÊt c¬m tï lµ bé quÇn ¸o t«i mÆc trªn ng­êi khi bÞ b¾t.

Trong khi t«i v¾ng mÆt qu¶n gi¸o ®· ®em thøc ¨n vµo cho t«i, nh©n tiÖn tr¶ l¹i t«i quÇn ¸o. VÒ sau míi biÕt viÖc qu¶n gi¸o ®­a c¬m vµo tËn xµ lim cho tï lµ ngo¹i lÖ. Cã vÎ ng­êi trong vô chóng t«i ®­îc ®èi ®·i kh¸c, ®­îc nÓ nang h¬n so víi tï th­êng. T«i nghÜ kh«ng ph¶i chóng t«i ®­îc §¶ng yªu mÕn, mµ ch¾c §¶ng lo chóng t«i cã thÓ g©y chuyÖn om sßm, kh«ng cã lîi.

Ch¼ng cã chuyÖn g× ®Ó nãi, anh b¹n tï nhÈn nha giíi thiÖu cho t«i biÕt vÒ c¶nh sèng trong xµ lim.

Th­êng lÖ, ®Õn giê ¨n th× qu¶n gi¸o më cöa cho tï trong c¸c xµ lim ra nhËn phÇn c¬m, sau ®ã ®ãng cöa l¹i. §é nöa tiÕng sau, tÝnh r»ng tï ®· ¨n xong, hä l¹i trë vµo më cöa cho tï ra tr¶ b¸t rÕch. §èi víi tï xµ lim kh«ng cã hiÖu lÖnh cho giê ¨n, kh«ng kÎng còng kh«ng trèng. Ng­êi tï kh«ng cã quyÒn ®­îc ¨n ®óng giê. Qu¶n gi¸o cã khi bËn viÖc riªng, nhµ bÕp g¸nh c¬m cho khu xµ lim c¶ tiÕng ®ång hå råi còng ch­a buån vµo më cöa cho tï ra nhËn. Mïa hÌ cßn ®ì, chø mïa ®«ng ¨n nguéi ®èi víi tï lµ cùc h×nh.

T«i rÊt muèn biÕt cã ai cïng vô víi m×nh ë ®©y kh«ng, nh­ng ngoµi mÊy tiÕng ho khan, tiÕng ®»ng h¾ng khe khÏ v¼ng ®Õn tõ nh÷ng xµ lim gÇn t«i kh«ng nghe thÊy ng­êi ta nãi chuyÖn víi nhau. Trong xµ lim tï kh«ng ®­îc phÐp nãi to. Mçi lÇn t«i quªn, h¬i cao giäng mét chót lµ anh b¹n tï ®· nh¾c :

- ChÕt, anh nãi khÏ chø !

Nãi to, g©y tiÕng ®éng lín bÞ cÊm ngÆt. ChØ cã mét lÇn t«i thÊy ng­êi tï nãi to, nãi oang oang, bÊt chÊp mäi cÊm ®o¸n. Anh ta ®iªn. §iªn th× ph¶i cho ®i bÖnh viÖn, lÖ ph¶i thÕ, ë n­íc nµo còng thÕ. Nh­ng ®Ó tin ch¾c ng­êi tï ®iªn thËt chø kh«ng ®iªn gi¶, Ban Gi¸m thÞ ®Ó anh ta trong xµ lim mét thêi gian ®·. Suèt thêi gian Êy, nh÷ng ng­êi tï xµ lim ®µnh chÞu trËn víi nh÷ng tiÕng kªu gµo xÐ häng, nh÷ng bµi ca ­ ö nh­ tiÕng ng­êi bÞ bãp cæ, nh÷ng c¬n khãc lãc th¶m thiÕt nghe rîn tãc g¸y gi÷a ®ªm khuya.

C¸i cïm s¾t d­íi ch©n ph¶n lóc nµo còng s½n sµng ngo¹m lÊy cæ ch©n ng­êi tï nÕu anh ta vi ph¹m néi quy, mµ téi dÔ bÞ ph¸t hiÖn nhÊt lµ téi nãi chuyÖn víi xµ lim bªn c¹nh.

ThÕ hÖ «ng t«i kh«ng biÕt ®Õn lo¹i cïm nµy. So víi cïm gç lim thêi phong kiÕn ®ã lµ sù c¶i tiÕn mµ b¶n quyÒn thuéc vÒ nÒn v¨n minh thuéc ®Þa. Nã lµ mét thanh s¾t b¶n réng nèi víi mét thanh s¾t kh¸c b»ng b¶n lÒ. Khi ng­êi tï ®· tra hai cæ ch©n vµo hai chç lâm råi, cai ngôc míi chèt l¹i b»ng khãa ë bªn ngoµi. C¸i cïm kh«ng cã cì, dïng chung cho mäi lo¹i ch©n. Anh b¹n tï dÝ dám nãi r»ng tr«ng nã hao hao c¸i cæng tam quan.

V× c¸i cïm lµ biÓu hiÖn quyÒn uy, cho nªn c¸n bé qu¶n gi¸o kho¸i tr­ng nã ra l¾m. Hä còng ch¼ng ngÇn ng¹i dïng nã mçi khi cã dÞp.

Qu¶n gi¸o th­êng xuyªn r×nh mß bªn ngoµi, ng­êi ë trong khã mµ biÕt ®­îc. T­ëng qu¶n gi¸o ®i råi, tï buång nä liÒn Ý íi gäi buång kia, thÕ lµ bÞ b¾t qu¶ tang. C¸ch r×nh mß cña ®¸m qu¶n gi¸o gièng hÖt trß trèn t×m cña trÎ con - qu¶n gi¸o vê loÑt quÑt ®i khái khu xµ lim, råi rãn rÐn ®i nh÷ng b­íc ch©n mÌo quay trë l¹i. Kh«ng ph¶i chØ cã qu¶n gi¸o r×nh mß, c¸c «ng bé ®éi còng r×nh mß. Tãm ®­îc mét tªn tï ph¹m néi quy ®Ó cïm ch©n nã c¸i ch¬i lµ thó vui cña lÝnh tr¸ng coi tï.

