Theo dâi ®­êng ®i cña mét cuèns¸ch xem nã h×nh thµnh nh­ thÕ nµo tõ nh÷ng dßng®Çu tiªn ®«i khi còng thó vÞ ch¼ng kÐm g× ®äcmét cuèn s¸ch.

T«i b¾t ®Çu viÕt cuèn s¸chnµy tõ mïa hÌ n¨m 1985, t¹i Sµi Gßn.

Sau khi ®­îc ra tï t«i h¸o høcmuèn vµo ngay thµnh phè mµ ®Þa danh cña nã l«i cuènt«i tõ tuæi th¬ bëi nh÷ng c©u chuyÖn cña ng­êilín, bëi cuèn C« G¸i B×nh Xuyªn cña Hå DzÕnh,nh­ng vµo n¨m 1976, mét n¨m sau khi ®Êt n­íc thèngnhÊt d©n hai miÒn vÉn ch­a ®­îc tù do ®i l¹i.NhiÒu ng­êi miÒn B¾c muèn vµo Nam ph¶i mua giÊyphÐp, th­êng lµ giÊy gi¶, ®Ó ®i. T«i kh«ngthÓ ®i theo c¸ch Êy ®­îc. Ng­êi b×nh th­êng cãbÞ b¾t v× dïng giÊy tê gi¶ th× còng kh«ng ®Õnnçi bÞ giam l©u, chø t«i mµ r¬i vµo tay nhµ cÇmquyÒn víi téi Êy th× rÇy rµ l¾m, t«i cã thÓbÞ b¾t l¹i. Nh÷ng ng­êi tï ®­îc tha trong vô"nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng" vÉn bÞ qu¶n thóctheo lÖnh miÖng cña Lª §øc Thä, cña TrÇnQuèc Hoµn vµ cña nh÷ng cÊp trªn nµo kh¸c kh«ngbiÕt. C«ng an ®Þa ph­¬ng nãi, kh«ng gi¶i thÝch,víi ngãn tay trá chØ lªn trêi : "Trªn lÖnh nh­vËy ! C¸c anh cã muèn ®i ®©u ph¶i xin phÐp".

Nhê sù gióp ®ì cña anh Mai Léc(1), tr­íc c«ng t¸c cïng t«i ë ViÖtB¾c, t«i ®­îc Côc §iÖn ¶nh cÊp cho mét c«nglÖnh ®i vµo Nam c«ng t¸c. Lóc Êy ®· lµ th¸ng 12n¨m 1979.

§ã lµ chuyÕn ®i nhí ®êi,rÊt vÊt v¶ tõ viÖc xin cÊp Th«ng hµnh thay cho Chøngminh nh©n d©n mµ t«i ch­a cã, tíi viÖc mua vÐ m¸ybay. Vµo tíi tËn Chî BÕn Thµnh råi t«i míi tin lµm×nh kh«ng bÞ c¶n l¹i.

Cuéc sèng ë Sµi Gßn kh¸c xa cuécsèng ë miÒn B¾c, mÆc dÇu Sµi Gßn 1979 ®· kh«ngcßn gièng thêi nã lµ "hßn ngäc minh ch©u trongá §«ng". ChÕ ®é tem phiÕu ®· ®­îc ¸pdông. B÷a c¬m cña d©n chóng ®· ph¶i ®én bo bo, ch¼ngkh¸c g× ë Hµ Néi. Nh­ng Sµi Gßn vÉn sÇm uÊt, vÉnnhén nhÞp, vÉn cè g¾ng ®Ó cã cuéc sèng riªng, chøkh«ng sèng theo chØ thÞ. Thµnh thö nÕu gäi c¶nhSµi Gßn 1979 lµ tiªu ®iÒu th× kh«ng biÕt ph¶igäi c¶nh Hµ Néi b»ng g× cho ®óng.

Ng­êi Hµ Néi tiÕp tôc vµoSµi Gßn k×n k×n khu©n ra tivi, tñ l¹nh vµ tr¨m thø bµd»n kh¸c. Nh÷ng ng­êi lÝnh chiÕn th¾ng leo lªn xet¶i trë vÒ miÒn B¾c víi c¸i ba l« lÐp kÑp, bªnngoµi lñng l¼ng mét con bóp bª xÊu nh­ ma lem. C¸n béSµi Gßn nhËn xÐt r»ng thÞ tr­ëng Sµi Gßn, «ng Vâ V¨nKiÖt(2),rÊt muèn ®­a Sµi Gßn lªn, nh­ng Trung ­¬ng k×m l¹i,kh«ng muèn Sµi Gßn v­ît Hµ Néi xa qu¸. Dï vËy, chÝnhs¸ch Nhµ n­íc khi vµo tíi miÒn Nam còng bít kh¾cnghiÖt vµ Sµi Gßn vÉn cø lµ mét thµnh phè dÔchÞu.

V× lÏ ®ã n¨m 1983, ®­îc b¹nbÌ ë Sµi Gßn khuyÕn khÝch t«i chuyÓn c¶ gia®×nh vµo ®©y, n¬i chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng ®èixö víi d©n chóng Ýt khe kh¾t h¬n so víi Hµ Néi gÇnmÆt trêi. T«i biÕt ®­a gia ®×nh vµo Sµi Gßn lµliÒu, v× chóng t«i kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã hékhÈu. NhiÒu ng­êi can t«i ®õng phiªu l­u, ®i nh­thÕ t«i tù ®Æt m×nh vµo thÕ kÑt, ng­êi ta b¾tn¹t thÕ nµo còng ph¶i chÞu. Nh­ng t«i ®· quyÕt®i lµ ®i.

May cho t«i, do ý thøc ®­îcth©n phËn m×nh mµ thËn träng lêi ¨n tiÕng nãi,cho nªn kh«ng x¶y ra chuyÖn g×. Trong c¸c v¨nnghÖ sÜ Sµi Gßn cò t«i chØ gÆp gì nh¹c sÜ TrÞnhC«ng S¬n, nhµ v¨n Vò H¹nh, nhµ b¸o NguyÔn Nguyªn, mÊyanh ®¹o diÔn sèng d­íi chÕ ®é cò nay ®ang lµm choX­ëng phim Gi¶i phãng : Lª Hoµng Hoa, Bïi S¬n Du©n, LªTr¸c, Ng« Anh Giang...Hä lµ nh÷ng ng­êi cã häc,cã tay nghÒ, nh­ng lóng tóng kh«ng biÕt dïng tµin¨ng cña m×nh thÕ nµo trong hÖ thèng kh¸iniÖm hoµn toµn kh¸c.

MÊy n¨m nay nghe nãi chuyÖn hékhÈu kh«ng cßn khe kh¾t nh­ tr­íc, chØ trong tr­ênghîp ®Æc biÖt, khi cÇn ¸p dông víi ai ®ã ng­êi tamíi l¹i gië nã ra, coi nh­ nã vÉn tån t¹i. Trong nh÷ngn¨m 80 hé khÈu lµ vÊn ®Ò rÊt gay go. NghÜ l¹i c¸ith©n kh«ng hé khÈu håi Êy ph¶i chÞu lôy thÕ nµomµ ín.

Nh©n tiÖn còng ph¶i nãi r»ngc¸ch qu¶n lý d©n b»ng hé khÈu kh«ng ph¶i s¸ngkiÕn cña nh÷ng ng­êi ph¸t-xÝt vµ nh÷ng ng­êi céngs¶n. Nã do Th­¬ng qu©n VÖ ¦ëng, t­íng quèc thêiTÇn HiÕu-c«ng nghÜ ra(3). TÇn HiÕu-c«ng mÊt, th¸i tö lªnng«i, sai ng­êi b¾t Th­¬ng qu©n VÖ ¦ëng. Th­¬ngqu©n bá trèn. Tíi mét thµnh nä, muèn vµo nhµträ, ng­êi nhµ trä kh«ng biÕt ®ã lµTh­¬ng qu©n, nãi :"Theo phÐp cña Th­¬ng qu©n, chong­êi kh«ng cã giÊy chøng nhËn (giÊy chøng minh) tróngô th× bÞ liªn lôy". Th­¬ng qu©n thë dµi mµr»ng :"Than «i ! C¸i tÖ h¹i cña kÎ lµm ph¸plÖnh ®Õn nh­ thÕ ­ ! (Sö ký, T­ M·Thiªn). Cã s¸ch viÕt Th­¬ng qu©n bÞ b¾t, ®em xötr¶m. D©n chóng c¨m giËn Th­¬ng qu©n ®Õn nçihåi trèng hµnh quyÕt ch­a døt th× trªn ph¸p tr­êngchØ cßn l¹i mét vòng m¸u - b¸ch tÝnh mçi ng­êimét dao µo µo x«ng vµo xÎo thÞt «ng mang vÒ ¨n choh¶ giËn.

Theo "luËt" hé khÈu cñaViÖt Nam (mµ ë mäi n­íc x· héi chñ nghÜa kh¸ccòng thÕ), mçi ng­êi d©n ph¶i ®¨ng ký c­tró t¹i mét ®Þa ph­¬ng. Tªn anh ta ®­îc ghi vµo métcuèn sæ gäi lµ sæ hé khÈu. Con anh ta ra ®êi sÏ®­îc ghi vµo ®ã, gäi lµ nhËp hé khÈu. Nhµ cãng­êi chÕt ph¶i khai ngay víi chÝnh quyÒn ®Óxin c¾t hé khÈu. Muèn thay ®æi chç ë ph¶i xin c¾tquyÒn c­ tró ë n¬i cò råi xin quyÒn c­ tró ën¬i míi, gäi lµ chuyÓn hé khÈu. Xin ®i, c¾t hékhÈu, th× dÔ. Xin ®Õn, gäi lµ nhËp hé khÈu,míi khã, nhÊt lµ nhËp vµo nh÷ng thµnh phè lín. C¸n bévµo ë h¼n Sµi Gßn c«ng t¸c d¨m b¶y n¨m råi ch­a®­îc nhËp hé khÈu lµ chuyÖn th­êng. Vî t«i lµmét tr­êng hîp nh­ thÕ. Lµm viÖc t¹i Sµi Gßntõ 1983 cho tíi 1991, vÒ h­u råi vÉn ch­a ®­îcnhËp hé khÈu. Mµ ®©y kh«ng ph¶i r¾c rèi do ngµnh c«ngan. Cßn mét c¬ quan khã hiÓu n÷a, ch¾c h¼n b¾tch­íc m« h×nh Trung Quèc, tªn lµ Ban tæ chøc chÝnhquyÒn. Nã còng lµm c¸i viÖc duyÖt hé khÈucho c¸n bé.

May m¾n lµm sao, ngay trong lÇn®Çu tíi Sµi Gßn t«i l¹i lµm quen ®­îc víi mét anhc«ng an trÎ cã m¸u v¨n ch­¬ng vµ h¬n thÕ, cã quanhÖ th©n t×nh víi c¸c vÞ l·nh ®¹o C«ng an thµnhphè. BiÕt hoµn c¶nh t«i khã kh¨n, anh b¹n nh­êngcho t«i mét c¨n hé hai phßng. Anh cã vµi chç nh­thÕ trong thµnh phè.

§ã lµ chuyÖn sau. Håi míi®­a vî con vµo t«i ë nhê lÇu hai nhµ biªn kÞch Th¸iHång t¹i sè nhµ 65 ®­êng NghÜa Thôc, quËn 5.

Th¸i Hång tr­íc cïng lµm b¸o¶nh ViÖt Nam víi t«i. Chóng t«i cã mét t×nh b¹n kúcôc, c·i nhau mét trËn rÊt d÷ råi míi th©n nhau. Lµc¸n bé miÒn Nam tËp kÕt, ®Õn n¨m 1965 Th¸iHång ®­îc chän ®i B. Khi c¸i gäi lµ cuéc ®Êutranh gi÷a hai ®­êng lèi næ ra, Th¸i Hång còng cãý kiÕn ng­îc nh­ t«i, còng ®­îc chôp mét c¸imò xÐt l¹i. May cho anh, nã kh«ng ph¶i lo¹i mò lín, chonªn viÖc xÐt cho ®i B tuy cã chËt vËt, råi còng qua.Håi Êy phµm ai lµ c¸n bé tËp kÕt ®Òu nhao lªn®ßi vÒ Nam. Kh«ng khÝ ngét ng¹t vµ cuéc sèng khãkh¨n ë miÒn B¾c lµm ng­êi ta ngÊy ®Õn tËn cæ.Trong hoµn c¶nh chiÕn tr­êng, chuyÖn xÐt ®i xÐtl¹i kh«ng ph¶i chuyÖn quan träng, nh­ng anh còngvÉn c¶m thÊy bÞ chó ý. Ban tæ chøc Trung ­¬ng ®·dÆn, ng­êi ta ph¶i c¶nh gi¸c víi anh, (bän xÐt l¹ilµ dÔ theo ®Þch l¾m). Nhê ®­îc "b¶o vÖ",kh«ng cã dÞp cä x¸t víi ®Þch ë cù ly gÇn ®Ócã thÓ bÞ b¾t, Th¸i Hång vÒ tíi Sµi Gßn hoµntoµn lµnh lÆn, kh«ng mét vÕt x©y x¸t.

Tin t«i bÞ b¾t ®Õn víi Th¸iHång khi anh ®ang ë trong s×nh lÇy §ång Th¸p M­êi. AnhhiÓu t«i, kh«ng tin t«i lµm ®iÒu g× quÊy, anhcòng hiÓu ®¸m l·nh ®¹o Trung ­¬ng, anh xãt xa chot«i. ChÝnh anh còng sî sÏ bÞ mét viªn ®¹n tõ phÝa saul­ng. May cho anh, chuyÖn ®ã ®· kh«ng x¶y ra. GÆpl¹i nhau gi÷a Sµi Gßn gi¶i phãng chóng t«i mõng hÕtlín, nh­ ng­êi sèng sãt qua trËn dÞch.

N¬i ë míi cña t«i n»m trªn lÇu6 mét cao èc gÇn chî BÕn Thµnh cã tªn lµ c­ x¸NguyÔn Th¸i B×nh. C­ x¸ ®Çy ¾p d©n, ån µo nh­ tæ ongbß vÏ. Nã vèn lµ mét kh¸ch s¹n võa míi x©y xong ch­akÞp khai tr­¬ng th× chñ ®· bá ch¹y ra n­íc ngoµi,th¸ng 4 n¨m 1975.

Anh c«ng an nhµ b¸o giíi thiÖut«i víi anh c«ng an hé khÈu, cßn gäi lµ c«ng an khuvùc, mét ng­êi NghÖ An hiÒn lµnh, vui tÝnh, d¸ngthÊp tÌ, trßn nh­ h¹t mÝt. D­íi quyÒn cai qu¶n cñaanh c«ng an nµy lµ c¸i c­ x¸ nãi trªn. Anh s½n sµnggióp ®ì mäi ng­êi chót Ýt ®Ó nhËn quµnhiÒu nhiÒu. Nh÷ng ng­êi ë chui hå hëi biÕuxÐn anh nh÷ng mãn quµ, theo ng«n ng÷ ph¸p lýViÖt Nam lµ trªn møc t×nh c¶m. Vî t«i, víi t­ c¸chbé tr­ëng Bé Ngo¹i giao gia ®×nh, rÊt biÕt c¸ch thuxÕp ®Ó gi÷ mét quan hÖ tèt ®Ñp víi anhc«ng an khu vùc, nhê ®ã mµ anh quªn ®i cho chóng t«isù ë chui. V¶ l¹i, ch¼ng riªng gia ®×nh t«i, trong c­x¸ cßn khèi ng­êi ë chui kh¸c.

Lßng tèt cã c¸i gi¸ cña nã. Nhêlßng biÕt ¬n cña d©n chóng ë chui ch¼ng mÊy chècanh c«ng an khu vùc ®· lµm chñ mét ng«i nhµ nho nhági÷a trung t©m thµnh phè. Anh ®­a ®­îc c¶ nhµ vµoSµi Gßn, më mét tiÖm ch¬i bi-da cho c¶ ng­êi línlÉn trÎ con, thu nhËp nghe nãi còng kh¸.

§Ó tá lßng c¶m ¬n anh c«ngan nhµ b¸o ®· v× duyªn nî v¨n ch­¬ng mµ cho t«i métchç tró ngô, t«i trÇn lùc gióp anh viÕt vµikÞch b¶n ®iÖn ¶nh, mÊy truyÖn ng¾n h×nh sù,tÊt c¶ ®Òu tÇm phµo trõ mét tiÓu thuyÕtvÒ tªn t­íng c­íp næi tiÕng mét thêi ®­îcxuÊt b¶n víi sè l­îng lín vµ b¸n ch¹y. Anh ®­îc vµoHéi Nhµ v¨n, ®­îc «ng bé tr­ëng mêi c¬m vµ vçvai.

ThÕ lµ cuèi cïng trong cuécsèng tha h­¬ng t«i ®· cã ®iÒu kiÖn t¹o ra métgãc riªng cho c¸i gia ®×nh téi nghiÖp cña t«i. Vît«i mõng ch¶y n­íc m¾t. LÇu 6 tuy cao thËt, bï l¹i nãrÊt m¸t. T«i chui vµo phßng trong, ®ãng cöa l¹i, cÆmcôi mæ cß trªn c¸i m¸y ch÷ Olympia míi tinh mµ vî t«imua cho sau nhiÒu ngµy chèng cù kÞch liÖt víinçi tiÕc rÎ nh÷ng ®ång tiÒn ®Çu tiªn dµnhdôm ®­îc.

Vî t«i rôt rÌ khuyÕn khÝcht«i thùc hiÖn ý ®Þnh. Rôt rÌ v× vî t«i vÉnch­a hÕt sî t«i sÏ bÞ b¾t ®i lÇn n÷a. Bµi häcmµ chóng t«i thu ®­îc qua vô b¾t bí n¨m 1967 lµ ëViÖt Nam con ng­êi kh«ng cã quyÒn g× hÕt.

Th¸ng 10 n¨m 1981 Hoµng Minh ChÝnhbÞ c¸c ®ång chÝ cña anh b¾t lÇn thø hai. Anh bÞ b¾tv× c¶ gan ®ßi "khëi tè c«ng d©n Lª §øc Thäph¹m téi l¹m dông chøc quyÒn h·m h¹i ng­êi v«téi, chµ ®¹p nh÷ng quyÒn tù do d©n chñ cña nh©nd©n".

Theo lÖnh cña Lª §øc Thä,ûy ban nh©n d©n tØnh H¶i H­ng ra quyÕt ®Þnh sè272 tËp trung c¶i t¹o ®èi víi Hoµng Minh ChÝnh.QuyÕt ®Þnh nµy ra sau khi Hoµng Minh ChÝnh ®· bÞb¾t råi, víi ngµy th¸ng ®Æt ng­îc.

Ai còng biÕt Hoµng Minh ChÝnhmang hé khÈu Hµ Néi, nh­ vËy ng­êi ký quyÕt®Þnh ph¶i lµ chñ tÞch Hµ Néi míi ®óng. Lª §øcThä lo b¸c sÜ TrÇn Duy H­ng cøng ®Çu kh«ng chÞuký mét lÖnh b¾t l¨ng nh¨ng ch¨ng ? Hay ThänghÜ ë ViÖt Nam kh«ng cã viÖc g× kh«ng thÓlµm ®­îc ? Th× ®Êy, Thä cã ë trong qu©n ngò ngµynµo ®©u, cø kh¬i kh¬i øng cö vµ kh¬i kh¬i tróng cö®¹i biÓu ®¶ng trong qu©n ®éi mçi lÇn §¹i héi§¶ng ®Êy th«i.

Thanh g­¬m Damocles vÉn treo l¬löng trªn ®Çu nh÷ng tªn tï"xö lý néibé".

T«i biÕt con m¾t ®a nghi cñanhµ cÇm quyÒn ch­a rêi khái t«i chõng nµo t«i ch­alµm cho hä tin ®­îc r»ng t«i ®· sî, t«i xa l¸nhchÝnh trÞ. Hä ®· ®­îc thÊy t«i ®óng nh­ hämuèn. T«i chØ ®Õn víi nh÷ng tæ hîp s¶n xuÊt,nh÷ng nhµ bu«n, t«i lao vµo kiÕm tiÒn. ChÕt¹o c¸i mÆt n¹ kh«ng khã. ChØ cÇn ph¶i gi÷ m×nh,kh«ng ®Ó cho mµn kÞch thµnh sù thËt.