T«i chiÕn th¾ng lÇn thø hai trong ngµy tï ®Çu tiªn, kh«ng ®Ó sãt cäng rau nµo. ChØ cã n­íc rau ®en x×, qu¸ mÆn, lµ t«i bá. Nh÷ng con mät luéc kh«ng g©y phiÒn nhiÔu cho ®­êng tiªu hãa, c¶ bÌo tÊm còng vËy.

Huúnh Ngù tr¶ l¹i quÇn ¸o nh­ng l¹i quªn ph¸t ch¨n chiÕu. Anh b¹n tï nãi r»ng ®ªm Noen, h¬n n÷a l¹i chñ nhËt, thñ kho nghØ. T«i nghÜ kh¸c : nÕu ®· cã ng­êi ®Ó ph¸t quÇn ¸o th× còng cã thÓ ph¸t ch¨n chiÕu chø. Ng­êi ta kh«ng ph¸t lµ v× kÞch b¶n cña vô b¾t ®· ghi kh«ng ph¸t, ®Ó cho t«i nÕm c¸i rÐt Háa Lß.

§ªm xµ lim khã chÞu nhÊt ë c¸i bãng ®iÖn s¸ng choang, cã dÔ tíi 200 o¸t, treo ë chÝnh gi÷a, bªn trong rä s¾t. Nã s¸ng suèt ®ªm. Sau c¸i tranh tèi tranh s¸ng ban ngµy ngän ®Ìn chãi chang lµm cho m¾t rÊt nhøc nhèi. T«i lÊy c¸i quÇn gÊp l¹i che m¾t nh­ng ¸nh s¸ng vÉn luån qua ®­îc mÊy lÇn v¶i ®Ó chui vµo vâng m¹c.

- KÖ nã, råi quen tuèt Êy mµ ! - tõ ph¶n bªn anh tï nãi väng sang.

- Håi míi vµo ®©y anh cã khã chÞu l¾m kh«ng ?

- Ai ch¼ng khã chÞu. Ch¼ng ai muèn sèng nh­ thÕ nµy.

Anh b¹n tï ngñ kh«ng cÇn che m¾t. §Ó cho t«i ®ì rÐt, anh ®­a cho t«i c¸i mµn.

- Anh cø dïng, ®õng ng¹i. Mïa ®«ng ë ®©y th¶ng hoÆc míi cã vµi con muçi m¾t, t«i chÞu ®­îc.

T«i ngÇn ng¹i ®¾p c¸i mµn lªn ng­êi. T«i lÇm. Nã kh«ng h«i, nh­ng còng ch¼ng th¬m tho.

Trong ¸nh s¸ng chãi lßa nh÷ng con muçi chui s©u vµo bªn trong gËm ph¶n Èn nÊp chê thêi. Nh÷ng con choai choai thiÕu kiªn nhÉn x«ng lªn ®èt chóng t«i ®Òu bÞ tiªu diÖt nhanh chãng. Trªn t­êng ®Çy vÕt m¸u kh«, di tÝch cuéc chiÕn hµng ngµy cña tï víi muçi vµ rÖp. Anh b¹n nãi t«i sè ®á, Háa Lß võa míi ®­îc phun DDT vµi ngµy th× t«i vµo. Mét th¸ng n÷a xem, thuèc h¶ råi Êy µ, muçi l¹i b»ng trÊu, rÖp l¹i nhung nhóc. Anh kÓ rÖp kh«n h¬n muçi nhiÒu. Khi ng­êi tï chèng l¹i b»ng c¸ch tr¶i nylon lªn ph¶n, chui vµo mµn råi gÊp ch©n mµn l¹i nhiÒu lÇn cho rÖp kh«ng chui vµo ®­îc, tøc th× chóng dïng c¸ch nh¶y dï tõ trªn trÇn xuèng. T«i tÆc l­ìi, trïm c¸i mµn lªn ng­êi. Råi m×nh sÏ quen, t«i nghÜ, nÕu ng­êi kh¸c quen ®­îc.

Lóc míi b­íc ch©n vµo t«i kh«ng sao chÞu næi bÇu kh«ng khÝ tï h·m ®Çy mïi xó uÕ trong xµ lim. ThÕ mµ míi cã mÊy giê ®ång hå qua, t«i ®· kh«ng cßn thÊy khã chÞu nh­ tr­íc. Lóc míi vµo c¸i im ¾ng trong khu xµ lim ®Ì nÆng lªn t«i, giê t«i l¹i thÊy nã thó vÞ - ë ngoµi kh«ng ph¶i lóc nµo t«i còng ®­îc yªn tÜnh nh­ thÕ.

Nãi tãm l¹i, chÞu ®­îc

Anh tï hãa ra kh«ng ®Õn nçi hµ tiÖn lêi nh­ t«i t­ëng. DÇn dµ anh còng t©m sù víi t«i chót Ýt. Anh cho biÕt anh tªn Thµnh, håi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p lµ bé ®éi t×nh nguyÖn ë Th­îng Lµo.

ThÊy t«i kh«ng cã ý ®Þnh cëi më víi anh, anh ngõng ngay nh÷ng lêi t©m sù. NÐt mÆt anh kh«ng vui. BiÕt lµm thÕ nµo ®­îc, cÇn ph¶i quan s¸t anh c¸i ®·. T«i tin r»ng chóng t«i ë cïng nhau còng lµ mét ph­¬ng ¸n cña c«ng an.

T«i thao thøc. Ph¶n bªn, anh b¹n tï ng©m th¬ :

LÇn nµy chÞ b­íc sang ngang,
Lµ tan c¶ giÊc méng vµng tõ ®©y.
R­îu hång em uèng cho say,
Vui lªn cïng chÞ vµi gi©y cuèi cïng
Råi ®©y sãng giã b·o bïng,
§Çy thuyÒn hËn chÞ lo kh«ng tíi bê.
MiÕu thiªng vông kÐn ng­êi thê
Nhµ h­¬ng khãi l¹nh chÞ nhê cËy em.
§ªm nay lµ tr¾ng ba ®ªm,
ChÞ th­¬ng th©n chÞ con chim l×a ®µn.
Mét vai g¸nh v¸c giang san,
Cßn vai n÷a g¸nh mu«n vµn nhí th­¬ng.
Lßng sÇu tãc rèi t¬ v­¬ng,
Em cßn cho chÞ l­îc g­¬ng lµm g× ?...

Trong tï t«i cßn nhiÒu lÇn ®­îc nghe ng­êi ta ng©m Lì B­íc Sang Ngang. Nh÷ng vÇn th¬ cña NguyÔn BÝnh(1) kh«ng hiÓu sao l¹i hîp víi t©m tr¹ng ng­êi tï ®Õn thÕ ? Còng lµ mét thø lì b­íc trong cuéc ®êi, mçi ng­êi mét c¸ch, ch¾c vËy.

Mçi ng­êi tï lµ mét sè phËn riªng, ch¼ng sè phËn nµo gièng sè phËn nµo. Mµ ch¼ng ph¶i ng­êi tï nµo còng cã nçi niÒm oan øc. HÇu hÕt hä ®Òu ph¹m téi ®èi víi x· héi vµ hä ®ang bÞ sèng c¸ch ly, bÞ trõng ph¹t xøng víi téi cña hä. Hä cã chung nçi buån cña kÎ c« ®¬n, bÞ giam cÇm trong c¸i chuång thó gièng c¸i chuång cña t«i vµ hä than thë nçi m×nh qua nh÷ng vÇn th¬ NguyÔn BÝnh.

NguyÔn BÝnh qua ®êi, theo ng­êi ta kÓ, vµo ®ªm trõ tÞch BÝnh Ngä (1966) trong mét hoµn c¶nh bi th¶m. Hµng xãm thÊy mÊy ngµy «ng kh«ng ra khái nhµ, b¸o c«ng an ®Õn ph¸ cöa vµo th× thÊy nhµ th¬ n»m chÕt cßng queo bªn chai r­îu uèng dë, trªn manh chiÕu r¸ch. Còng l¹i xãm giÒng chung tiÒn mua cho «ng cç v¸n méc vµ cïng nhau ®­a ch©n nhµ th¬ ®· ®Ó l¹i mét Lì b­íc sang ngang ®Õn n¬i an nghØ cuèi cïng. Héi Nhµ v¨n chØ ®­îc biÕt vÒ c¸i chÕt cña «ng sau khi «ng ®· må yªn m¶ ®Ñp.

T«i kh«ng cã h©n h¹nh quen biÕt NguyÔn BÝnh. Håi NguyÔn BÝnh lµm b¸o Tr¨m Hoa th× t«i ®ang ë Liªn X«. T«i chØ cã h©n h¹nh quen ThiÕt Vò, c¸n bé Së b¸o chÝ, ng­êi ®· ®¸nh NguyÔn BÝnh (theo nghÜa ®en, th­îng c¼ng ch©n h¹ c¼ng tay). Trong mét c¬n yªu §¶ng ¸c tÝnh, cho r»ng NguyÔn BÝnh d¸m chöi xá §¶ng, ThiÕt Vò ®· nÖn NguyÔn BÝnh mét trËn d÷ déi, ®Õn nçi c¸c b¸o ph¶i lªn tiÕng . KÓ chuyÖn cò ThiÕt Vò tá ra ©n hËn(2), anh nãi sau ®ã anh ®· xin lçi NguyÔn BÝnh.

Theo lêi ®ån, vµ theo nh÷ng lêi kÓ kh«ng râ rµng trong C¸t Bôi Ch©n Ai cña T« Hoµi, NguyÔn BÝnh chÕt ®i cßn ®Ó l¹i ®øa con trai. Tr­íc h«m chÕt, «ng bÕ con ra phè, cho kh«ng mét ng­êi qua ®­êng. Ng­êi xin ch¾c còng ch¼ng biÕt ng­êi cho lµ NguyÔn BÝnh. §øa bÐ sÏ lín lªn víi hä kh¸c tªn kh¸c, kh«ng biÕt nã lµ con nhµ th¬ d©n d· tuyÖt vêi, mét nhµ th¬ lín cña thi ca ViÖt Nam. Nh÷ng thiªn tµi th­êng giµu linh c¶m.NguyÔn BÝnh tiªn ®o¸n cuéc ra ®i cuèi cïng cña «ng sÏ diÔn ra trong nçi c« ®¬n bËc nhÊt mµ con ng­êi cã thÓ gÆp :

Ch©n b­íc h÷ng hê theo bãng lÎ,
Mét m×nh lµm c¶ cuéc ph©n ly.

TÝnh tõ ngµy khëi ®Çu vô ®¸nh Nh©n v¨n - Giai phÈm cho tíi nay lµ s¾p trän mét con gi¸p. Ph¶i ch¨ng lÞch sö trËn chiÕn h­ cÊu víi nh÷ng vÕt th­¬ng cã thËt ®· ®i ®­îc mét vßng ®Ó quay l¹i víi h×nh d¹ng kh¸c ?