Cha t«i còng ®­îc phÐp vµo ch¬ivíi con ch¸u trong Nam. Tr­íc chØ cã m×nh mÑ t«i ®­îcphÐp th«i. Xin nh¾c l¹i thªm mét lÇn r»ng lÖnh cÊmtù do ®i l¹i ®èi víi nh÷ng ng­êi dÝnh d¸ng tíi vô"nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng" chØ lµ lÖnhmiÖng, chóng t«i chØ ®­îc nghe phæ biÕn chøkh«ng ®­îc ®äc. Cã nghÜa lµ b©y giê cã nãi rachuyÖn nµy, nhµ cÇm quyÒn vÉn cã thÓ chèibay chèi biÕn, cã khi cßn vu cho t«i dùng chuyÖncòng nªn. Anh TrÇn §Ünh, biªn tËp viªn b¸o Nh©n d©n,tuy kh«ng bÞ b¾t, nh­ng bÞ buéc vÒ h­u non v× cãquan ®iÓm xÐt l¹i, thËm chÝ kh«ng ®­îc phÐp bayvµo Sµi Gßn ®Ó ®­a tang cha.

Chóng t«i chØ b¾t ®Çu thÊy dÔthë khi ë Liªn X« d©ng lªn lµn sãng glasnost (c«ng khai)cïng víi chñ tr­¬ng perestroika (x©y dùng l¹i) do tængbÝ th­ Mikhail Gorbachov(4)khëi x­íng. Nã trïng hîp víi thêi kú hËu Lª DuÈn,thêi kú cuéc tranh chÊp ng«i vÞ tæng bÝ th­ gi÷a ñyviªn Bé ChÝnh trÞ Lª §øc Thä vµ quyÒn tæng bÝth­ Tr­êng Chinh diÔn ra quyÕt liÖt tr­íc §¹ihéi VI (12/1986).

Lª §øc Thä, ng­êi thiÕtkÕ kiªm ®¹o diÔn chÝnh cña §¹i héi VI, hay §¹iHéi cña ¤ng S¸u, nh­ ng­êi ta giÔu cît, tin t­ëng ëchiÕn th¾ng l¾m. Lóc cã mÆt ë tØnh nµy, lóc ®ith¨m huyÖn kia, con ng­êi kÐm m­êi l¨m phót ®Çytæng bÝ th­ ©n cÇn th¨m hái ®ång bµo, ®ång chÝ, quant©m tíi mäi mÆt ®êi sèng cña hä, kh«ng cã g×gièng c¸i «ng S¸u Bóa ®Çu ngµnh chuyªn chÝnh v« s¶nc¶.

Ngay tõ giai ®o¹n chuÈn bÞ §¹ihéi ®· thÊp tho¸ng nh÷ng dÊu hiÖu b¸o tr­íc métsù cøng ®Çu ®èi víi m­u toan cña Thä. Nh÷ng cuécbÇu ®¹i biÓu ®i dù §¹i héi diÔn ra trong kh«ngkhÝ c¨ng th¼ng.

Sù kiÖn lín nhÊt trong thêikú nµy lµ §¹i héi §¶ng toµn qu©n (9.1986), trong ®ã®¹i t­íng Vâ Nguyªn Gi¸p vµ ®¹i t­íng Lª TrängTÊn ®­îc sè phiÕu cao nhÊt, cßn ng­êi n¾m thùcquyÒn trong qu©n ®éi lµ ®¹i t­íng V¨n TiÕnDòng l¹i kh«ng ®ñ sè phiÕu ®Ó trë thµnh ®¹ibiÓu chÝnh thøc trong ®oµn ®¹i biÓu ®«ng tíi72 ng­êi. C¸c t­íng kh¸c mµ ai còng biÕt thuécc¸nh DuÈn-Thä nh­ Chu Huy M©n, §Æng Vò HiÖp, LªNgäc HiÒn còng chung sè phËn.

ThÊt b¹i cña Lª §øc Thächøng tá Thä ®· hÕt thêi. Vò khÝ v« ®Þchtr­íc ®©y cña Thä lµ Ban tæ chøc Trung ­¬ng kh«ngcßn khèng chÕ ®­îc §¶ng, kÓ c¶ víi quûkÕ "kiÓm tra t­ c¸ch ®¹i biÓu",®Ó lo¹i ra ngoµi tÊt c¶ nh÷ng ai ngang b­íng,®Ó chØ cho ng­êi cïng phe lät vµo §¹i héi.

GiËn d÷ vµ hæ thÑn thÊy m­u ®åchiÕm ng«i vÞ cao nhÊt kh«ng thµnh, theo c¸ch kh«ng¨n th× ®¹p ®æ, Lª §øc Thä n»ng nÆc ®ßiquyÒn tæng bÝ th­ Tr­êng Chinh ph¶i tõ bá ý®Þnh tranh cö, viÖn cí c¶ hai ®· cao tuæi, kh«ngnªn tham gia triÒu chÝnh n÷a. NÕu Tr­êng Chinhøng cö, thÊt b¹i cña Thä sÏ kh«ng chØ ®¸ng buånmµ lµ bi kÞch. Nã sÏ lµ mèi nhôc kh«ng sao gét s¹chcña con ng­êi uy phong lÉm lÉm mét thêi.

Tu©n lÖnh Lª §øc Thä,Ph¹m V¨n §ång n¨m lÇn bÈy l­ît ®Õn tËn nhµTr­êng Chinh, cã h«m tõ tinh m¬, thuyÕt phôc «ngth«i kh«ng tranh cö n÷a. "NÕu anh cø tranh cöth× sÏ næ ra xung ®ét néi bé, §¶ng ta tan n¸tmÊt", n­íc m¾t n­íc mòi giµn giôa Ph¹m V¨n §ångvËt nµi. Cuèi cïng Tr­êng Chinh ®ång ý. ¤nghiÓu c©u nãi cña Ph¹m V¨n §ång lµ lêi nh¾n göinghiªm tóc cña Lª §øc Thä. Kh«ng ph¶i v× lo §¶ngtan n¸t mµ Tr­êng Chinh ®ång ý, «ng lo nÕukh«ng nghe lêi Thä th× chÝnh «ng sÏ tan n¸t. Conng­êi nh­ Lª §øc Thä s½n sµng lµm tÊt c¶ khi caycó.

§¹i héi VI kÕt thóc b»ng sùlªn ng«i cña mét nh©n vËt kh«ng mÊy tiÕng t¨m lµNguyÔn V¨n Linh, bÝ danh M­êi Cóc. C©u chuyÖn ngông«n cña La Fontaine vÒ hai anh n«ng d©n vµ con sß®­îc thiªn h¹ nh¾c tíi nhiÒu trong thêi kú nµy.

C¶ Lª §øc Thä lÉn Tr­êngChinh hËm hùc lui vµo hËu tr­êng, víi chøc danh cè vÊn.VÞ thñ t­íng th©m niªn cao nhÊt thÕ giíi Ph¹m V¨n§ång còng rót khái chÝnh tr­êng, nh­ng kh«ng hËm hùc.¤ng lµ ng­êi biÕt ®iÒu, «ng kh«ng bao giê d¸mt¬ t­ëng vÞ trÝ c©y vÜ cÇm thø nhÊt trong dµn nh¹c.

Ph¹m V¨n §ång vèn lµnh, ng­êita ®­a «ng vµo chÝnh tr­êng th× «ng vµo, ng­êi ta®­a «ng ra th× «ng ra. Trong c­¬ng vÞ thñ t­íng, «nglµm theo lêi chØ b¶o cña Bé ChÝnh trÞ, dï ®øng ®ÇuBé ChÝnh trÞ lµ Tr­êng Chinh hay Lª DuÈn, råi ph©n buavíi mäi ng­êi :"T«i lµ thñ t­íng l©u nhÊtthÕ giíi, còng lµ thñ t­íng khæ nhÊt thÕ giíi.Lµm thñ t­íng thËt, t«i ch¼ng cã quyÒn g× hÕt.Bé tr­ëng hay thø tr­ëng cã ph¶i do t«i chän ®©u,hä lµm kh«ng tèt th× kh«ng ph¶i lçi ët«i". ¤ng Ung V¨n Khiªm(5) b×nh luËn : "Anh chµng nÇy cã métc¸i téi, mµ téi rÊt lín : ®ã lµ biÕt m×nh kh«ngcã quyÒn lµm bÊt cø c¸i chi kh«ng cã phÐp Ba DuÈnvíi S¸u Thä mµ l¹i kh«ng d¸m tõ chøc." ¤ngTrÇn V¨n Giµu(6)hãm hØnh : "C¸i ®Ýt con ng­êi ta cã trÝ nhí. Nãnhí c¸i ghÕ".

T«i ®­îc nghe Ph¹m V¨n §ångnãi chuyÖn nhiÒu lÇn. ¤ng tá ra lµ ng­êihiÓu nhiÒu biÕt réng, nh­ng t«i Ýt thÊy ainãi chuyÖn v« duyªn nh­ «ng. Trong nh÷ng diÔn v¨nlßng thßng nhai ®i nhai l¹i nh÷ng côm tõ nhµu n¸t baogiê còng ré lªn nh÷ng trµng c­êi tù h­ëng øng kh«ng®óng lóc vµ ®óng chç, nh÷ng trµng ph¸o tay tùvç, kªu gäi mäi ng­êi vç theo. Sau khitrë thµnh cè vÊn, Ph¹m V¨n §ång vÉn cßn m¾c bÖnhthÝch ®¨ng ®µn diÔn thuyÕt, víi nh÷ng "huÊnthÞ" ch¼ng c¸i g× ¨n nhËp víi c¸i g×. Sau khi nghemét bµi "huÊn thÞ" nh­ thÕ trong cuéchäp trÝ thøc thµnh phè Hå ChÝ Minh vµo n¨m 1986 hay1987, Mai Léc vèn rÊt sïng kÝnh Ph¹m V¨n §ång buån rÇunãi víi t«i "ThÇn t­îng cña t«i sôp ®æ råi.Kh«ng ai mêi, «ng ta cø ®ßi ®Õn, leo lªn bôc mµ bahoa, ch¼ng ai buån nghe mµ vÉn cø nãi".

Sau nh÷ng n¨m ë tï, t«i cµngch¸n ng¸n nh÷ng nhµ l·nh ®¹o ®Êt n­íc. T«i cho r»nghä kh«ng cßn kh¶ n¨ng hiÓu nh©n d©n muèn g×.

T«i còng kh«ng hiÓu Hoµng MinhChÝnh. Mét n¨m tr­íc §¹i héi V (1982), anh vÉn cßnkiªn tr× thuyÕt phôc t«i viÕt kiÕn nghÞ göi§¹i héi :"B©y giê lµ lóc cËu cÇn ®em søc m¹nhcña ngßi bót vµo viÖc ®Êu tranh cho d©nchñ.ViÕt th­ cho §¹i héi, ®¸nh m¸y thµnh nhiÒub¶n göi tíi tËn tõng khèi ®¹i biÓu, ®¸nh thøchä, ®ßi hä ph¶i ®øng lªn tranh ®Êu". T«ikh«ng nghe anh : "Nh÷ng g× anh vµ t«i muèn nãi ®ångbµo biÕt c¶ råi, cã ®iÒu trong hoµn c¶nhhiÖn nay ng­êi ta hoÆc sî kh«ng d¸m nãi, hoÆc ch¸nkh«ng muèn nãi mµ th«i. §¸nh ®uèc lªn gi÷a tr­an¾ng, anh muèn soi gióp ng­êi ta c¸i g× ?"

Tõ khi ra tï Hoµng Minh ChÝnh liªntôc viÕt hÕt kiÕn nghÞ nµy ®Õn kiÕnnghÞ kh¸c ®ßi §¶ng xem xÐt l¹i vô ¸n. Ban l·nh ®¹o§¶ng c¨m ghÐt anh, quªn mÊt r»ng b»ng nh÷ng kiÕnnghÞ Êy Hoµng Minh ChÝnh thÓ hiÖn mét niÒmtin lçi thêi ë §¶ng. §Ó anh khái quÊy rÇy, Lª§øc Thä ký mét nh¸t, cho Hoµng Minh ChÝnh ®in»m nhµ ®¸.

ý ®Þnh viÕt mét cuèn s¸chvÒ vô ¸n vµ nh÷ng n¨m th¸ng trong tï ®­îc t«i Êpñ tõ l©u - ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu tiªn trong xµ limHáa Lß. B¶n th©n vô ¸n, theo t«i nhËn ®Þnh lóc Êy,vµ cµng vÒ sau cµng tin ch¾c m×nh ®óng, lµ mét m­um« bÈn thØu cña Lª §øc Thä. Thêi gian cho t«i sùb×nh tÜnh, cho t«i kho¶ng c¸ch cÇn thiÕt ®Ó quans¸t, ®Ó tÇm nh×n ®­îc bao qu¸t h¬n. Trong nh÷ngngµy khèn khã cña ®êi m×nh t«i cè g¾ng b×nh th¶nt¸ch khái c¸i t«i n¹n nh©n ®Ó quan s¸t m«i tr­êngtrong ®ã t«i bÞ ®Æt vµo, suy ngÉm vÒ nh÷ng sùkiÖn. Kh«ng ai cã thÓ nãi thay chóng t«i vÒnh÷ng n¨m ®en tèi. Mµ cÇn ph¶i nãi vÒ chóng.

T«i ph¶i b¾t ®Çu cuèn s¸ch kÎoqu¸ muén. TrÝ nhí cã thÓ ph¶n béi nÕu kh«ng®¸nh ®éng nã, b¾t nã ph¶i tØnh thøc. V¶ l¹i sù theodâi chóng t«i ®· láng lÎo h¬n tr­íc. C¸i sù t«ingåi nhµ cÆm côi dÞch thuª, viÕt thuª kh«ng cßng©y ra chó ý. ThËm chÝ ng­êi ta cßn cho phÐp t«iviÕt víi ®iÒu kiÖn ký tªn kh¸c.

Nhí l¹i cuèi thËp niªn 70, khit«i võa ®­îc tr¶ tù do, ®i ®©u mét b­íc còng ph¶ithËn träng, nãi mét c©u lµ ph¶i ngã tr­íc ngã sauvµ kh«ng chØ uèn l­ìi b¶y lÇn - kh«ng khÝ nghi kþ,mèi ®e däa th­êng trùc ®Ì nÆng lªn t«i. Mi Lan,con g¸i ®Çu cña t«i, mÆc dÇu ®ç thñ khoa trong kúthi tèt nghiÖp còng kh«ng ®­îc ®i n­íc ngoµi tunghiÖp theo chÝnh s¸ch, lµ chuyÖn ®­¬ng nhiªn®èi víi c¸c sinh viªn kh¸c, chØ v× téi cha cã tiÒn¸n tiÒn sù.

C¸i tèt nhÊt mµ §¶ng lµm ®­îctrong giai ®o¹n hËu DuÈn - Thä lµ th¶ Hoµng MinhChÝnh ra khái nhµ tï. Nh­ng ®ã ®· lµ thêi kú tængbÝ th­ NguyÔn V¨n Linh n¾m quyÒn. NÕu kh«ng cãsù quyÕt ®o¸n cña «ng th× kh«ng biÕt ®Õnbao giê c¸c vÞ thùc hµnh chuyªn chÝnh v« s¶n míi chÞuth¶ Hoµng Minh ChÝnh. Vµo thêi kú ®ã NguyÔn V¨n Linhnæi bËt nh­ mét ng«i sao s¸ng. Ng­êi ta tin r»ng sau khibÞ Lª §øc Thä g¹t khái Bé ChÝnh trÞ n¨m 1982, «ngthÊm ®ßn, vµ trªn c­¬ng vÞ tæng bÝ th­, «ng sÏ ®æimíi thËt.

NguyÔn V¨n Linh, theo cha t«i nhËnxÐt, lµ ng­êi hiÒn lµnh, ch©n thËt. ¤ng còng ®·tr¶i qua nhµ tï ®Õ quèc, cã tinh thÇn c¸ch m¹ngkiªn ®Þnh, lµ ng­êi thùc hiÖn chø kh«ng ph¶ing­êi s¸ng t¹o.

D­íi thêi tæng bÝ th­ NguyÔnV¨n Linh trªn v¨n ®µn ViÖt Nam ®· xuÊt hiÖnmét sè t¸c phÈm d¸m nãi lªn sù thËt, tuy kh«ngnhiÒu. TiÕc r»ng sù thÌm kh¸t ®­îc nãi lªn sùthËt bÞ ®Ì nÐn l©u ngµy ®· ¸t ®i nç lùc t×mtßi bót ph¸p míi, phong c¸ch míi. Nh÷ng phãng sù, bótký ®¹i lo¹i nh­ C¸i §ªm H«m Êy §ªm G× cñaPhïng Gia Léc võa ra ®êi lËp tøc ®­îc ca ngîi nh­mét t¸c phÈm v¨n häc cã gi¸ trÞ trong thêi ®æimíi.

ChÝnh lµ nhê cã NguyÔn V¨n Linhmµ c¸c v¨n nghÖ sÜ bÞ buéc téi oan trong vô Nh©nv¨n - Giai phÈm míi ®­îc phÐp xuÊt hiÖn trë l¹ivíi ng­êi ®äc. Kh«ng cã NguyÔn V¨n Linh th× D­¬ngThu H­¬ng(7)kh«ng thÓ xuÊt b¶n ®­îc Bªn Kia Bê äoVäng, Thiªn §­êng Mï, cho dï sau ®ã chÞ cã bÞtrÊn ¸p, bÞ bá tï råi ®­îc th¶ ra, ®­îc xinlçi, sau nµy cßn ®­îc cÇm hé chiÕu ®i Paris.Vµo thêi DuÈn - Thä ch¾c ch¾n D­¬ng Thu H­¬ng cßnn»m xµ lim dµi dµi tr­íc khi ng­êi ®äc ®­îc cÇmtrong tay nh÷ng cuèn s¸ch cña chÞ.

TiÕc thay, sau khi phÊn khëithæi bïng lªn lµn giã ®æi míi, chÝnh NguyÔn V¨n Linhl¹i bÞ c¶m l¹nh bëi chÝnh lµn giã Êy, «ng ©n hËn ®·kªu gäi v¨n nghÖ sÜ tù cëi trãi, dòng c¶m nãilªn sù thËt. Sau sù cëi trãi do «ng khëi x­íng ®· ra®êi hµng lo¹t bµi b¸o, cuèn s¸ch nãi vÒ nh÷ngnçi bÊt c«ng kÐo dµi n¨m nµy qua n¨m kh¸c, tÊtnhiªn d­íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, mÆc dÇu ng­êiviÕt kh«ng nãi th¼ng ra.

§i vµo lèi mßn cña c¸c ®êitæng bÝ th­ tr­íc, NguyÔn V¨n Linh ®ång nhÊt m×nh víi§¶ng, cho nªn khi §¶ng bÞ ng­êi ta v¹ch xÊu lµ «ngch¹nh lßng. §· thÕ «ng l¹i cßn bÞ c¸c ®ång chÝb¶o thñ sî h·i tr­íc sù sôp ®æ cña §«ng ¢u céngs¶n kiªn quyÕt chèng l¹i ®­êng lèi ®æi míi cña«ng. Hä tr¸ch mãc «ng, hä phª ph¸n «ng h÷ukhuynh. NguyÔn V¨n Linh ®ïng ®ïng quyÕt ®Þnh :th«i, kh«ng ®æi míi n÷a.

Dï sao mÆc lßng, so víi thêi kúDuÈn-Thä, hoÆc thêi kú Tr­êng Chinh quyÒn tængbÝ th­, møc ®é tù do tinh thÇn mµ nh©n d©n ®­îch­ëng trong thêi ®æi míi cã thÓ nãi mét trêi métvùc. QuÇn chóng thÊt väng, nh­ng hä sÏ ghi nhính÷ng g× NguyÔn V¨n Linh ®· lµm cho hä trong c¬nbèc ®ång. ChÝnh trong c¬n bèc ®ång «ng ®· trë thµnhng­êi cña d©n chóng, mét h¹nh phóc kh«ng dÔ g× «ng®­îc h­ëng.