Tr­íc ngµy bÞ b¾t kh«ng l©u t«i gÆp TrÇn DÇn(3). Anh gi¬ xe ®iÕu dø dø vµo mÆt t«i mµ ph¸n :

- Nµy, cÈn thËn ®Êy «ng nh¸ ! Nh×n ®©y nµy !

Anh chØ c¸i sÑo ë cæ, nã ®­îc NguyÔn S¸ng ghi l¹i trªn bøc ký häa bót s¾t trªn tê Nh©n V¨n, kû niÖm mét cuéc tù vÉn kh«ng thµnh.

V¨n Cao(4) khã chÞu víi TrÇn DÇn. Lý do : TrÇn DÇn trong khi tù kiÓm th¶o ®· ®ông tíi nhiÒu ng­êi, kÐo hä vµo cuéc víi anh, lµm cho hä ®iªu ®øng.

- Th»ng DÇn tiÕng thÕ mµ kh«ng cã gan. - V¨n Cao nãi - Míi bÞ ®¸nh ®· gôc, ®· ph¶n tØnh lung tung. Nã khai víi Tè H÷u r»ng V¨n Cao khuyªn tôi nã phôc xuèng mµ ®¸nh. Mµ m×nh cã nãi thÕ bao giê ®©u. M×nh ch¼ng chñ tr­¬ng ®¸nh ai. Th»ng v¨n nghÖ lµm v¨n nghÖ, th»ng chÝnh trÞ lµm chÝnh trÞ, mçi th»ng mçi viÖc. M×nh chØ b¶o tôi nã : lµm g× th× lµm, ph¶i tõ tõ, ph¶i ngã tr­íc ngã sau. §©u cã c¸i c©u phôc xuèng mµ ®¸nh...

V¨n Cao kÓ anh cã gÆp NguyÔn H÷u §ang (5), TrÇn DÇn, Hoµng CÇm, TrÇn Duy vµi lÇn thËt, nh­ng chØ bµn chuyÖn s¸ng t¸c, chuyÖn lµm b¸o, kh«ng ph¶i häp bµn chuyÖn chèng l·nh ®¹o.

Qua nh÷ng lÇn trß chuyÖn víi TrÇn DÇn, TrÇn Duy(6), vµ nh÷ng ng­êi kh¸c trong vô Nh©n v¨n - Giai phÈm, ®­îc nghe c¸c anh kÓ vÒ giai ®o¹n ®en tèi ®èi víi v¨n nghÖ sÜ vµ trÝ thøc nh÷ng n¨m 1956-1957, trong rÊt nhiÒu chi tiÕt rèi r¾m, bïng nhïng, c¸i thËt c¸i gi¶, c¸i ph¶i c¸i tr¸i, lÉn lén kh«ng biÕt ®©u mµ lÇn, t«i thÊy næi bËt lªn mét ®iÒu - nh÷ng nhµ l·nh ®¹o cña chóng ta rÊt giái xui nguyªn giôc bÞ. Sau trËn ®¸nh, hµng ngò v¨n nghÖ sÜ tan t¸c, ng­êi nä sî ng­êi kia, ng­êi nµy hËn ng­êi kh¸c, mäi ng­êi nãi xÊu nhau. Nghe mµ buån, mµ ng¸n cho thÕ th¸i nh©n t×nh.

T«i tin V¨n Cao, nh­ng t«i kh«ng nghÜ TrÇn DÇn hÌn(7). T«i biÕt chØnh huÊn lµ thÕ nµo. Trong kh«ng khÝ chØnh huÊn, con ng­êi cã thÓ bÞ biÕn ®æi do tù kû ¸m thÞ trong mét tËp thÓ tù kû ¸m thÞ, nh­ trong cuéc lªn ®ång. TrÇn DÇn, khi t©m thÇn ho¶ng lo¹n, l¹i bÞ xói giôc, cã thÓ bÞ ¸m thÞ r»ng V¨n Cao ®· nãi nh­ thÕ. Cßn V¨n Cao, trong t©m tr¹ng hËm hùc còng dÔ hiÓu nhÇm b¹n m×nh l¾m.

ThØnh tho¶ng l¾m t«i míi rÏ vµo th¨m TrÇn DÇn, vµo nhanh råi ®i ngay. Anh còng muèn thÕ, t«i ngåi l©u mét chót lµ anh giôc, sî nguy hiÓm cho t«i. Nhµ cÇm quyÒn nh×n anh nh­ con bÖnh suèt ®êi cã kh¶ n¨ng g©y ra l©y nhiÔm. T«i th× l¹i kh«ng thÊy ë anh bÊt kú sù nguy hiÓm nµo. Håi míi ë Liªn X« vÒ t«i th­¬ng TrÇn DÇn, t«i nghÜ m×nh may m¾n h¬n anh. B©y giê anh th­¬ng l¹i t«i, hãa ra anh cßn may m¾n h¬n t«i. D­êng nh­ TrÇn DÇn ®· thÊy tr­íc, b»ng trùc gi¸c, trËn ®ßn thï t«i sÏ ph¶i chÞu.