Chóng t«i ®­îc h­ëng status quo(8) trong ®êi sèng chÝnh trÞ, nghÜa lµchóng t«i cã téi, chóng t«i ®­îc §¶ng khoan hång cho®­îc ë nhµ víi vî con, nh­ng chóng t«i kh«ng ®­îclµm g× hÕt.

Mét sè Ýt ng­êi trong vô"nhãm xÐt l¹i chèng §¶ng" thËm chÝ cßn ®­îctrªn gi¶i quyÕt cho h­ëng l­¬ng h­u trÝ. B»ng c¸chbè thÝ cho mét chót quyÒn lîi vËt chÊt, banl·nh®¹o míi muèn chÊm døt nh÷ng khiÕu n¹i liªntôc nhiÒu n¨m lµm hä nhøc ®Çu. Tr­íc khi t«i®i Nga, lÇn ®Çu tiªn sau h¬n ba m­¬i n¨m kh«ng b­ícch©n ra n­íc ngoµi, mét anh c¸n bé Ban tæ chøc Trung­¬ng ®· vµo Sµi Gßn gÆp b¸c sÜ Phan ThÕ VÊn vµt«i ®Ó phæ biÕn cho chóng t«i quyÕt ®Þnhcña §¶ng. Anh VÊn thay mÆt hai chóng t«i nãi :"Quül­¬ng h­u lµ trÝch tõ l­¬ng cña nh÷ng ng­êi lµmviÖc mµ thµnh, mµ chóng t«i th× ®· bÞ t­ícquyÒn ®­îc lµm viÖc tõ nhiÒu n¨m. Kh«nglµm viÖc mµ h­ëng l­¬ng lÊy tõ tói nh÷ng ng­êilµm viÖc lµ bÊt l­¬ng, ng­êi tù träng kh«ngthÓ nhËn mét ®ång l­¬ng nh­ thÕ". ViÖcchóng t«i tõ chèi ©n huÖ cña §¶ng lµm cho chÞ VÊnvµ vî t«i lo l¾ng. Nh­ng sau ®ã kh«ng cã chuyÖn g×x¶y ra. Thêi nµy ®· kh¸c thêi tr­íc.

Mäi ng­êi quan t©m tíi vËnmÖnh ®Êt n­íc ®Òu biÕt r»ng triÒu ®¹iLª DuÈn - Lª §øc Thä lµ triÒu ®¹i thiÕtlËp vµ kh¼ng ®Þnh chuyªn chÝnh v« s¶n, hay nãi cho®óng h¬n, chuyªn chÝnh v« s¶n l­u manh(9), theo ®Þnh nghÜa cña chÝnh M¸c vÒgiai cÊp. §ã lµ triÒu ®¹i cña sù ¸p ®Æt tr¾ngtrîn ý muèn ng«ng cuång cña Lª DuÈn vµ Lª §øcThä lªn mäi mÆt ®êi sèng ®Êt n­íc, tõviÖc b¾t bí c«ng d©n kh«ng cÇn xÐt xö, viÖcchia l¹i c¸c tØnh mét c¸ch xuÈn ngèc, lÊy huyÖn lµm®¬n vÞ kinh tÕ c¬ së, cho tíi viÖc ®­a qu©n®i chiÕm ®ãng n­íc l¸ng giÒng Kampuchea. ¸p®Æt lµ phÐp trÞ d©n mang tÝnh chiÕn l­îc. Kh«ng¸p ®Æt ®­îc th× khñng bè.

ViÖc nhµ n­íc ®èi xö víic«ng d©n kh«ng cÇn cã luËt ph¸p, hoÆc dïng luËt ph¸plê mê ®Ó gi¶i thÝch nã theo ngôy biÖn lµ ®Æc®iÓm chung cña c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa. ªViÖt Nam t×nh h×nh kh«ng cã g× tèt h¬n.

Tr­íc nh÷ng hµnh ®éng tïytiÖn cña chÝnh quyÒn nhiÒu nhµ t­ ph¸p ®·®Ò ®¹t víi §¶ng x©y dùng mét nÒn t­ ph¸p®µng hoµng. L·nh ®¹o §¶ng th¼ng tay g¹t bá nh÷ng®Ò nghÞ ®óng ®¾n cña hä. §¶ng kh«ng cÇn®Õn thø ph¸p lý t­ s¶n. LuËt gia TrÇn C«ngT­êng, mµ t«i ®­îc biÕt tõ n¨m 1946, nãi víi t«i:"Kh«ng hiÓu sao mÊy ch¶ sî ph¸p luËt ®ÕnthÕ ? Ph¸p luËt lµm ra lµ ®Ó b¶o vÖ chÝnhmÊy ch¶ mµ." T«i nghÜ «ng thõa hiÓu t¹i sao.Ph¸p luËt, nÕu nã ®­îc t«n träng, sÏ t­íc básù tïy tiÖn, sÏ bã tay bän ®éc tµi. Ph¸p luËtkh«ng thÓ lµ c¸i g× h¬n mét vËt trang søc. Víi mét§¶ng ®Æt m×nh cao h¬n nh©n d©n, th× mäi viÖclµm cña c¸c l·nh tô §¶ng ph¶i ®­îc coi lµ hiÓnnhiªn ®óng.

Trong thùc hµnh t­ ph¸p nh÷ng nhµl·nh ®¹o i tê chñ tr­¬ng kh«ng cÇn cã chøng cø. ChØcÇn lêi khai lµ ®ñ. Nguyªn t¾c träng chøng h¬nträng cung trong c«ng t¸c xÐt xö mÆc nhiªn bÞ coi lµnguyªn t¾c t­ s¶n. BÞ ph¶n b¸c, hä lui b­íc, b¾tc¸c nhµ t­ ph¸p ph¶i coi chøng hay cung còng lµ chøngc¶. ¤ng Vò V¨n Môc, biÖn lý thêi thuéc Ph¸p,khi kÓ cho t«i nghe mét sè vô ¸n oan còng nh­ c¸chxö ¸n cña c¸c quan tßa c¸ch m¹ng ch­a hÒ quatr­êng líp chuyªn m«n, ®· kªu lªn : "Xö ¸n mµcung víi chøng coi ngang nhau th× ng­êi d©n thÊp cæ bÐhäng sèng lµm sao næi hë trêi ? Quan trªn b¶o t«i :"kh«ng cã chøng th× dùa vµo cung mµ xö, nghÜ ngîil«i th«i lµm g× !" Khinh m¹ng d©n ®Õn thÕlµ cïng. T«i ®em chuyÖn nµy than phiÒn víi mét«ng rÊt to th× «ng ta cßn d¹y t«i :"C¸c anh häcluËt thêi tr­íc lµ l«i th«i l¾m ! Ph¶i nhí r»ng tßa¸n cña ta lµ tßa ¸n chuyªn chÝnh v« s¶n, v× lîi Ýchcña giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng mµ lµm. Víibän ph¶n c¸ch m¹ng c¸c anh cø theo ®­êng lèi chÝnhs¸ch cña ®¶ng mµ xö". ª Háa Lß, nghe chuyÖnvô ¸n cña Thµnh vµ nh÷ng vô ¸n kh¸c mµ anh kÓ chot«i nghe, t«i cµng hiÓu thªm c¸i chuyÖn chøng vµcung nµy.

Trong nh÷ng n¨m bÞ giam t«i ®·nhiÒu phen rµ so¸t l¹i nh÷ng viÖc lµm cña m×nhxem m×nh cã lì ph¹m téi g× mµ do ngu dèt kh«ng biÕtlµ téi kh«ng, nh­ng v« Ých - t«i ch¼ng t×m ra mét c¸itéi nµo hÕt, t«i muèn nãi mét c¸i téi mµ Lª §øcThä cã thÓ ®­a ra chøng cø. Cho dï mét chøngcø nhá. Thµnh ra hä cø mét mùc Ðp t«i nhËn métc¸i g× ®ã, xÐt cho cïng lµ muèn nÆn ra mét c¸i cung®Ó mµ buéc téi.

Sù kh¨ng kh¨ng kh¼ng ®ÞnhviÖc lµm sai tr¸i cña nh÷ng triÒu ®¹i tr­íc lµ®óng, lµ hîp lý, kh«ng chøng tá ý muèn ®æimíi, mµ chøng tá ý muèn duy tr× trËt tù cò. Métsù kÕ thõa hñ lËu vµ vÞ kû. Mµ sù sai tr¸i chotíi ngµy ®ã ®· rµnh rµnh. Trong sù ngoan cè nµy kh«ngkhã kh¨n g× ®Ó nhËn ra bãng d¸ng nh÷ng tay ch©ntrung thµnh tõng chÞu ¬n m­a mãc cña triÒu ®×nh(10).

Thêi gian tr«i. §· qua ®inhiÒu c¬ héi ®Ó gi¶i quyÕt vô ¸n kh«ngtiÒn kho¸ng hËu vµ kh«ng lèi tho¸t ra, nh­ng nh÷ngnhµ l·nh ®¹o míi cø mét mùc phít lê.

Nh­ng lÞch sö cã trÝ nhí.NÕu lÞch sö ®¸nh mÊt trÝ nhí, nã kh«ng cßn lµlÞch sö. Mét chÕ ®é muèn coi lµ míi, hoÆc ®æimíi, nghÜa lµ kh¸c tr­íc, th× nã ph¶i thanh to¸n sßngph¼ng víi qu¸ khø ®Ó b­íc vµo t­¬ng lai. Nh©nd©n ®ßi chÝnh quyÒn ®æi míi ph¶i gi¶i quyÕtnh÷ng ¸n oan tån ®äng, kh«ng ph¶i nh»m thanh to¸nmãn nî cò, mµ ®Ó kh¼ng ®Þnh thªm mét lÇn r»ngtõ nay nh÷ng sù viÖc t­¬ng tù sÏ kh«ng bao giê®­îc lÆp l¹i.

Chóng t«i hi väng t×nh h×nhmíi sÏ buéc chÝnh quyÒn ph¶i tù ®æi míi, tù n©ngm×nh lªn ngang tÇm nh÷ng nhiÖm vô lín lao ®ang ®ßi®­îc gi¶i quyÕt, tr­íc hÕt lµ nhiÖm vôphôc håi nÒn kinh tÕ tan hoang trong chiÕntranh. Sau khi ®Êt n­íc ®· thèng nhÊt, ®©y chÝnh lµlóc tèt nhÊt ®Ó thñ tiªu nÒn chuyªn chÕ,x©y dùng mét Nhµ n­íc c«ng d©n, mét x· héi d©n chñph¸p trÞ.

TiÕc thay, ng­êi ta ®· ch¼nglµm g× theo h­íng ®ã.

B¹n bÌ trong n­íc viÕt th­cho t«i biÕt «ng §ç M­êi(11), ®­¬ng kim tæng bÝ th­, còng nh­ «ngtæng bÝ th­ tiÒn nhiÖm, tuyªn bè §¶ng kh«ngthay ®æi nhËn ®Þnh ®èi víi vô "nhãm xÐt l¹ichèng §¶ng".

Mµ ®ã kh«ng ph¶i lµ ai kh¸c c¸i«ng §ç M­êi n¨m x­a, khi x¶y ra vô nhãm xÐt l¹ihiÖn ®¹i chèng §¶ng ®· söng sèt kªu lªn:"T¹i sao l¹i b¾t anh Huúnh, anh Giang ? Nh÷ng ng­êic¸ch m¹ng nh­ thÕ sao cã thÓ ®æ cho ng­êi tachèng §¶ng ®­îc ? BËy qu¸ ! BËy qu¸ !" Ng­êich¸u ruét cña «ng kÓ cho t«i nghe nh­ vËy Ýt ngµytr­íc khi t«i bÞ b¾t. Anh lµ ng­êi thËt thµ, kh«ngthÝch chuyÖn lµm quµ. Mµ anh ®¬m ®Æt lµm g× ? ¤ng§ç M­êi håi Êy ch¼ng lµ c¸i g× hÕt. Mäing­êi ®Òu biÕt «ng ®ang d­ìng bÖnh. MµbÖnh cña «ng lµ bÖnh t©m thÇn, nãi n«m lµ®iªn, kh«ng ai d¸m nãi ch¾c «ng sÏ khái. May, «ngkh«ng la hÐt om xßm, kh«ng ®¸nh trÎ con hay chäcghÑo ®µn bµ, kh«ng hoa ch©n móa tay l¶m nh¶m, chØ trÌot­êng leo c©y, lóc tØnh lóc mª, tha thÈn tr­íc cöanhµ. ¤ng kh«ng l¹ g× cha t«i vµ «ng §Æng Kim Giang.Hä cïng ho¹t ®éng víi nhau t¹i c¸c tØnh ®ång b»ngB¾c Bé trong thêi bÝ mËt. Trong c©u chuyÖn víi nh÷ng®ång chÝ cò, khi nh¾c tíi §ç M­êi, cha t«i baogiê còng tá ra quý mÕn «ng, khen «ng kiªn ®Þnhc¸ch m¹ng, kh«ng sî gian khæ, tÝnh nÕt l¹i thùcthµ, tiÕc cho «ng kh«ng ®­îc häc hµnhnhiÒu, do ®ã kh«ng c¸ng ®¸ng næi nh÷ng nhiÖmvô cÇn ®Õn kiÕn thøc.

T«i kh«ng ®­îc biÕt «ng,chØ nghe tiÕng «ng. Trong hµng ngò nh÷ng nhµ c¸chm¹ng ho¹t ®éng tr­íc 1945, «ng lµ ng­êi hiÒnlµnh, Ýt nãi, chÞu nghe lêi bÒ trªn. ¤ng còng næitiÕng kiªn quyÕt, ®· nãi lµ lµm. Víi §¶ng,«ng cã c«ng tr¹ng. ChÝnh «ng ®· kiªn quyÕt ®Ëptan sù "trçi dËy" cña giai cÊp t­ s¶nmiÒn B¾c trong cuéc c¶i t¹o c«ng th­¬ng nghiÖpnh÷ng n¨m 1959-1960. Còng «ng ®· ph¸ tan nÒn c«ngnghiÖp nhÑ miÒn Nam trong cuéc c¶i t¹o t­ s¶n sauchiÕn th¾ng 1975.

ChØ cã thÓ gi¶i thÝch sù thay®æi th¸i ®é cña §ç M­êi ®èi víi vô"nhãmxÐt l¹i chèng §¶ng b»ng c¸ch lËp luËn r»ng håi Êy«ng nãi thÕ v× «ng kh«ng tØnh trÝ, cßn b©y giê«ng khái råi, «ng ®· s¸ng suèt, cho nªn «ng nghÜkh¸c.

Nh÷ng ng­êi gÇn «ng nãi r»ng doÝt häc nªn «ng th­êng lµm theo nh÷ng g× cÊp d­íiso¹n s½n. §¸m ®µn em «ng l¹i kh«ng cã thiÖn chÝmuèn lËp l¹i lÏ c«ng b»ng cho c¸c ®ång chÝ bÞ oan.Nh÷ng §µo Duy Tïng, NguyÔn §øc B×nh, TrÇn TrängT©n mµ §ç M­êi dùa vµo tr­íc kia ®· mao-Ýt, naycßn mao-Ýt h¬n n÷a trong sù s¸ng t¹o ra mét chñ nghÜaM¸c kú côc, ®Çy tÝnh chÊt ngôy biÖn, ch¼ng cã g×gièng chñ nghÜa M¸c kinh viÖn. Mäi viÖc lµmcña hä chØ nh»m b¶o vÖ vÞ trÝ l·nh ®¹o ®éct«n cña §¶ng, hay lµ cña hä th× còng thÕ. C¸igäi lµ ®­êng lèi x©y dùng x· héi chñ nghÜa b»ngkinh tÕ thÞ tr­êng cã ®iÒu tiÕt, theo ®Þnhh­íng x· héi chñ nghÜa ra ®êi chÝnh lµ trong thêi kúnµy.

Cha t«i ®· nhËn ®Þnh sai vÒcon ng­êi §ç M­êi. ¤ng chØ kh«ng sai khi nãi r»ngtr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m §ç M­êi lµm nghÒho¹n lîn chø kh«ng ph¶i phu hå, thî s¬n g× sÊt nh­®­îc ghi trong tiÓu sö chÝnh thøc :"Nãi mäinghÒ ®Òu quý th× lµm ho¹n lîn còng quýchø sao, x­ng c«ng nh©n lµm qu¸i g× ! Ng­êi kh«ngbiÕt th× th«i, ng­êi biÕt hä c­êi cho mÊtmÆt. ThÕ kh«ng ph¶i kh«n, mµ d¹i". C¸c nhµc¸ch m¹ng biÕt §ç M­êi còng x¸c nhËn nghÒho¹n lîn cña «ng, chØ nãi thªm r»ng «ng ho¹n vông, cãlÇn ho¹n chÕt lîn cña ng­êi ta, bÞ ®uæi ch¹y chÝchÕt. KÓ ra «ng d¹i thËt. Nãi dèi chØ lµm «ngmÊt gi¸ trÞ. LÞch sö ViÖt Nam kh«ng thiÕu nh÷ngnh©n vËt xuÊt th©n tõ nh÷ng thµnh phÇn kh«ng danh gi¸.Mét triÒu ®¹i vÎ vang nh­ nhµ TrÇn khëi nghiÖptõ nh÷ng ng­êi d©n chµi, cã sao ®©u.

Nh­ng th«i, t«i l¹i ®i lan mankhái ®iÒu muèn nãi mÊt råi.

Còng d­íi thêi §ç M­êi tªnxÐt l¹i hiÖn ®¹i Hoµng Minh ChÝnh ®­îc th¶ ra saulÇn giam gi÷ cuèi cïng vÉn bÞ tiÕp tôc hµnh h¹vÒ tinh thÇn trong cuéc sèng qu¶n thóc. Kh«ng hÒcã mét thiÖn ý lËt l¹i trang sö ®Ó xem xÐtvô ¸n, còng kh«ng cã mét biÖt ®·i nµo, dï lµbiÖt ®·i chui, dµnh cho nh÷ng ng­êi bÞ giam gi÷tr¸i phÐp nhiÒu n¨m, ®Ó ®Òn bï phÇn nµonh÷ng ®au khæ vµ thiÖt thßi mµ hä vµ th©n nh©n®· ph¶i chÞu ®ùng trong nh÷ng n¨m ®ã(12).

Thêi gian lµ thÇy thuèc tèt. Nãgióp t«i quªn vµ ®«i lóc t«i còng quªn ®­îc nh÷ngngµy ®en tèi. ChØ cã trÝ nhí v« thøc lµ b­íng bØnh.§ªm ®ªm thØnh tho¶ng t«i l¹i n»m m¬ thÊy m×nh ëtrong tr¹i giam. TØnh dËy, t«i bµng hoµng, to¸t må h«il¹nh. Mµ ®· qu¸ nhiÒu n¨m tr«i qua kÓ tõ ngµyt«i rêi khái ®Þa ngôc. T«i ®· t­ëng nh÷ng giÊc m¬khñng khiÕp sÏ ph¶i mÊt h¼n vµo mét lóc nµo ®ã,nh­ng nhµ tï ViÖt Nam vÉn dai d¼ng b¸m lÊy t«i chotíi tËn b©y giê, ngay khi t«i ®ang ë gi÷a Paris, Moskvahay Varsava.

Cha t«i hµi lßng víi ý ®Þnhcña t«i viÕt cuèn håi ký. Trªn c¸i g¸c vîchång t«i míi kiÕm ®­îc trong Sµi Gßn, cha t«i cëitrÇn trïng trôc, c¸i qu¹t nan trong tay, ngåi bÖttrªn sµn g¹ch men lÇn gië nh÷ng trang b¶n th¶o ®Çutiªn.

N¨m 1985, søc kháe cha t«i ®·sót kÐm l¾m. Nh÷ng n¨m biÖt giam vµ l­u ®Çy céngvíi nçi ®au tinh thÇn lµm «ng kiÖt søc. M¾t «ngmê h¼n, ®äc rÊt chãng mái. Nh÷ng trang b¶n th¶o lemnhem, ®Çy nh÷ng ®o¹n söa chång chÐo nhau, lµm «ngmÖt. Nh­ng cha t«i ®äc ch¨m chó, thØnh tho¶ngcßn vÉy t«i ®Õn bªn ®Ó nãi vµi nhËn xÐtvÒ ch÷ nghÜa, nh¾c t«i söa mét ®o¹n mµ theo «nglµ thiÕu kh¸ch quan, kh«ng c«ng b»ng hoÆc ch­a®­îc chÝnh x¸c. Tèi tèi cha t«i thñ thØ kÓ chot«i nghe mét sè sù kiÖn trong lÞch sö c¸ch m¹ng mµÝt ng­êi biÕt, thuéc lo¹i c¬ mËt cña §¶ng. Métsè sù kiÖn ®· ®­îc dïng trong cuèn nµy.