TrÇn DÇn Ýt nãi (hay bÞ ®¸nh nÆng qu¸ mµ thµnh Ýt nãi ?), cã khi ngåi c¶ buæi víi nhau anh chØ nãi vµi c©u tµo lao. Nãi cho ®óng, nãi th× vÉn nãi, nh­ng kh«ng bao giê cã chuyÖn vÒ mét ®Ò tµi cô thÓ, mµ lµ nh÷ng mÈu ®éc tho¹i cÇn cã hai ng­êi ®Ó thµnh ®èi tho¹i. T«i nhí mét h«m anh thñ thØ :"Nµy, m×nh còng ng­êi Nam §Þnh ®Êy, cËu ¹. C¸i vïng ®Êt thÞt nµy næi tiÕng v× nh÷ng v¨n tµi vµ nh÷ng kÎ bÊt phôc. E r»ng trong m¸u chóng ta cã c¶ hai thø." Anh hót thuèc lµo liªn tôc, tiÕng ®iÕu b¸t rßn tanh t¸ch vang trong c¨n phßng v¾ng lÆng. T«i tha hå mÇy mß nh÷ng mÈu b¶n th¶o v­¬ng v·i quanh c¸i ®iÕu, lÆng lÏ ®äc, thØnh tho¶ng l¹i giËt m×nh b¾t gÆp mét tia chíp chãi lßa trong ch÷ nghÜa cña anh. Nh­ng dï anh rÊt quan t©m tíi bé c¸nh cho ý nghÜ cña m×nh, t«i thÊy nh÷ng ý th¬ cña anh lu«n lu«n c¶m thÊy chËt chéi v­íng vÝu trong nh÷ng bé c¸nh c¸ch t©n. Chia tay, anh hái t«i :"CËu hiÓu m×nh muèn nãi g× chø ?". T«i gËt ®Çu. Nh­ng t«i ch¼ng hiÓu g× trong nh÷ng lêi ng¾n ngñi vµ lén xén cña anh, c©u tr­íc kh«ng ¨n nhËp víi c©u sau, ch­a nãi hÕt mµ ®· t­ëng nãi hÕt råi. NÕu anh muèn truyÒn t©m tr¹ng anh sang t«i b»ng ¸nh m¾t cña anh ®Ó t«i hiÓu t©m tr¹ng ®ã th× ®óng lµ t«i ®· hiÓu. T«i hiÓu vµ t«i buån. Buån cho anh. Buån cho t«i.

TrÇn DÇn th­¬ng t«i, muèn t«i häc ®­îc nÕt sî h·i. Nh­ anh ®· häc.

ThÕ hÖ chóng t«i bÊt h¹nh : chóng t«i ra ®êi trong th©n phËn n« lÖ, lín lªn trong khãi löa chiÕn tranh vµ tr­ëng thµnh trong nçi sî h·i c¸c ®ång chÝ.

T«i ch¹nh nghÜ ®Õn cha t«i. Giê nµy «ng ë ®©u ? Theo lêi ®ån th× «ng bÞ giam trong mét biÖt thù ®Çy ®ñ tiÖn nghi t¹i Hµ Néi. T«i kh«ng tin. Lêi ®ån kh«ng thÓ kiÓm chøng nä ch¾c h¼n do mét trung t©m cã chØ ®¹o tung ra. Còng nh­ trong nh÷ng viÖc ®åi b¹i kh¸c, c¸c nhµ l·nh ®¹o vÉn thÝch ch­ng ra bé mÆt tö tÕ - c¸c ®ång chÝ tuy cã sai lÇm khuyÕt ®iÓm thËt, nh­ng ®Òu lµ ng­êi cã c«ng víi c¸ch m¹ng, cho nªn c¸ch ®èi xö víi c¸c ®ång chÝ ph¶i kh¸c.

T«i lo cha t«i ®ªm nay l¹i bÞ c¬n ®au gan dµy vß. BÖnh gan lµ hËu qu¶ nh÷ng c¬n sèt rÐt rõng mµ «ng kiÕm ®­îc tõ tr¹i giam S¬n La cña Ph¸p. Nh­ng «ng cßn ®au ®ín h¬n bëi sù ®èi xö tµn nhÉn cña nh÷ng ®ång chÝ ngµy h«m qua.

Dßng suy t­ëng lan man dÉn t«i vÒ n¨m 1949, khi t«i b¾t ®Çu cuéc ®êi ng­êi lÝnh. Khi Êy t«i ch­a ®ñ m­êi s¸u tuæi. §Ó ®­îc nhËn vµo bé ®éi, t«i vµ mÊy ng­êi b¹n th©n rñ nhau nhÐt ®¸ vµo tói quÇn cho ®ñ c©n ®Ó v­ît qua cuéc s¸t h¹ch. Sóng sÝnh trong bé qu©n phôc kaki míi tinh do mÑ may cho, t«i ®øng vµo hµng ngò bé ®éi, lßng trµn ®Çy tù hµo. C¶ tr­êng ®æ ra tiÔn chóng t«i. MÑ t«i, n­íc m¾t l­ng trßng, giói cho t«i mÊy ®ång b¹c phßng khi t«i cÇn ®Õn. Sù s¨n sãc cña mÑ lµm t«i xÊu hæ. T«i vïng khái mÑ, ch¹y ®i. T«i ®· lµ anh bé ®éi cô Hå råi mµ mÑ cßn coi t«i nh­ bÐ báng l¾m.

Chóng t«i hµnh qu©n theo ®­êng Kim T©n, KiÓu, B¸i Th­îng, qua Nho Quan, gi÷a nh÷ng ®åi sim hoa tÝm cña H÷u Loan(8), qua nh÷ng rõng lau sËy cña Träng Høa, b»ng nh÷ng bµi th¬, bµi h¸t cña c¸c anh :B«ng lau ngËp ven ®åi. §©y ®åi x­a, ®©y rõng x­a in bãng c« nµng...ChiÒu ¬i, lóc chiÒu vÒ rùc n¾ng n­¬ng khoai, tr©u bß vÒ giôc mâ xa x«i, hìi chiÒu...