Víi §¶ng cña «ng, cha t«i ®o¹ntuyÖt hoµn toµn. Së dÜ «ng cã ®­îc th¸i ®é nh­vËy lµ v× tr­íc nay «ng kh«ng bao giê coi §¶ng lµ vËttæ, lµ totem. ¤ng coi §¶ng chØ lµ c«ng cô, lµ ph­¬ngtiÖn ®Ó nh÷ng ng­êi c¸ch m¹ng thùc hiÖn søm¹ng cña m×nh. ¤ng kh«ng kªu than, hên giËn, kh«ngngo¸i nh×n qu¸ khø ®Ó tiÕc nuèi cuéc ®êi phÝph¹m. ¤ng kh«ng chöi §¶ng v× «ng hiÓu trong §¶ngcã nhiÒu ng­êi yªu n­íc ch©n chÝnh mµ trong th©mt©m «ng vÉn coi hä lµ ®ång chÝ.

Tr­íc §¹i héi VI (1986), tr­ícb÷a c¬m chiÒu, c¶ nhµ ch­a ngåi vµo m©m, chØ cãhai cha con víi cót r­îu vµ ®Üa l¹c rang th­ênglÖ, cha t«i ®ang uèng bçng thõ ng­êi ra mét l¸tråi nãi :

- Con ¹, nh÷ng ngµy gÇn ®©y bèsuy nghÜ nhiÒu vÒ t­¬ng lai ®Êt n­íc m×nh. Concã biÕt bè ®i ®Õn kÕt luËn g× kh«ng ?KÕt luËn cña bè lµ thÕ nµy : muèn cho d©n técta kh«ng thua kÐm c¸c d©n téc kh¸c, muèn cho ®Êt n­íc®­îc thÞnh v­îng, d©n ta kh«ng nghÌo khæ m·i th×kh«ng thÓ thiÕu mét ®iÒu kiÖn tiªnquyÕt : Êy lµ ph¶i g¹t bá sù l·nh ®¹o cña §¶ngcéng s¶n. §¶ng ®Õn nay ®· hÕt lµ ®éi qu©ntiªn phong cña c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc råi. B©ygiê nã trë thµnh ch­íng ng¹i vËt trªn ®­êng ph¸ttriÓn cña d©n téc. KÎ nµo trong lóc nµy ®ÆtquyÒn lîi cña §¶ng lªn trªn quyÒn lîi cña Tæquèc lµ kÎ ph¶n béi Tæ quèc.

T«i söng sèt. T«i cã thÓ chê®îi ë cha t«i bÊt cø ý nghÜ nµo kh¸c, nh­ng kh«ngph¶i ý nghÜ Êy. CÇn ph¶i cã dòng khÝ v­ît quançi ®au míi ®o¹n tuyÖt ®­îc víi qu¸ khø døtkho¸t ®Õn nh­ vËy.

- Con cã hiÓu v× sao l©u råibè kh«ng vÒ quª kh«ng ? - mét h«m kh¸c, cha t«ibuån rÇu nãi - Bè nhí lµng xãm l¾m. Nh­ng bè xÊu hæ.Sau nµy con vÒ, nhí nãi bè xin lçi bµ con. Bè ®ilµm c¸ch m¹ng kh«ng ph¶i ®Ó mäi ng­êi ph¶isèng cuéc sèng nh­ thÕ nµy. Lµ con ng­êi, ai còngvËy, kh«ng khæ v× thiÕu thèn b»ng khæ v× nhôc. MétchÕ ®é h¹ nhôc con ng­êi kh«ng ph¶i lµ chÕ®é nh©n d©n ta lùa chän.

Cha t«i lµ mét ng­êi cæ. Tuykh«ng giái H¸n häc, ng­îc l¹i, cßn chÞu ¶nh h­ëngv¨n hãa ph­¬ng T©y, nh­ng nh×n vµo thÇn th¸i cña «ng,c¸ch øng xö cña «ng, b¹n bÌ mÆc nhiªn xÕp «ng vµolíp nho sÜ cuèi cïng tõ l©u ®· nh¹t nhßa trong quªnl·ng. MÑ t«i thuéc mét sè th¬ «ng lµm khi cßn trÎ, haing­êi míi quen nhau, míi yªu nhau, bµ th­êng ®äcl¹i cho chóng t«i nghe. T«i ®Æc biÖt nhí bµi d­íi®©y bëi khÈu khÝ hµo hïng cña nã :

NghÜ cho t«i l¹i ng¸n cho t«i.
§êi cã bao nhiªu s¾p nöa råi.
N­íc mÊt, nhµ tan cßn sèng m·i,
S«ng mßn nói lë cø ngåi th«i.
Giang s¬n chan chøa hai hµng lÖ,
Nßi gièng lau nhau mÊy h¹ng ng­êi.
Ch¼ng biÕt råi ra sao thÕ n÷a...
KiÕp m×nh h¸ ph¶i kiÕp trß ch¬i.

Cho dï nhµ cÇm quyÒn hiÖnnay cã ®èi xö víi t«i réng r·i ®Õn mÊy th× t«icòng vÉn ph¶i viÕt vÒ nh÷ng ngµy ®en tèinä. T«i kh«ng coi viÖc viÕt vÒ nh÷ng n¨mth¸ng trong nhµ tï x· héi chñ nghÜa lµ sù ph¶n béilßng tèt cña hä ®· khoan dung kh«ng giÕt t«i khit«i cßn n»m trong chuång cña hä. T«i dïng tõ lßngtèt ë ®©y theo kh¸i niÖm ViÖt Nam, n¬i ngµy x­agia ®×nh tö tï cßn ph¶i mang lÔ vËt ®Õn t¹ ¬n®ao phñ ®· mµi ®ao cho s¾c ®Ó nh¸t chÐm ®­îcngät.

T«i viÕt v× t«i kh«ng thÓquªn lêi cha t«i dÆn trong lÇn t«i ra Hµ Néi th¨m «ngn¨m 1988 khi «ng cßn tØnh t¸o :

- Con viÕt ®Õn ®©u råi ?- cha t«i hái.

- Con viÕt chËm l¾m.

- Kh«ng cÇn nhanh. Nh­ng kh«ng®­îc bá dë. Trong bÊt kú hoµn c¶nh nµo con còng ph¶ihoµn thµnh cuèn s¸ch.

- Con sÏ kh«ng bá dë.

- Bè thÊy trong ng­êi yÕu l¾mråi. - cha t«i thë dµi - Chµ, nÕu bè cßn kháe ! CãnhiÒu ®iÒu bè cÇn ph¶i viÕt ra cho ®ång bµobiÕt. Nh­ng kh«ng cßn søc n÷a. Bè kú väng ëcon. §ã lµ tr¸ch nhiÖm, con ¹, lµ tr¸ch nhiÖm.

¤ng g¾ng g­îng ngåi dËy, ®Ættay lªn vai t«i, nh×n vµo m¾t t«i :

- Kh«ng ph¶i v× môc ®Ých v¹chtéi ai mµ con lµm viÖc nµy, kh«ng ph¶i v× môc ®ÝchÊy. Môc ®Ých lín h¬n : qua vô ¸n nµy con ph¶i ®Ónãi lªn ®iÒu kh¸c, ®iÒu rÊt quan träng ®èivíi d©n téc ta. Nh©n d©n ta cÇn ph¶i hiÓu ®Ótr¸nh xa vÕt xe ®æ. N­íc mµ kh«ng cã d©n chñ,kh«ng cã luËt ph¸p, hoÆc luËt ph¸p chØ lµ x¶o ng«n,lµ m¶nh ®Êt mµu mì cho thÓ chÕ ®éc tµi, chosù léng hµnh tïy tiÖn cña nh÷ng tªn ®éc tµi...

T«i hiÓu t©m tr¹ng cha t«i.¤ng ®· khoan thø cho kÎ thï. Nh­ng «ng kh«ng ng¬i lol¾ng cho ®Êt n­íc tr­íc viÔn c¶nh x¸m xÞt cña métnÒn chuyªn chÕ.

R¹ng s¸ng ngµy 3 th¸ng 5 n¨m 1990cha t«i lÆng lÏ qua ®êi.

¤m x¸c cha ®ang nguéi dÇn trongtay, t«i cay ®¾ng nghÜ vÒ tÝnh kh«ng vÜnh h»ng cña®êi ng­êi, vÒ ý nghÜa cuéc sèng vµ c¸ichÕt. Cha t«i ®· bá c¶ ®êi «ng vµo cuéc ®Êutranh gi¶i phãng d©n téc. ¤ng ®au ®ín thÊy kÕt qu¶nh÷ng hy sinh cña «ng vµ c¸c ®ång chÝ ®· ng· xuèngtrong cuéc ®Êu tranh thiªng liªng bÞ bän c¬ héitr¾ng trîn t­íc ®o¹t - thay vµo ¸ch n« lÖ cò nh©nd©n ph¶i sèng d­íi mét ¸ch n« lÖ kh¸c. ¤ng ®au®ín nh×n thÊy m×nh trong th©n phËn kÎ chiÕn b¹i.H¬n thÕ, «ng chÕt ®i mang theo mÆc c¶m cã téivíi d©n, víi n­íc. §ã lµ nçi khæ t©m kh«ng saogi¶i táa ®­îc trong «ng.

ThÕ lµ sau Ph¹m ViÕt, KúV©n,TrÇn Minh ViÖt §Æng Kim Giang, cha t«i ®· kh«ngchê ®­îc tíi ngµy lÞch sö sang trang, tíi ngµy lÏc«ng b»ng ®­îc tr¶ l¹i.

Cßn nhí ngµy «ng §Æng Kim GianghÊp hèi trong c¨n nhµ l¸ äp Ñp n»m trong khu«n viªnchïa Liªn Ph¸i.