T«i nhí chuyÕn ®i gian nan v­ît ®­êng sè 6, ë qu·ng gi÷a hai bèt §ång BÕn vµ §ång B¸i gÇn L­¬ng S¬n. LÇn ®Çu t«i gi¸p mÆt víi c¸i chÕt hiÖn h×nh trong nh÷ng bé x­¬ng ng­êi tr¾ng hÕu trong cá rËm mµ nh÷ng tªn lÝnh míi chóng t«i ph¶i chói vµo ®ã ®Ó trèn ®¹n cèi ®Þch b¾n cÇm canh trong ¸nh hoµng h«n ¶m ®¹m.

T«i nhí ®ªm v­ît dèc Sèng Tr©u trªn ®­êng tõ Khu 3 lªn ViÖt B¾c trong m­a tÇm t·, trong ¸nh chíp xÐ r¸ch bãng tèi dµy ®Æc cña rõng giµ. Chóng t«i chÆt c©y lµm gËy chèng, ng­êi nä b¸m vµo ng­êi kia mµ ®i, mµ vÉn ng· oµnh o¹ch trªn triÒn dèc dùng ®øng. Lªn ®­îc ®Õn ®Ønh råi, b¾t ®Çu ®æ dèc th× t«i bÞ c¶m l¹nh. Run lÈy bÈy, t«i lo¹ng cho¹ng ng· sÊp mÆt vµo bïn, sÆc sôa. T«i cø n»m ®Êy, nhæ ph× ph× nh÷ng vèc bïn lîm giäng, cè hÕt søc cÊt m×nh lªn mµ kh«ng næi. Trªn l­ng t«i lµ c¸i ba l« sòng n­íc m­a, quanh bông t«i lµ c¶ yÕn g¹o chøa trong hai ruét t­îng, kÌm theo khÈu mót-c¬-t«ng(9) nÆng chÞch b¸m chÆt vµo vai. Bçng cã ai ®ã dõng l¹i bªn t«i, cói xuèng th¸o tõng thø trªn ng­êi t«i, th¸o hÕt, råi vùc t«i dËy. T«i luèng cuèng b¸m chÆt lÊy ng­êi Êy. Khi trªn ng­êi t«i kh«ng cßn vËt nÆng nµo, t«i thÊy t«i nhÑ bçng, nhÑ ®Õn møc t­ëng chõng trong kho¶nh kh¾c ®ã, kh«ng cßn g× gi÷ l¹i, t«i sÏ bay vôt lªn trªn bÇu trêi ®en kÞt. Mét ¸nh chíp lãe lªn, t«i nh×n thÊy anh M«n, trung ®éi tr­ëng cña t«i, ®ang «m chÆt t«i trong tay. Anh lÊy kh¨n lau mÆt cho t«i vµ d×u t«i ®i, trªn ng­êi anh chång chÊt gÊp ®«i träng l­îng hµng ngµy. T«i xÊu hæ v× sù kÐm cái cña m×nh, t«i n»ng nÆc ®ßi anh tr¶ t«i nh÷ng thø anh ph¶i mang ®ì t«i, anh nhÊt ®Þnh kh«ng nghe. "CËu sèt bõng bõng råi ®©y nµy, ®õng g¾ng thªm n÷a. §­êng ta ®i cßn dµi".

Cuéc c¸ch m¹ng nµy lµ c¸i g× vËy, khi ng­êi cña nã kh«ng cßn t×nh th­¬ng ? ChØ cÇn thÊy mét ®øa trÎ nh­ t«i trong mét ®ªm hµnh qu©n cùc khæ v× c¸ch m¹ng th«i ng­êi cã l­¬ng tri kh«ng nì ®èi xö víi nã thÕ nµy.

Mét tiÕng sÊm næ gÇn lµm t«i giËt m×nh. Thµnh bËt dËy, m¾t ®á ngÇu :

- C¸i g× thÕ ?

Mét tiÕng sÐt tiÕp theo lµm mµng nhÜ muèn r¸ch. Trong nh÷ng xµ lim bªn c¹nh nh÷ng ng­êi tï còng ®ång lo¹t tØnh giÊc. TiÕng ho hóng h¾ng. TiÕng ng­êi th× thµo. TiÕng n­íc tiÓu ch¶y vµo b«.

L¾ng nghe, t«i biÕt m×nh lÇm. Bªn ngoµi xµ lim cã ai ®ã ®ang ®Ëp rÇm rÇm vµo nh÷ng tÊm t«n, nh­ thÓ giËn d÷ nÐm chóng xuèng nÒn xi m¨ng. Nh÷ng tiÕng ®éng vang déi bªn trong nh÷ng bøc t­êng xµ lim lµm chóng t«i t­ëng lµ sÊm sÐt.

TiÕng ®éng ch¸t chóa võa lÆng ®i th× l¹i ®Õn tiÕng bÐc-giª tru lªn tõng håi. Th× ra cã mét con chã ®­îc th¶ vµo khu nµy. Nã lång lén ®ßi ra. Mäi lèi ra ®Òu ®ãng, nã nh¶y chåm chåm lªn nh÷ng tÊm t«n xÕp nghiªng ngoµi s©n.

- Qu¸i l¹, sao hä l¹i th¶ chã vµo ®©y nhØ ?

Thµnh ngåi h¼n dËy, lÈm bÈm. Anh chËm ch¹p vª rÊt l©u mét ®iÕu thuèc lµo.

Con chã l¹i tru lªn mét håi dµi, nh­ tæ tiªn nã tõng tru nh­ thÕ trong nh÷ng rõng th¼m nguyªn khai. T«i biÕt ch¾c ®ã lµ mét con bÐc-giª. Nh÷ng n¨m l©u råi, khi gia ®×nh t«i cßn ë phè Nhµ R­îu, ®ªm ®ªm t«i vÉn nghe tiÕng nh÷ng con bÐc-giª tru lªn tõng håi nh­ thÕ tõ nh÷ng chuång s¾t còi s¾t cña Nhµ th­¬ng Chã ë ®Çu Lß §óc.

- Buæi chiÒu nghe cã tiÕng ng­êi ta xÕp g× lo¶ng xo¶ng bªn ngoµi m×nh ®· nghi nghi - Thµnh nãi - M×nh nghÜ : x­ëng thî cßn réng ch¸n, hä xÕp nguyªn liÖu vµo ®©y lµm g× ? Lóc ®i cung «ng cã thÊy g× ngoµi s©n kh«ng ?

- T«i kh«ng ®Ó ý.

- Lóc vÒ còng kh«ng ?

T«i gËt ®Çu.

Chóng t«i kh«ng ngñ l¹i ®­îc. Thµnh hót thuèc lµo. §iÕu thuèc ®Çu tiªn sau giÊc ngñ lµm anh say dói dôi. T«i sî anh ng· xuèng sµn nh­ng anh chØ ®¶o ®ång ®¶o ®Þa mét håi råi tØnh.

- H«m nay «ng ®i cung ch¾c cã chuyÖn kh«ng b×nh th­êng ?

- Lµ thÕ nµo ?

- Cã c¨ng kh«ng ?

- Còng nh­ mäi khi.

- Kh«ng x¶y ra c·i cä g× ?

T«i kh«ng muèn kÓ cho Thµnh nghe chuyÖn t«i lµm cho Huúnh Ngù tøc tèi. Nh­ng t«i còng kh«ng muèn nãi dèi.

- Nãi cho ®óng, còng kh«ng ®­îc ªm dÞu cho l¾m.

- ThÕ th× hiÓu råi. - Thµnh c­êi - Con chã ®­îc ®­a vµo ®©y lµ cã tÝnh to¸n c¶ ®Êy, «ng b¹n ¹. C¶ nh÷ng tÊm t«n n÷a. Ng­êi ta ch¬i «ng ®©m ra ch¬i lu«n tôi t«i, tÖ qu¸ !

T«i c­êi g»n :

- TÖ g× ? Chã m¸ Êy th× cã !

- Th©y kÖ, nghÜ lµm ®Õch g× ! - Thµnh dïng hai tay vuèt r©u nh­ tÝn ®å ®¹o Håi - Coi nh­ chuyÖn vÆt ®i. ¤ng biÕt ch¬i cê kh«ng ?

T«i l¾c ®Çu. VÒ c¸i kho¶n cê b¹c t«i ®Æc c¸n mai. T«i kh«ng biÕt ch¬i bÊt cø thø g×. Cña ®¸ng téi, håi cßn nhá t«i cã biÕt ch¬i tam cóc. Nh­ng tam cóc kh«ng ®­îc coi lµ bµi b¹c. TrÎ con nhµ quª ®øa nµo mµ kh«ng biÕt ch¬i tam cóc. Nh÷ng ngµy TÕt trÎ con cã tiÒn mõng tuæi, chóng ch¬i tam cóc ®Ó tËp lµm ng­êi lín. Ng­êi lín quª t«i mª ®ñ mäi thø bµi b¹c, tõ xãc ®Üa cho tíi tæ t«m. NhÊt lµ c¸nh l¸i gç. Rêi quª h­¬ng lªn rõng lµm thuª, giµu lªn th× më lèi, trë thµnh l¸i. Nh÷ng «ng l¸i gç lµm nhµ trªn bÌ, tµi s¶n cãp nhÆt ®­îc trong nhiÒu n¨m, ®¸nh tæ t«m tµi bµn suèt con ®­êng lªnh ®ªnh vÒ xu«i, ®¸nh cho tíi nh½n tói, cho tíi khi trë thµnh anh ch©n sµo cho mét l¸i kh¸c, trªn con bÌ tr­íc kia lµ cña m×nh.

Thµnh ng¸p trÑo quai hµm, nãi :

- Ngµy tï nhiÒu khi dµi ¬i lµ dµi. Råi t«i sÏ d¹y «ng ch¬i cê cho khu©y kháa. «ng míi vµo ch­a biÕt chø sèng trong xµ lim nhiÒu lóc mÖt l¾m. Ph¸t ®iªn lªn ®­îc. Ch¬i cê còng vîi ®i ®­îc mét phÇn. Nh­ng ch¬i mét m×nh th× ch¸n...

Con chã l¹i tru lªn. Nã chØ ngõng tõng l¸t khi qu¸ mÖt.

T«i ®Þnh bông h«m sau t«i sÏ ph¶n kh¸ng chuyÖn nµy. Hä muèn hµnh t«i th× cø viÖc hµnh, nh­ng kh«ng ®­îc lµm khæ l©y ng­êi kh¸c.

- Hä còng ®· ch¬i anh thÕ nµy ? - t«i hái.

- Kh«ng ph¶i y nh­ thÕ. Hä cã nhiÒu bµi b¶n. Víi mçi ng­êi mçi kh¸c. - Thµnh löng l¬ - M×nh cø ph¶i tØnh t¸o, tïy c¬ mµ øng biÕn. §· ë trong tay ng­êi ta råi nhÊt cö nhÊt ®éng ®Òu ph¶i c©n nh¾c. Còng ch¼ng nªn g©y sù víi hä lµm g×...

Cø rØ r¶ nh­ thÕ, Thµnh cho t«i rÊt nhiÒu kiÕn thøc bæ Ých cho ®êi tï cña t«i sau nµy.