- B¸c ®õng chÕt b©y giê ! -t«i ghÐ s¸t vµo tai «ng, th× thÇm kªu lªn - Cè lªnb¸c, chÕt b©y giê lµ thua keo n÷a ®Êy, b¸c. B¸c®õng cho th»ng DuÈn th»ng Thä s­íng. B¸c chÕt®i, chóng nã s­íng l¾m ®Êy. Cè mµ sèng, b¸c ¬i !

- B¸c ®ang cè ®©y !

¤ng g­îng c­êi víi t«i.Giäng «ng ®· yÕu l¾m, nghe kh«ng cßn râ, nh­ngnô c­êi cña «ng vÉn lµ nô c­êi tr­íc kia, chÊt ph¸cvµ hån nhiªn lµm sao !

T«i ngåi bªn «ng, n¾m chÆt tay«ng, t«i muèn truyÒn søc sèng cña t«i cho «ng.

- Ch¸u ¬i ! - l¸t sau «ng thÒuthµo gäi t«i.

- D¹ !

- Sinh h÷u h¹n, tö bÊt kú, ch¸u¹ ! - «ng kÐo tay t«i lªn ngùc «ng, d­íi bµn tay t«itr¸i tim ng­êi lÝnh cña «ng ®Ëp chËm ch¹p vµ máimÖt trong lång ngùc tr¬ x­¬ng - Con ng­êi kh«ngchèng næi mÖnh trêi. B¸c sÏ cè, nh­ng nÕu kh«ngcè ®­îc...

T«i cói xuèng s¸t mÆt «ng®Ó nghe cho râ. Cã thÓ ®ã lµ nh÷ng lêi cuèicïng «ng nãi víi t«i :

-... ®Õn l­ît c¸cch¸u...ph¶i g¾ng søc... v× ®Êt n­íc...

T«i hiÓu «ng muèn nãi g×.

- V©ng, th­a b¸c. Ch¸u xin høavíi b¸c.

T«i h«n lªn tr¸n «ng, ®Ór¬i xuèng ®ã mét giät n­íc m¾t xóc ®éng.

¤ng mÊt Ýt ngµy sau, khi t«i ®·trë l¹i Sµi Gßn.

¤ng lµ ng­êi ®­îc nh©n d©nyªu mÕn. §ång bµo c¸c vïng «ng ho¹t ®éng thêi bÝmËt vÉn nhí «ng. Håi «ng míi ®­îc th¶ cã ng­êi d©n§×nh B¶ng lÐn lót ®¹p xe vÒ Hµ Néi th¨m «ng."D©n chóng ch¸u nhí b¸c, sai ch¸u mang vÒbiÕu b¸c mÊy con vÞt ®Ó b¸c båi d­ìng".B­íc vµo nhµ anh ta vui vÎ khoe víi «ng. Nãi råi te t¸ich¹y ra ngoµi th¸o c¸i bäc trªn ®Ìo hµng xuèng.Võa më c¸i bäc ra, anh ta b­ng mÆt khãc ßa :"VÞt chÕt hÕt c¶ råi, b¸c ¬i ! Ch¸u ph¶i manggiÊu cho b¸c, míi bá chóng nã vµo bao t¶i cho ng­êi takhái thÊy, khèn trêi nãng qu¸ chóng nã chÕt ngéphÕt råi !". T­íng Giang còng n­íc m¾t dßngdßng.

T«i vÉn ph¶i rÊt cÈn thËn khiviÕt. Mçi khi cã kh¸ch tíi t«i ph¶i dän dÑpthËt nhanh chång b¶n th¶o råi míi b­íc ra phßng ngoµi.Sî nhÊt lµ nh÷ng «ng b¹n th©n t×nh. Võa b­íc qua cöalµ hä ®· xéc th¼ng vµo phßng trong víi t«i ®Ó®­îc cëi bá ¸o quÇn mµ n»m xuèng sµn cho m¸t. T«ilÊy lµm buån kh«ng d¸m tin mét ai. Kinh nghiÖm nhµtï cho t«i biÕt nh÷ng ®iÒu bÝ mËt bÞ lé ra baogiê còng tõ nh÷ng ng­êi th©n chø kh«ng ph¶i nh÷ngng­êi qua ®­êng.

Nh÷ng trang võa viÕt xong lËptøc ®­îc mang ®i cÊt giÊu ë nhµ nh÷ng b¹n tin cÈn,lµ nh÷ng n¬i t«i Ýt lui tíi, do ®ã n»m ngoµi sù chóý cña c«ng an. C¸i sù viÕt tõng mÈu mét, trongt©m tr¹ng c¨ng th¼ng, lµm t«i mÖt. L¹i cßn ph¶ikiÕm sèng n÷a. Håi ®ã t«i lµm thuª cho c¸c tæhîp, khi th× gi¶i quyÕt giïm hä mét vÊn ®Òkü thuËt, khi th× ®i kiÕm nguyªn liÖu cho s¶nxuÊt. Thêi gian cßn l¹i cho cuèn s¸ch rÊt Ýt. T«i thÊytr­íc nã sÏ cã mét khuyÕt tËt mµ c¸c nhµ v¨n rÊtkþ lµ kh«ng cã mét m¹ch v¨n nhÊt qu¸n. Ban ®ªmtiÕng l¸ch c¸ch cña m¸y ch÷ vang xa lµm vî t«i long¹i.

- Anh gâ khe khÏ chø.

T«i thë dµi, nhí tíi lêi nh¾cnhë th­êng xuyªn cña anh b¹n tï xµ lim. T«i cè gâ khÏh¬n, nh­ng c¸i m¸y ch÷ cña t«i kh«ng bao giê häc®­îc c¸ch th× thµo.

(1) Mét trong nh÷ng con chim ®Çu®µn cña nÒn ®iÖn ¶nh cña ViÖt Nam ®éclËp, nguyªn côc tr­ëng Côc ®iÖn ¶nh cña chÝnh phñC¸ch m¹ng l©m thêi Céng hßa miÒn Nam ViÖt Nam.

(2) Sinh n¨m 1922, cã b»ng thµnhchung thêi thuéc Ph¸p, ®­îc bÇu vµo Trung ­¬ng §¶ngcéng s¶n ViÖt Nam n¨m 1958, phã chñ tÞch Héi ®ångbé tr­ëng tõ 1982 ®Õn 1991, chñ nhiÖm ûy banKÕ ho¹ch Nhµ n­íc tõ 1982 ®Õn 1988. Thñ t­íngchÝnh phñ tõ n¨m 1991.

(3) "¦ëng sai chia d©n thµnhtõng nhãm, n¨m hé, m­êi hé, b¾t hä cñ so¸t nhauvµ bÞ rµng buéc vµo nhau. Ai kh«ng tè gi¸c kÎ gian th×bÞ chÐm ngang l­ng... (Th­¬ng qu©n liÖt truyÖn,Sö ký).

(4) Sinh n¨m 1931. Nhµ l·nh ®¹ocuèi cïng cña Liªn bang X«-viÕt.

(5) Ung V¨n Khiªm (1907-1991), nguyªnbÝ th­ xø ñy Nam kú, nguyªn bé tr­ëng Bé Ngo¹i Giao.

(6) Nhµ sö häc. Mét trong nh÷ngnhµ c¸ch m¹ng cùu trµo cña Nam Bé.

(7) Nhµ v¨n n÷, næi tiÕng víinh÷ng t¸c phÈm mang c¸i nh×n míi ®èi víi x· héi. BÞtrÊn ¸p, b¾t tï, råi ®­îc th¶.

(8) Nguyªn tr¹ng.

(9) Lumpenproletariat, tõ cña M¸c.

(10) Sù tïy tiÖn cña nh÷ngng­êi lµm ¸n thËt râ rµng. Ta h·y xem l¹i tr×nh tùc«ng viÖc cña hä :
- Th¸ng 7 n¨m 1967, vô ¸n b¾t ®Çu víi viÖc b¾t giamHoµng Minh ChÝnh, Ph¹m ViÕt.
- Th¸ng 11 n¨m 1968 (ngµy 14) Ban chØ ®¹o chuyªn ¸n míi®­îc thµnh lËp, tøc lµ h¬n mét n¨m sau.
- Th¸ng 3 n¨m 1971 Bé ChÝnh trÞ nghe Lª §øc Thä b¸oc¸o, tøc lµ gÇn bèn n¨m sau.
- Th¸ng 2 n¨m 1972 Ban ChÊp hµnh Trung ­¬ng míi ®­îcnghe Lª §øc Thä b¸o c¸o, tøc lµ gÇn n¨m n¨m sau.

- Ngµy 27.1.1972 Trung ­¬ng§¶ng khãa III ®· ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc" Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng (khãa III, héinghÞ 20) nhÊt trÝ ph¶i thi hµnh kû luËt vÒ §¶ngvµ kû luËt hµnh chÝnh (nh÷ng ng­êi bÞ b¾t trong vô¸n) tïy theo tr­êng hîp nÆng nhÑ mét c¸ch nghiªm minhtheo ®óng chÝnh s¸ch xö trÝ cña §¶ng, kh«ng ®­a ratruy tè tr­íc ph¸p luËt". (theo sù gi¶i thÝch trongc«ng v¨n cña Trung ­¬ng §¶ng khãa VII sè 260-CV/TW,ngµy 30.6.1995, cã nghÜa lµ Trung ­¬ng §¶ng khãa III®· ra quyÕt ®Þnh ... tr­íc khi nghe b¸o c¸o vÒvô ¸n.

(11) §ç M­êi (tªn thËt lµNguyÔn Cèng) - ®­¬ng kim tæng bÝ th­ §¶ng céng s¶nViÖt Nam. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p lµ bÝ th­khu ñy kiªm chÝnh ñy qu©n khu t¶ ng¹n. Lµ ng­êi Ýthäc, nh­ng næi tiÕng kiªn ®Þnh trong ®Êu tranhchèng thùc d©n, giái d©n vËn, t¸c phong gi¶n dÞ.

(12) T«i viÕt nh÷ng dßng nµy khiHoµng Minh ChÝnh ch­a bÞ b¾t thªm mét lÇn n÷a (lÇn thøba) vµ bÞ xö ¸n mét n¨m tï giam v× téi "l¹m dôngnh÷ng quyÒn tù do d©n chñ", thêi tæng bÝ th­§ç M­êi.