- §· nãi g× th× cø thÕ mµ nãi, tr­íc sao sau vËy, kÎo hä hµnh cho tíi sè ®Êy. L¹i n÷a, nãi vÒ m×nh th× lì miÖng cßn ®­îc - m×nh lµm m×nh chÞu. Lì lêi lµm h¹i ng­êi kh¸c th× ©n hËn c¶ ®êi. Trong mét vô ¸n ng­êi ta chó träng nhÊt c¸i anh ®Çu vô. Víi ng­êi cã liªn quan hä nhÑ nhµng th«i. Còng cã khi kh«ng bÎ g·y ®­îc ng­êi ®Çu vô, hä ®«n ng­êi kh¸c lªn thay...

Thµnh n»m xuèng. L¸t sau t«i ®· nghe anh ng¸y khe khÏ. Con chã vÉn cø thÕ, thØnh tho¶ng nã l¹i tru lªn mét håi, giäng mçi lóc mét yÕu. Nã thÊm mÖt, nã tuyÖt väng, hay lµ chóng t«i ®· quen víi nçi tuyÖt väng cña nã, t«i kh«ng râ.

T«i tËp trung t­ t­ëng vµo mét ®iÓm trong h­ v«, cè t¸ch m×nh khái nh÷ng ý nghÜ vÈn v¬, thë ®Òu ®Òu theo ph­¬ng ph¸p khÝ c«ng.

(1) (1918-1966) Nhµ th¬ d©n d· rÊt næi tiÕng víi c¸c tËp Lì B­íc Sang Ngang, H­¬ng Cè Nh©n, M­êi Hai BÕn N­íc... §o¹n ng­êi tï ng©m cã kh¸c víi nguyªn b¶n cña nhµ th¬.

(2) Trong cuèn C¸t Bôi Ch©n Ai T« Hoµi cã nãi tíi viÖc tê Tr¨m Hoa cña NguyÔn BÝnh ®­îc mua giÊy do Nhµ n­íc cung cÊp, khiÕn ng­êi ®äc nghÜ r»ng tê Tr¨m Hoa lµ do §¶ng Lao déng ViÖt Nam chñ tr­¬ng, mµ NguyÔn BÝnh lµ ng­êi thùc hiÖn, ®Ó ®èi phã víi phong trµo ®ßi tù do, d©n chñ cña v¨n nghÖ sÜ, trÝ thøc håi Êy. T«i cho r»ng kh«ng ph¶i. NÕu NguyÔn BÝnh lµm b¸o theo chØ thÞ cña §¶ng th× ë Së B¸o chÝ nh÷ng c¸n bé cì ThiÕt Vò ph¶i ®­îc biÕt, vµ nh­ thÕ vô ThiÕt Vò ®¸nh NguyÔn BÝnh khã cã thÓ x¶y ra. Trong nh÷ng lÇn gÆp ThiÕt Vò t«i kh«ng thÊy ThiÕt Vò nãi ®Õn mét chuyÖn nh­ vËy.

(3) (1926-1996) Nhµ th¬ c¸ch t©n, t¸c gi¶ tËp th¬ Ta NhÊt §Þnh Th¾ng, tiÓu thuyÕt Ng­êi Ng­êi Líp Líp, mét trong nh÷ng nh©n vËt bÞ coi lµ ®øng ®Çu nhãm Nh©n v¨n - Giai phÈm.

(4) Nh¹c sÜ, nhµ th¬, häa sÜ næi tiÕng (1923-1995), t¸c gi¶ TiÕn Qu©n Ca, mét bµi h¸t rÊt phæ biÕn trong nh÷ng ngµy næ ra cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, ®­îc chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®Ò xuÊt vµ Quèc Héi n­íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa chän lµm quèc ca. Sinh thêi «ng bÞ chÝnh quyÒn b¹c ®·i v× nh÷ng t­ t­ëng tù do, d©n chñ.

(5) NguyÔn H÷u §ang (1913), tham gia c¸ch m¹ng n¨m 1929, n¨m 1930 bÞ b¾t, ra tßa n¨m 1931, nh­ng v× nhá tuæi nªn chØ bÞ qu¶n thóc. Tham gia MÆt trËn D©n chñ §«ng D­¬ng, viÕt b¸o Ngµy Míi, Thêi B¸o vµ c¸c b¸o Tin Tøc, §êi Nay do §¶ng Céng s¶n §«ng D­¬ng chØ ®¹o, tham gia Héi truyÒn b¸ quèc ng÷ cïng Vâ Nguyªn Gi¸p, §Æng Thai Mai. §¶ng viªn céng s¶n tõ n¨m 1943, n¨m 1945 lµ thø tr­ëng Bé Thanh niªn. N¨m 1956 bÞ kÕt ¸n 15 n¨m tï. M·n h¹n, cßn bÞ qu¶n thóc 20 n¨m.

(6) Nhµ th¬ TrÇn DÇn, nhµ th¬ Hoµng CÇm, häa sÜ TrÇn Duy lµ mÊy nh©n vËt ®­îc nãi tíi nhiÒu nhÊt trong vô Nh©n v¨n - Giai phÈm. TrÇn DÇn ®­îc coi nh­ ng­êi ®øng ®Çu nhãm Nh©n v¨n - Giai phÈm, ng­êi ph¸t ng«n cña bé phËn trÝ thøc ®ßi chia quyÒn l·nh ®¹o víi §¶ng.

(7) Theo mét sè nh©n chøng, TrÇn DÇn lµ ng­êi kh«ng biÕt sî, TrÇn DÇn kh«ng hÌn. C©u phôc xuèng mµ ®¸nh lµ do Hoµng CÇm ph¸t ra, nh­ng TrÇn DÇn ®· "g¸nh" cho Hoµng CÇm.

(8) Nhµ th¬, rÊt næi tiÕng víi bµi "Mµu tÝm hoa sim".

(9) Sóng tr­êng Ph¸p.